Հիշողության առկայծումների ուղեկցությամբ ճանապարհորդություն դեպի Կաստամոնու՝ ընտանիքի արմատներ

ԱՄՆ-ի Մասաչուսեթի համալսարանի Կանանց և գենդերային հետազոտությունների բաժնի ղեկավար Արլին Ոսկի Ավագյանը Թուրքիա առաջին անգամ եկել է 2009 թ. Հրանտ Դինքի հիշատակին նվիրված սեմինար-քննարկումների շրջանակում: Արմատներով կաստամոնուցի Ավագյանն անցյալ ամառ ընտանիքի հետքերով Կաստամոնու է գնացել և անկեղծությամբ գրի առել այն ամենը, ինչ զգացել է նախքան ճանապարհորդությունը դեպի Կաստամոնու, ընտանիքի վերաբերյալ հուշեր փնտրելիս, Կաստամոնուի ժողովրդի և պետական ատյանների հետ շփվելիս:

2015 թ. այցելեցի Կաստամոնու, որտեղ ծանոթացել էին պապս՝ Համբարձումն, ու տատս՝ Էլմաս Թութույանը, և անցկացրել իրենց ամուսնության 11 տարին, լույս աշխարհ բերել իրենց զավակներին՝ Արսենիկին, Աշոտին և մորս՝ Պերճուհուն:

Համաձայն տատիս՝ Էլմասի՝ մինչ պապիկիս բանակ զորակոչելը, որից հետո նրան այլևս չի տեսել, Կաստամոնուում հանգիստ և երջանիկ են ապրել: Պապիկիցս հետո տատիկիս, հարսիս և նրանց երեխաներին ստիպել են լքել իրենց տները և սայլի վրա տատիկիս տարել մի վայր, որի անունը չի իմացել: Տատիկս երկու եղբայրների հետ, որոնց աղա էր անվանում, սկսել է մի սենյակում մնալ:

Այնուհետև ժանդարմաները տատիկիս 8 տարեկան տղային՝ Աշոտին, «թուրքացման» համար տարել են: Տատիկս մյուս երկու երեխային՝ Արսենիկին ու Պերճուհուն թողել է հարսիս մոտ և սկսել լեռներով քայլել Դադայ, ուր, ըստ ժանդարմաների, տարել էին Աշոտին: Երբ նրան գտնում է, խոստանում է, որ նրա համար հետ է վերադառնալու և մի ոստիկան սպայի օգնության համար մեկնում է Կաստամոնու: Այս սպան, որ պապիկիս՝ Համբարձումի ընկերն էր, այն պաշտոնյան էր, որ նախկինում տատիկիս զգուշացրել էր, որ սարսափելի բաներ են կատարվելու, անհրաժեշտ է իսլամ ընդունել: Այդ ժամանակ այդ խորհուրդը մերժած տատիկս Աշոտին և իր ընտանիքը Կաստամոնու վերադարձնելու համար ընդունում է կրոնափոխության առաջարկը: Երբ տատիկս պատմեց ինձ այս պատմությունը, ես, որպես դեռահաս աղջնակ, անհուսորեն փորձում էի միահյուսվել 1950-ականների Ամերիկայի մշակույթին: Մի ժամանակաշրջան էր, երբ ջանում էի չտարանջատվել այդ մշակույթի միատեսակ ներկայացուցիչներից:

Այդ ժամանակ որևէ պատկերացում չունեի, որ տատիկս Հայոց ցեղասպանությունից է վերապրել: Ի տարբերություն ցեղասպանություն կամ այլ տրավմատիկ դեպքեր վերապրած ընտանիքների՝ իմ ընտանիքը երբեք չէր խոսում ո՛չ մինչ 1915 թ., ո՛չ էլ հետագա Թուրքիայում իր գլխով անցած փորձության մասին: Ընտանիքում չկար որևէ մեկը, ով կխոսեր նախկին երկրից և այնտեղ այցելելու մտադրության մասին, ինչև որ 1969 թ. տատիկս 82 տարեկան հասակում 4 ամսով մեկնեց Ստամբուլ:

