113. Նոր տնտեսական քաղաքականությունը (Նէպ)

Տնտեսության վերականգնումը

Քաղաքացիական կռիվների ավարտից հետո Խորհրդային Հայաստանը ձեռնամուխ եղավ քայքայված տնտեսության վերականգնման գործին։ Դրան ծառայելու եկավ Նոր տնտեսական քաղաքականությունը (Նէպ)։ Այն իրականացվել էր Ռուսաստանում 1921 թ., այն բանից հետո, երբ ռազմական կոմունիզմի քաղաքականությունը ճգնաժամային իրադրություն էր ստեղծել ինչպես տնտեսական, այնպես էլ քաղաքական բնագավառներում։

Նէպը տնտեսական միջոցառումների համակարգ էր, որտեղ կենտրոնականը պարենային հարկն էր։ Նէպով հնարավորություն, նյութական խթաններ էին ստեղծվում շուկայական հարաբերությունների հիման վրա տնտեսությունը վերականգնելու և զարգացնելու համար։ Շուկայի միջոցով աշխուժանալու էին ապրանքադրամական հարաբերությունները արդյունաբերության ու գյուղատնտեսության՝ քաղաքի ու գյուղի միջև։ Նէպի վերջնական նպատակն էր, ըստ Վ. Լենինի, հասնել սոցիալիզմի կառուցմանը։

Հայաստանում նէպին անցումը տեղի ունեցավ աստիճանաբար։ 1921թ. գարնանը և ամռանն ընդունվեցին մի շարք դեկրետներ, իսկ հունիսին ընդունվեց որոշում պարենհարկի մասին։ Նէպը նյութական շահագրգռություն էր տալիս գյուղացուն և բոլոր մյուս արտադրողներին՝ ազատորեն տնօրինելու արտադրանքը և վաճառքը։

Տնտեսական շահագրգռությունն արտահայտություն էր գտնում հարկային քաղաքականության մեջ։ Սահմանված հարկը վճարելուց հետո մնացած բերքը գյուղացին տնօրինում էր ազատորեն։ Հարկման հիմքում դրված էր եկամտային սկզբունքը։ Հարկը բարձրանում էր ըստ եկամտի ծավալի մեծության, իսկ չքավորներն ազատվում էին հարկից։

Հողային հարցը

Հողի մասին դեկրետն ընդունվեց 1920թ. դեկտեմբերի 28-ին։ Այդ դեկրետի, ապա 1923 թ. ընդունված հողային օրենսգրքի համաձայն բռնագրավվեցին կալվածատիրական հողերը, կատարվեց բոլոր հողերի ազգայնացում։ Այնուհետև դրանք բաժանվեցին գյուղացիական տնտեսությունների միջև, որոնց ընդհանուր թիվը 1920-ական թվականների վերջին հասնում էր շուրջ 180 հազարի։

Հայաստանում կալվածատիրությունը տարածված չէր, ուստի խորհրդային իշխանության հողային բարենորոգումները քիչ չափով ավելացրին գյուղացու հողաբաժինը։

Հողային հարցի լուծման կարևոր խնդիրներից էր մեծաթիվ գաղթական բնակչության ապահովումը, որը լրացուցիչ դժվարություն էր ստեղծում առանց այն էլ հողասակավ երկրի համար։ Ստեղծված պայմաններում հողով բավարարվեցին ոչ բոլոր գյուղացիները։ 1929թ. ավելի քան 40 հազար գյուղաբնակներ շարունակում էին մնալ հողազուրկ։

Խորհրդային օրենքներով հողը գյուղացուն ամրագրվում էր ձրի և պարբերական վերաբաժանման սկզբունքով։ Խորհրդային իշխանությունն անհատական տնտեսությունը դիտում էր որպես ժամանակավոր երևույթ, քանի դեռ չէր նախապատրաստվել անցումը սոցիալիստական տնտեսություններին։

