«Թևակոխեցինք Հայոց ցեղասպանությանը հաջորդող հարյուրամյակի առաջին տարին»

«Ագօս»-ի թղթակից Ֆերդա Բալանջարը Միշել Մարյանի հետ զրուցել է իր գրքից «Հայոց ցեղասպանություն. քաղաքականության մեջ՝ արդարության, պատմության մեջ բարոյականության համար տեղ բացել», ինչպես նաև այն մասին, թե ինչպես է անցել Հայոց ցեղասպանության 100-ամյակը, քննարկել 2016 թ. հավանական զարգացումները:

Միշել Մարյանի հետ Թուրքիայի ընթերցողները ծանոթացել են Ահմեդ Ինսելի համահեղինակությամբ գրած «Երկխոսություն հայկական տաբուի վերաբերյալ» գրքով, որը լույս է տեսել 2010 թ. «Իլեթիշիմ» հրատարակչության կողմից: Մարյանի ընտանիքը էրզրումցի է, սակայն ինքը ծնվել և մեծացել է Ֆրանսիայում: Փիլիսոփայության դոցենտ Մարյանը դասավանդում է Փարիզի Քաղաքական հետազոտությունների ինստիտուտում: Մարյանի «Հայոց ցեղասպանություն. քաղաքականության մեջ՝ արդարության, պատմության մեջ բարոյականության համար տեղ բացել» գրքի թուրքերեն թարգմանությունը լույս է ընծայել «Արաս» հրատարակչությունը այս շաբաթ: 2015 թ. Ֆրանսայում լույս տեսած գրքում Միշել Մարյանը քննում է, թե «քաղաքականության մեջ՝ արդարության, պատմության մեջ բարոյականության համար տեղ բացելով» ինչպես կարելի է Հայկական հարցին լուծում տալ: Մարյանը, կենտրոնանալով այն հանգամանքի վրա, թե ինչպես կարելի է արդար և բարոյական քաղաքական ու պատմական հասկացություն զարգացնել՝ առանց անցյալը ապագայի համար, ապագան անցյալի համար զոհաբերելու, պատմում է, որ ճակատագրի բերումով հայերի և թուրքերի կապն ընդհատվել է, դարեր շարունակ միասին ապրած այս հին ազգերը կարող են խաղաղ ապագա կառուցել:

Ըստ Ձեզ ինչպե՞ս անցավ Հայոց ցեղասպանության 100-ամյակը:

Անկասկած հայերը 2015 թ. մեծ ակնկալիքներ ունեին, որովհետևս հիշում էին 1965 թ. 50-րդ տարելիցը: Այդ տարի արդարության պահանջով Երևանի փողոց դուրս եկած հարյուրհազարավոր հայերը կարողացան ջարդել Լոզանի պայմանագրից ի վեր շարունակվող լռությունը: Այսպիսով՝ Ցեղասպանության՝ միջազգայնորեն ճանաչելու համար մղվող պայքարում մի նոր էջ էր բացվել: Այն, ինչ տեղի ունեցավ 50-րդ ամյակին, անսպասելի և շատ ազդեցիկ էր: Իսկ 100-ամյակն ամբողջությամբ հակառակն էր, բոլորը սպասում էին այդ իրադարձությանը: Հայաստանի ղեկավարությունը ապրիլի 24-ին բազմաթիվ պետությունների նախագահներին հյուրընկալելու ցանկություն էր հայտնել: Մեծ էր նաև Սփյուռքի՝ միջազգային հասարակությունից, հատկապես ԱՄՆ-ի նախագահ Բարաք Օբամայից Ցեղասպանության պաշտոնական ճանաչման հարցում սպասելիքները: Իսկ Անկարան, ի տարբերություն այս ամենի, հատկապես տրամադրված չէր ընթացք տալու Էրդողանի 2014 թ. ցավակցության ուղերձին, քանի որ դա կարող էր ցեղասպանության ճանաչման հարցում անդառնալի զարգացման հանգեցնել: Անկարայի հաղթանակն այն էր, որ, բացի Ֆրանսիայից և Կիպրոսից, որոնք ցեղասպանության փաստը նախկինում ճանաչել էին, որևէ երկիր 2015 թ. չընդունեց Հայոց ցեղասպանությունը: Թեև սա Անկարայի համար կարճատև հաղթանակ է, սակայն այն, որ Չեխիայի Հանրապետության ու Ավստրիայի խորհրդարանները, որտեղ հայկական լոբբին զորեղ չէ, ճանաչեցին Հայոց ցեղասպանությունը, ցույց է տալիս, որ Հայկական հարցի կապակցությամբ Անկարան առաջիկայում դժվարությունների հետ է բախվելու: Աշխարհի տարբեր երկրներում կազմակերպված 100-ամյակի միջոցառումները և միևնույն ժամանակ Հռոմի պապ Ֆրանցիսկի, Գերմանիայի նախագահ Յոահիմ Գաուկի և Իսրայելի նախագահ Շիմոն Պերեսի նման միջազգային դերակատարները բարձրաձայնեցին հայերի կրած ծանր տառապանքները հիշեցնելու բարոյական դժվարությունների մասին և նշեցին, որ պետք է վերջ դնել խաղաղության համար արգելք հանդիսացող և դեռևս շարունակվող ժխտողականությանը:

Որո՞նք են 2016 թ. համար Ձեր կանխատեսումները:

Ըստ էության 2016 թ. էլ 2015 թ. պես Հայոց ցեղասպանության 100-ամյակն է, որովհետև 1916 թ. 100 տարի է անցել, ինչ այլ հասարակությունների հետ այս հողերի վրա ապրած հայերին իրենց հողերից արմատախիլ են արել… Ցավոք, այսօր հնարավոր չէ պատմական վայրերի վերաբերյալ համատեղ հիշողություն զարգացնել, ինչպես, օրինակ, Դեր Զորի դեպքում. Հայոց ցեղասպանություն ասելիս առաջինը մարդու միտքը Դեր Զորն է գալիս: Քանի որ նույնիսկ այս օրերին լուրեր ենք ստանում, որ Իսլամական պետությունը Դեր Զորում հարյուրավոր մարդկանց է սպանում: Մյուս կողմից էլ՝ Հայոց ցեղասպանության երկրորդ հարյուրամյակի առաջին տարին ենք թևակոխել: Ցեղասպանության ճանաչման վերաբերյալ միջոցառումները, բնականաբար, շարունակվելու են: Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման ուղղությամբ Հայաստանի ջանքերը գնալով բազմապատկվելու և շարունակվելու են: Այս հետաքրքրությունը դրսևորվելու է գիտաժողովների, զոհերի ընտանիքների և օգնության ձեռք մեկնած թուրք ընտանիքների հանդիպումների նման միջոցառումների ժամանակ: Մյուս կողմից՝ Հայաստանում 2016 թ. ժողովրդավարության պայքարը ցեղասպանության ճանաչման համար մղվող պայքարից առաջ է անցնելու: Հայաստանում առաջնային են դառնալու այնպիսի խնդիրներ, ինչպիսիք են հարևանների հետ խաղաղ ապրելու և կանանց իրավունքների խնդիրները: Իսկ Սփյուռքում ցեղասպանությունը ժխտելու համար պատիժ սահմանելու հարցը Փերինչեքի դատավարության հետ մեկտեղ կանգառի փուլում է: Բռնագրավված ունեցվածքի վերադարձի հարցը արդարության վերականգնման համար մի նոր քայլ դարձավ: Սա, բնականաբար, հնարավորություն է, սակայն ենթադրում եմ, որ սա անհատների իրավունքի վերականգնման համար կիրառելի կլինի և կսահմանափակվի 1950-ականներից ցայսօր բռնագրավված ունեցվածքով: Կարծում եմ՝ պետք է Ցեղասպանության ճանաչման հարցն աչքաթող չանել: Տեղանունների և փողոցների անունների վերադարձը, պատմության մեջ առկա ատելությամբ լի արտահայտությունների վերացումը լինելու է այս պայքարի բնական արդյունքը: Առաջիկայում, մինչ պետությունը կպայքարի ցեղասպանության ժխտման դեմ, բավականին կարևոր կլինի հայերի և թուրքերի միջև երկխոսության ծավալումը: Շատ եմ կարևորում թուրք դեմոկրատների և հայերի միջև համագործակցության ընդլայնումը: 2015 թ. ապրիլի 25-ին թուրք դեմոկրատների հետ ոգեկոչման միջոցառում կազմակերպեցինք: Թեև բազմամարդ չէր, սակայն կարողացանք հասարակության առաջ դուրս գալ միասին:

Հրանտ Դինքի՝ հայ-թուրքական հարաբերությունների վերաբերյալ կարծիքն ու առաջարկություններն այսօր ի՞նչ նշանակություն ունեն:

Հրանտ Դինքի համոզմունքը ճիշտ դուրս եկավ. եթե անգամ քաղաքականությունը դժվարին և հետքայլերով լինի, եթե ի սրտե խոսեք և դիմեք մարդկությանը, շիտակ և վճռական լինեք, կարող եք հասարակության մեջ տեղ ունենալ: Չնայած Հրանտի անհատականությանն ու իր ապրած ժամանակաշրջանի վճռական կետերին՝ իր գաղափարներով և մեթոդներով մեծ ներդրում ունեցավ խաղաղությունը առարկայացնելու և սովորական դարձած տեսակետներից անդին ճշմարտությունը բարձրաձայնելու գործում: Հրանտ Դինքն այսօր հայերի և թուրքերի միջև կապն է խորհրդանշում: Ֆրանսիայում Հրանտ Դինքի մահվան տարելիցի օրը դարձավ հայերի և թուրքերի հանդիպման և ապագան միասին կառուցել ծրագրելու օրը: Օրինակ՝ այս տարի հունվարի 19-ին միջոցառում կազմակերպեցինք՝ նվիրված հանուն ճշմարտության իրենց կյանքը զոհած լրագրողներին:

Որպես Ֆրանսիայում բնակվող հայ՝ ի՞նչ կառաջարկեիք թուրք դեմոկրատներին:

Նրանց որևէ անձնական առաջարկ չունեմ, որովհետև նրանք ինձանից շատ ավելի լավ գիտեն, թե Թուրքիայի անհանգիստ քաղաքական մթնելերտում ինչ պետք է անել: Թուրքիայում առկա և շարունակվող ժխտողականության պարագայում Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ ճշմարտությունը բարձրաձայնելու համար նրանց շնորհավորում եմ: Կցանկանայի նաև կիսվել իմ որոշ դիտարկումներով: Կարծում եմ՝ քուրդ պատգամավորների՝ հայերի նկատմամբ դրական դիրքորոշումը, Ժողովրդահանրապետական կուսակցության՝ Հայկական հարցի վերաբերյալ դիրքորոշման մեղմացումը և Թուրքիայի նոր հայ սերնդի ակտիվ և պոզիտիվ դիրքորոշումը կարևոր և առողջ զարգացումներ են: Կարծում եմ՝ այս պատկերում բացակայում է մուսուլմանների՝ ցեղասպանության ժխտման դեմ հակադարձող դիրքորոշումը: Եթե սա իրականանա, դրականորեն կազդի նաև Եւրոպայում Թուրքիայի իմիջի վրա: Սակայն հաշվի առնելով Թուրքիայում իշխանության համար պայքարում գոյացող կաղապարները՝ վստահ չեմ, որ դեմոկրատներն այս զարգացման մեջ դրական ներդրում կունենան:

Ձեր գրքի վերաբերյալ Սփյուռքից հակազդեցություն ստացե՞լ եք:

Հեշտ չէ ազատվել սփյուռքի համակարգված հակաթուրքականությունից, որը հավասարազոր է հայկականությանը հավատարմությանը: Նկատել եմ, որ իմ առաջ քաշած թեզի պես թեզերին մոտենում են ինքնության նկատմամբ վախով: Դրա հետ մեկտեղ՝ Ահմեդ Ինսելի հետ համահեղինակությամբ գրված գիրքը Մարսելի հայերից բաղկացած ժյուրիի կողմից մրցանակի է արժանացել: Իսկ այս տարի որևէ մրցանակի չեմ արժանացել: Պատճառը, կարծում եմ, այն է, որ այս տարի հայերը ջանում են ցույց տալ, որ 2015 թ. համախմբված են: Սփյուռքում բազմաթիվ մարդիկ գիտեն, որ Անատոլիայի հիշողությունը վառ պահելու միակ ճանապարհը երկխոսությունն է: Ֆրանսիայի ամենակարևոր հայկական տպագիր օրգան «Nouvelles d’Arménie» ամասգիրը 2015 թ. հունիսի համարում հայ-թուրքական երկխոսության հայտնի դերակատարների վերաբերյալ թղթապանակ հրապարակեց: Անգամ սա է մատնանշում, որ կարևոր փոփոխության մեջ ենք:

Այսուհետ մտածու՞մ եք հայ-թուրքական հարաբերությունների վերաբերյալ նոր գիրք գրելու մասին:

Դեռևս շուտ է մտածել նոր գրքի մասին: Երկու հավանականություն կա. եթե քաղաքական մթնոլորտը դրական զարգանա, քրդերի բնակված շրջաններում՝ հատկապես Դիարբեքիրում, սփյուռքից ժամանած հայերի և մուսուլմանների միջև դրական և առողջ քննարկումներ կլինեն, և դժվար չէ պատկերացնել, որ այս քննարկումները տեղի կունենան վերջերս վերանորոգված հին հայկական եկեղեցում: Սա անսպասելի էր: Հարուստ փորձի մասին պետք է պատմել, պատրանքը պետք է շարունակել: Երկրորդ հավանականությունն էլ այն է, որ սենյակումս նստած վերջին գրքիս վերջին գլուխը զարգացնելով՝ աշխատեմ հայերի, թուրքերի, հույների և Փոքր Ասիայի մյուս ազգերի առասպելական և պատմական ընդհանուր աղբյուրների վրա:

ՀԱՏՎԱԾ ԳՐՔԻՑ

1970-ական թվականների զարթոնքը

Վերադարձս հայկականությանը եղել է մոտ 25 տարեկան հասակում:

Ասում եմ վերադարձս, որովհետև աշխարհ եմ եկել որպես Փարիզի արվարձաններում բնակվող հայ ընտանիքի երեխա և մինչև 4 տարեկան կյանքը բացահայտել եմ հայերեն, որը միակ լեզուն էր, որով խոսում էի: Հետո միանգամից այս լեզվի հետ կապս խզեցի: Թեև շարունակում էի հասկանալ, սակայն մի բառ անգամ չէի կարողանում խոսել, որովհետև ողջ ուշադրությունս սևեռել էի ֆրանսերենին, ֆրանսիական մշակույթին և դպրոցում լավ սովորելու վրա:

Ասում եմ 25 տարեկանում, որովհետև ըստ էության այդ սերնդին բնորոշ ֆենոմեն հանդիսացող հայերի ընդհանուր զարթոնքի պատահականության արդյունքը համապատասխանեց իմ՝ դպրոցի ու համալսարանի պարտավորությունից ազատվելու հետ:

Հայկականություն եմ ասում, որովհետև այս բառն էլ էր հենց այդ ժամանակ՝ 1970-ական թթ. կեսերին, ի հայտ եկել: Հասկացությունը, որը հավանաբար դժվար է հասկանալ, բավականին գրավիչ էր թվում նրանց, ովքեր չէին ցանկանում ընտրություն կատարել ողջ կյանքը հսկող հայկական ինքնության և կորստյան դատապարտված «հայկական արմատների» միջև:

Որքան էլ որ սովետական ժամանակաշրջան լիներ, սակայն Հայաստան կատարածս ճանապարհորդությունը ցույց տվեց, թե ինձ հետ նույն պատմությունը կիսող մարդկանց հետ ունեցածս կապը որքան խորն ու բնական է:

Հայկականության վերադարձին նպաստած ամենամեծ դուռը, ինչպես և այսօր, ցեղասպանության ճանաչումն էր: Քանի որ մինչ այդ ինձ համար հայկական աշխարհը որքան էլ որ Լիբանանից մինչև Սովետական Միություն ձգվող բավականին մեծ ընտանիքը լիներ, բաղկացած էր իմ ընտանիքի շրջանակից, իսկ Ցեղասպանության ճանաչումն այս շրջանակից դուրս էր, ինձ համար շատ տարբեր նոր կապեր հաստատելուն նպաստող պատկանելության առաջին նշանն էր:

Հետևաբար ես էլ, բազմաթիվ մարդկանց նման, Հայ դատի մասին պատմելու և մարդկանց համոզելու համար երբեմն անանուն, երբեմն իմ անունով էի խոսում, գրում: Ինձ բախտ էր վիճակվել իմ մասնակցությունն ունենալ այնպիսի կարևոր գործընթացներում, ինչպիսին է 1987 թ. Եւրոխորհրդարանի քվեարկության հիմք կազմած զեկույցի պատրաստումը: Թեև հայագետ չդարձա, սակայն հայկականությանս հետ իմ կապը ոչ թե պարտադրանք էր, այլ պարտքս տալու զգացմունքային ընտրություն: Իսկ իմ ֆրանսիական կողմին այլ պարտք ունեի՝ Հայկական հարցի վերաբերյալ ընտրություններս համապատասխանեցնել Ֆրանսիայի և Եւրոպայի արժեքներին և սկզբունքներին: Երբ հարկ է եղել ընտրություն կատարել ազգայնականության և ազատատենչ մեծամասնություն հանդիսացող դեմոկրատների միջև, ամեն անգամ դեմոկրատների կողմից եմ եղել:

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/14102/ermeni-soykirimindan-sonraki-ikinci-yuzyilin-ilk-yilindayiz