Պատմություն, որը սպասում էր իր ժամանակին

Տատիկիս պատմությունը թաքնվել էր իմ` տասնամյակների գիտակցության մեջ: 1970-ականների վերջին դեռևս նոր զարգացող` կանանց թեմայի շուրջ հետազոտություններից և այս բնագավառում կանանց պատմությունների վրա դրվող շեշտադրումներից շատ ազդված՝ տատիկիս պատմությունը ևս մեկ անգամ ցանկացա լսել: Միաժամանակ այս շրջանում սկսել էի նկատել, թե ինչպես է ձևավորվում ցեղասպանության ժառանգությունն իր ուսերին կրող իմ՝ ամերիկացի հայիս քաղաքական դիրքորոշումը, ինչպես են ուժեղանում շեշտադրումները, որոնք դնում եմ գենդերի ձևավորման մեջ ռասա/էթոսի և դասկարգի կատարած դերի վրա: Որպեսզի ինքս ինձ թե՛ քաղաքական, թե զգացմունքային տեսանկյունից հասկանայի, պետք էր ավելի խորքային հայացք նետեի տատիկիս պատմության և դրա՝ իմ վրա թողած ազդեցության վրա:

Տատիկիս, մորաքրոջս ու մորս հետ 1915 թ. փորձառության վերաբերյալ հարցազրույցներս շատ ազդեցիկ էին, սակայն Կաստամոնուում անցկացրած նրանց կյանքի վերաբերյալ շատ քիչ բան կարողացա իմանալ: Մտքիս ծայրով անգամ չէր անցնում այցելել Կաստամոնու կամ էլ Թուրքիայի որևէ վայր:

Առաջին քայլս Թուրքիա

2009 թ. Հրանտ Դինքի հիշատակին նվիրված սեմինար-քննարկումների շրջանակում հրավեր ստացա զեկույցով հանդես գալ «Օսմանյան կայսրությունում գենդերը, էթնոսն ու ազգ-պետությունը» թեմայով: Էլեկտրոնային փոստիս հասցեով եկած նամակը նախ ցանկացա ն ջնջել, բայց հետո որոշեցի մասնակցել: Այդ ժամանակ սկսեցի հետաքրքրվել, թե որտեղ է Կաստամոնուն և Ստամբուլից որքան է հեռու, սակայն ընդհանրապես այցելելու մտադրություն չունեի: Անգամ մտքիս ծայրով չէի անցկացնում այցելել այնտեղ, որտեղ ընտանիքս այդքան կորուստներ և տառապանքներ է կրել, այն դեպքում, երբ Ստամբուլում գտնվելն անգամ բավականին ճնշող էր լինելու:

Գիտաժողովը բավականին հանգիստ մթնոլորտում անցավ: Ինձ զարմացրեց տասնյակ մարդկանց հետ ծանոթությունս, որոնք աշխատում են ոչ միայն ցեղասպանության, այլև քաղաքական տեսանկյունից նաև իմ հետազոտությունների ոլորտ հանդիսացող թեմաների ուղղությամբ՝ գենդեր, ռասա/էթնոս, դասակարգ: Այդ ժամանակից ի վեր բազմիցս վերադարձել եմ այս հողեր, որոնք և՛ շատ սարսափ են ներշնչում, և՛ շատ ծանոթ են: Սակայն Կաստամոնու գնալ որոշեցի Թուրքիա յոթ անգամ այցելելուց հետո իմ գործընկեր Մարտայի և սիրելի Այշե Գյուլի վճռական հորդորների արդյունքում: Բոլորս միասին գնալու և մի գիշեր մնալու էինք:

Անգամ որոշում կայացնելուց հետո վստահ չէի, որ ճիշտ ընտրություն եմ կատարել: Ի՞նչ իմաստ ուներ այցելել մի քաղաք, որը մորս ծննդավայրն էր, սակայն որի մասին ոչինչ չգիտեի: Ընտանիքիս պատմությունը գիտեի այստեղից-այնտեղից՝ ոչ ամբողջական: Գիտեի, որ Էլմասը 2 տարեկան հասակում կորցրել է մորը, ընտանիքից մեկ ուրիշի հետ ամուսնացած ավագ քույրը՝ Թուրֆանդան, իր հորը համոզել է, որ Էլմասին իրենց մոտ վերցնեն, իսկ Սվազում բնակվող Տոնիկյանները տեղափոխվել են Կաստամոնու, երբ Էլմասը դեռ 17 տարին չէր բոլորել:

Այն, ինչ պատմում է լուսանկարը

Տատիկս ամուսնացել էր Կաստամոնուում Թուրֆանդայի ամուսին Առաքելի ընկեր և հարևան Համբարձում Թութույանի հետ: Թեև պապիկիս վերաբերյալ շատ քիչ տեղեկություն ունեմ, սակայն տատիկիս պահպանած մի ընտանեկան լուսանկարից գիտեի, թե ինչ տեսք է ունեցել: Նախքան 1915 թ. այս լուսանկարում աթոռին նստած գեղեցիկ Համբարձումի աջ կողմում կանգնած է Էլմասը, երկու կողմում՝ փոքրիկ Աշոտն ու ամենափոքրը՝ Պերճուհին են կանգնած, իսկ նրանց մեծ երեխան՝ Արսենիկը, կանգնած է Էլմասի աջ կողմում:

Լուսանկար արվել է ներկված պատի ֆոնի, որպեսզի դրսից ոչինչ չերևա, սակայն 100 տարվա հնություն ունեցող այս լուսանկարին նայելիս դեռևս հույս ունեմ, որ կարող եմ որևէ բան տեսնել նրանց կյանքի վերաբերյալ: Գիտեմ, որ պապիկիս ջուլհակ է եղել, ընտանիքն ապրել է այգով մեծ տան մեջ, իսկ տատիկս լվացք անելու, ճաշ եփելու և տան մաքրության համար օգնականներ է ունեցել:

Ճիշտ է, մորաքույրս ու հորեղբայրս (հավանաբար նկատի ունի մորեղբայր Աշոտին – Ակունքի խմբ.) հայկական դպրոց են հաճախել, սակայն իրենց բնակված վայրում հայեր չեն եղել: Մինչ Ռայմոնդ Գևորգյանի՝ համեմատաբար վերջերս հրատարակված ուսումնասիրությունը կարդալը (այնտեղ նշված է, որ նախքան 1914 թ. Կաստամոնուում 10 000 հայ է բնակվել, ողջ մնացած մի քանի հոգին հասել են Մեսքենե, Դեր Զոր և Աբուհարար) կարծում էի, թե 1915 թ. Կաստամոնուի հայերին կա՛մ սպանել են, կա՛մ էլ տեղահանել:

Ինչը հիշել, ինչը մոռանալ

Տրավմատիկ պատմություններն ընդհանրապես ուժգնացնում են հիշողության վայրերի զգացմունքային ազդեցությունը, սակայն ես ընտանիքիս Կաստամոնուում անցկացրած կյանքի վերաբերյալ այնքան քիչ բան գիտեի, որ հիմնական երկյուղս այն էր, որ այնտեղ գտնվելով ոչինչ չեմ զգա կամ էլ ինքս ինձ վերագտնելու զգացումները, որ սպասում էի, մի փոքր արհեստական կլինեին: Ահա այս բոլոր զգացումներով Կաստամոնու գնալու համար ինքնաթիռ նստեցի: Այն, ինչ զգացի հետագա 24 ժամվա ընթացքում, նման էր վայրկենական առկայծման. զգացմունքային պոռթկումներ, որոնք վայրկենապես ծնվում և անհետանում էին: Մարմնիս մեջ վայրկենական առկայծումներ էին առաջացնում այն իրողությունները, որ ընտանիքս այնտեղ եղել է, այդ փողոցներով քայլել է, այդ շուկաներում, կրպակներում առևտուր է արել:

Առաջին առկայծումը տեղի ունեցավ ինքնաթիռի վայրէջքի ժամանակ: Երբ դուրս նայեցի, ուղղաձիգ լեռները հիշեցրեցին սրանից 30 և ավելի տարի առաջ վարած հարցազրույցում տատիկիս ձայնը: Աշոտին վերցնելու համար Դադայի ճանապարհներին գլխով անցած-դարձածը պատմող հայերեն բառերը լսեցի. «Այդ լեռներում միայնակ եմ, ինձ լսու՞մ ես: Մթություն է: Ճանապարհ չկա: Ոչինչ չկա: Միայնակ եմ: Հասկանու՞մ ես»: Տեսնելով այդ լեռները՝ զգացի, թե տատս ինչպես է քայլում այդ լեռների վրայով՝ վախեցած, սակայն որդուն հետ վերցնելու մեջ վճռական: Այնուհետև ինքնաթիռը վայրէջք կատարեց, և հաղորդվեց, որ եկել ենք Կաստամոնու: Երբ սկսեցի քայլել դեպի փոքրիկ տերմինալը, տատիկիս արդեն անհետացել էր:

Սկսեցինք քայլել այս գեղեցիկ, փոքրիկ քաղաքի փողոցներով, որը շրջապատված է բլուրներով, և միջով գետ է հոսում: Ինչպես և կարելի էր ենթադրել, շատ քիչ մարդիկ էին անգլերեն խոսում, նրանց հետ մեր հաղորդակցությունը Այշե Գյուլի միջոցով էր իրականացվում:

Այշե Գյուլը հյուրանոցի աշխատակիցներից իմացել էր, թե Կաստամոնուում ինչ է արտադրվում և որ փողոցներում է վաճառվում: Հասանք մի պողոտա, խանութի ցուցափեղկերում ցուցադրված էին մեծ սև զարդանախշերով կրեմագույն կտորից սփռոցներ, գորգեր և գոգնոցներ: Նախկինում նման բաներ չէի տեսել, և երբ մի սփռոցի ծայրից բռնեցի, հիշեցի մորաքրոջս պատմածն այն մասին, թե ինչպոս էր պապս գործվածքի վրա նախշեր դաջելու հաստոց է հորինել: Մարմնովս սառը դող անցավ: Համբարձումի մասին այն շատ քիչ բանը, որ գիտեի, մորաքույրս էր պատմել:

Մայրս երբեմն խոսում էր պապիկիցս, սակայն մեկնաբանությունները միշտ նույնն էին՝ աշխարհի ամենահիասքանչ ու խելացի մարդը նա էր: Շարունակաբար կրկնում էր: Մինչ շուռումուռ էի տալիս Կաստամոնուի գործվածքները, որոնց զարդանախշերն ստանում են փորագրված քարերի միջոցով, մտածում էի, թե արդյո՞ք այս զարդանախշերը նրա նախագծած հաստոցով են ստացված, թե ոչ: Կաստամոնուի այս հատուկ գործվածքներն արդյոք նրա՞ շնորհիվ են հայտնի դարձել: Ինձ և ընկերներիս համար սփռոց գնեցինք, և այնտեղից հեռացա՝ Համբարձում Թութույանի և իմ միջև մի փոքրիկ կապ զգալով:

Այն ձեռքը, որ սեղմեցի

Բաստուրմայով փիդեով համով նախաճաշից հետո, որը մայրս անվանում էր «մսով հաց», թեև երբեք բերանը չէր դրել, գնացինք հնագիտության թանգարան: Թանգարանի պահակը կիսվում էր բավականին հետաքրքիր հավաքածուի վերաբերյալ իր հարուստ տեղեկություններով՝ շեշտադրումը կատարելով կանացի ֆիգուրներով ցուցանմուշների վրա: Սակայն Այշե Գյուլը հարցրեց, թե ինչու հայերի վերաբերյալ ոչինչ չկա, պատասխանեց, որ Կաստամոնուում հայեր չեն եղել: Այժմ քաղաքում երկու հայի մասին գիտեն՝ մեկը հայտնի մեքենա վերանորոգող է եղել, մյուսն էլ կոշկակար, որը «հոյակապ մարդ» էր:

Այշե Գյուլը նրան ասաց, որ 1915 թ. տատիկս այստեղ է ապրել, և պահակը փութով ցանկացավ ձեռքս սեղմել: Այդ հսկայական ձեռքով ձեռքերս բռնեց և նայեց աչքերիս մեջ: Այն, որ պահակն անտեղյակ էր քաղաքում բնակված 10 000 հայի սպանությունից, և որ նրանց հետքերը ջնջվել են այս քաղաքից, մի փոքր թեթևացնում էր զայրույթս ու ցավս, որ զգում էի ընտանիքիս և իմ մարդկանց այստեղ բնաջնջելու համար: Եթե անգամ որևէ հայի հետ անձնական հարաբերություն չի եղել, ինչպես Անատոլիայում բազմաթիվ մարդիկ, այնպես էլ նա որևէ պատճառ չի ունեցել հարցականի տակ դնելու, թե ինչու, ըստ էության, հայերը չեն ապրել այս գյուղերում, ավաններում և քաղաքներում:

Պետական ատյանի հանդեպ վախը

Հաջորդ կանգառը պետական ատյանն էր: Երբ Այշե Գյուլն ինձ համոզում էր այցելել Կաստամոնու, ասել էր նաև Բնակչության հաշվառման վարչությունից ընտանիքիս վերաբերյալ տեղեկություն ստանալու հավանականության մասին: Զինված փաստաթղթերով, որոնք ապացուցում էին, որ Էլմաս Թութույանը տատիկս է եղել, երբ մոտեցա ավտոմատ զենքերով հսկվող Բնակչության հաշվառման վարչության հսկա շենքին, վերապրեցի այն վախը, որ զգացել էի Թուրքիա պետության ներկայացուցիչների հետ առաջին հանդիպման ժամանակ, օրինակ` հսկայական դրոշները, առաջին այցիս ժամանակ Իսթիքլալ պողոտայի վրա կանգնած ոստիկանները:

Թուրքիա պետության պաշտոնական ներկայացուցիչներից իմ հայ ընտանիքի վերաբերյալ տեղեկություններ էի պահանջելու: Ստամոքսս ծանրացավ, ցանկացա որքան հնարավոր է այնտեղից արագ փախչել, սակայն, Մարտային և Այշե Գյուլին փաթաթված, աստիճաններով բարձրացա:

Մեզ ուղարկեցին համակարգչով սեղանի ետևում նստած մի մարդու մոտ: Նստեցինք նրա դիմաց: Այշե Գյուլն սկսեց ընտանիքիս վերաբերյալ հարցեր տալ: Երբ լսեցի, որ արտաբերում են Արլին Ավագյան և Էլմաս Թութույան, զգացի, որ բերածս փաստաթղթերը ամուր բռնած ձեռքերս սառել են: Մարդը, երբ Այշե Գյուլին ասաց, որ Բնակչության հաշվառման վարչությունում 1940 թ. առաջ որևէ տեղեկություն չկա, շրջվեց դեպի ինձ և նայեց աչքերիս մեջ: Բոլ փաստաթղթերը տեղափոխել էին Անկարա: Խորհուրդ տվեց գնալ Բնակչության հաշվառման գլխավոր վարչություն կամ էլ Ամերիկայում հյուպատոսարանի միջոցով տեղեկություն պահանջել: Պինդ սեղմած ձեռքերս բացեցի և ես էլ նրան ժպտացի:

Ուշ երեկոյան հյուրանոց վերադարձանք և գտանք տատիկիս հետ 1979 թ. կատարած հարցազրույցի այն հատվածը, որտեղ պատմում է Կաստամոնուից Դադայ գնալու մասին: Նախկին Կաստամոնուի տուն եղած հյուրանոցի սենյակում արձագանքող ձայնը դարձավ ճանապարհորդությանս վերջին կետը, որը կարողացա իրականացնել, չնայած իմ բոլոր տագնապների:

Այժմ ուզում եմ գնալ և բացահայտել

Սակայն Կաստամոնուում լինելն ու փողոցներում զբոսնելը լոկ փոքրիկ դրվագներ են: Թե պապիկիս ու տատիկիս կյանքն ինչպիսին է եղել այդ լուսանկարներում պատկերված ժամանակներում, այսինքն՝ մինչև կյանքը ցիրուցան լինելը, թե նրանք ինչպես են ապրել, երբեք չեմ կարողնա իմանալ: Երբեք չեմ իմանալու, թե ինչու ընտանիքիս չեն ստիպել դուրս գալ մահվան ճանապարհորդության, ինչու են սայլով տեղափոխել և տեղավորել մի տան մեջ: Երբեք չեմ իմանալու, թե թուրքերը հորեղբորս որքան են պահել, այդ ընթացքում ինչեր է ապրել և այս փորձառությունը նրա կյանքի վրա ինչ ազդեցություն է ունեցել: Երբեք չեմ իմանալու, թե երբ տատիկս գնացել է, մորս ու մորաքրոջս հետ ինչ է կատարվել, տրավմաներով լեցուն ժամանակաշրջանում մոր բացակայությունն ինչպես է ազդել նրանց կյանքի ձևավորման վրա: Սակայն նրանց բույն ու հայրենիք հանդիսացած քաղաքում թեկուզ և քիչ, սակայն փորձառություն ձեռք բերեցի, և առկայծումների պես այդ պահերի՝ իմ վրա ունեցած ազդեցությունը դեռևս շարունակվում է…

Ես, որ տարիներ շարունակ Կաստամոնու այցելելու հարցում տատանվում էի, այժմ կրկին գնալ եմ ցանականում և այս անգամ ցանկանում եմ հայտնաբերել այն վայրերը, որտեղ կարող էին բնակվել հայերը, ուզում եմ գտնել նրանց եկեղեցիների և դպրոցների տեղը: Ուզում եմ գտնել մյուս հայերին, որոնց ընտանիքներն ապրել են Կաստամոնուում, և միացնել մեր մասնիկները: Միգուցե այս ձևով կարողնանք թեկուզ քիչ, սակայն լրացնել Կաստամոնույում հայերի թողած դատարկությունը:
(անգլերենից թուրքերեն թարգմանությունը Դիլարա Չալըշքանի)

Եթե Կաստամոնուից եք և ցանկանում եք կապ հաստատել մեկ այլ կաստամոնուցու հետ, խնդրում եմ գրեք Արլին Ավագյանին avakian@wost.umass.edu հասցեով: Թուրքերեն գրագրության համար կարող եք կապվել Այշե Գյուլ Ալթընային՝ altinay@sabanciuniv.edu հասցեով:

Հանուն մի կտոր բաստուրմայի

Ճաշից հետո վերադարձանք՝ լավ սուջուխ ու բաստուրմա պատրաստող Կաստամոնուի ամենահին կրպակներից ընկերներիս համար նվերներ գնելու համար: Երբ հասանք այնտեղ, բաստուրմա կտրող միակ անձը՝ կրպակի տերը, մզկիթ էր գնացել: Ճիշտն ասած՝ ուրախացել էի, որ այնտեղ չէ: Օրն առանց այդ էլ բավականին զգացմունքային էր, և հանգստանալու համար մեկ բաժակ օղու կարիք ունեի: Այշե Գյուլն ասելով, թե մեծ հավանականություն կա, որ քաղաքի հին մասում գտնվող Քուրշունլու հան հյուրանոցոմ կարելի կլինի ալկոհոլ գտնել, առաջարկեց գնալ այնտեղ: Հրապարակով քայլելիս սանդալների նուրբ ներբանների տակից զգացի հին գետաքարերը: Էլմասի և Համբարձումի ոտքերը ևս քայլել են այս գետաքարերի վրայով:

Երբ մորաքույրս, հորեղբայրս ու մայրս Էլմասի և Համբարձումի ձեռքը բռնել են, մեծ հավանականությամբ փքրիկ երեխաները թերևս երերուն քայլեր են կատարել: Թեկուզ և քիչ, սակայն ցանկացա զգալ նրանց կյանքը նախքան 1915 թ., սակայն երբ հասանք Քուրշունլու հան, այս զգացումն արդեն կորել էր: Երեկոյան արևի ճառագայթներով զարդարված մեծ բակի գեղեցկությունն ինձ մի փոքր հանգստացրեց: Մատուցողն ասաց, որ հյուրանոցը կառուցվել է 15-րդ դարում, սկզբնական շրջանում այստեղ գիշերում էին առևտրականներն ու ճանապարհորդները, իսկ 19-րդ դարում վերածվել էր գործվածքների և այլ ապրանքների շուկայի: Համբարձումն էլ մեծ հավանականությամբ այս իջևանատանն է եղել, առևտուր է արել: Ինչ անհավատալի զուգադիպություն էր, որ նստել էինք այդ բակում: Սակայն ժամը 6-ն անց էր, և պետք է գնայինք բաստուրմա վաճառողի կրպակ, քանի դեռ չէր փակվել:

Երբ վերադարձանք փոքրիկ կրպակ, տեսանք, որ երիտասարդն արդեն եկել է: Մեր պատվերները վերցրեց և սկսեց բաստուրման թղթի հաստությամբ կտրել: Այշե Գյուլը հարցրեց պատի վրայի լուսանկարների մասին: Երիտասարդը պատասխանեց, որ լուսանկարներում հայրը, պապն ու մեծ պապն են: 1870 թ. բացված այս կրպակը 4 սերունդ շարունակ աշխատեցնում են: Կրպակը բացելուց 30 տարի հետո Էլմասն սկսել է ապրել Կաստամոնուում՝ որպես երիտասարդ հարս:

Այշե Գյուլը երիտասարդին ասաց, որ մեծ հավանականությամբ իր պապերը 1915 թ. այստեղ բնակված հայ մեծ մորս բաստուրմա են վաճառել: Թանգարանի պահակի և Բնակչության հաշվառման վարչության պաշտոնյայի պես առանց տատանվելու դեմքիս նայելով ժպտաց և մի կտոր բաստուրմա տվեց: Շատ համեղ էր, միգուցե ցայսօր կերածս ամենահալավ բաստուրման…

Արլին Ավագյան

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/13950/hafiza-cakmalari-esliginde-kastamonuya-aile-koklerine-bir-yolculuk

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net