Հայաստանի տնտեսության վերականգնմանը նպաստում էր նաև Ռուսաստանի օգնությունը։ Առաջին օգնությունը ստացվեց 1921 թ. մարտին, երբ ինքնաթիռը Հայաստան փոխադրեց 47 կիլոգրամ ոսկի։ Այն օգտագործվեց Իրանից հաց գնելու համար։ Հայաստանի ստացած օգնության գումարը կազմեց 3,5 միլիոն ռուբլի ոսկով։ Ռուսաստանը օգնություն էր ցույց տալիս կադրերով և այլ միջոցներով։ Շարունակվում էր Մերձավոր Արևելքում Օգնության ամերիկյան կոմիտեի (Ամերկոմ) կողմից ցուցաբերվող բարեգործական օգնությունը։ Ամերկոմի մանկատներում սնվում և ուսում էին ստանում հազարավոր որբ երեխաներ՝ ցեղասպանության զոհերի վերապրողներ։ Ամերկոմի մարդասիրական գործունեությունը տևեց մինչև 1920-ական թվականների վերջը՝ երեխաների չափահաս դառնալը։

Նէպի և մյուս միջոցառումների շնորհիվ վերա¬կանգնվեցին գյուղատնտեսությունը և արդյունաբե¬րությունը։ 1928թ. Հայաստանի տնտեսությունը հասավ նախապատերազմյան՝ 1913թ. մակարդակին։

Ցավոք, հետագա տարիներին նոր տնտեսական քա¬ղաքականությունը չշարունակվեց, որի պատճառով գյու¬ղատնտեսության հետագա զարգացումը մեծապես խաթարվեց։

Հայաստանի տնտեսական շինարարության գործում մեծ աշխատանք կատարեց Սարգիս Լուկաշինը (Սրապիոնյան, 1881-1937), որը շնորհալի տնտեսական գործիչ էր։

http://www.findarmenia.com/arm/history/28/604

Ինդուստրացման գործընթացը

Ժողովրդական տնտեսության վերականգնումն ավարտելուց հետո ԽՍՀՄ-ում առաջ քաշվեց երկրի ինդուստրացման խնդիրը։ Այս մասին համապատասխան որոշում ընդունեց ՀամԿ(բ)Կ 14-րդ համագումարը (1925թ.)։ Ինդուստրացումը նշանակում էր ստեղծել արդյունաբերական ճյուղեր, երկաթուղիներ, հասնել նրան, որ ԽՍՀՄ-ի տնտեսության մեջ իշխող դառնար արդյունաբերությունը։ Կուսակցության ղեկավարության մեջ իշխում էր այն տեսակետը, որ ԽՍՀՄ-ը կապիտալիստական շրջապատման մեջ միայնակ կարող է հասնել սոցիալիզմի հաղթանակին։ Դրա համար հարկավոր էր ինդուստրացնել երկիրը, կոլեկտիվացնել գյուղատնտեսությունը, կատարել կուլտուրական հեղափոխություն։

Ինդուստրացման քաղաքականության կենսագործումը, որն սկսվեց 1920-ական թվականների երկրորդ կեսին, ենթադրվում էր, որ կպահանջի տևական ժամանակաշրջան։ Այստեղից էլ ծագեց հնգամյակներով պլանավորումը, որը շարունակվեց նաև հետագայում, խորհրդային իշխանության գոյության ամբողջ ընթացքում։

Ինդուստրացման համար անհրաժեշտ ֆինանսական միջոցները հնարավոր էր հայթայթել միայն երկրի ներսում։ Գյուղացիության վրա դրվեցին հարկեր, աշխատավորներին տրվում էր չնչին աշխատավարձ, բռնագրավվում էին վանքերի ու եկեղեցիների հարստությունները։ Արտահանվում և վաճառվում էին հացը, անտառանյութը և բնական այլ հարստություններ։

Ինդուստրացման համար վճռական նշանակություն ուներ էներգետիկայի հարցը։ 1920-30-ական թվականներին կառուցվեցին Երևանի ու Լենինականի (Գյումրի), Ձորագետի ու Քանաքեռի հէկերը։ Վերջինը Սևան-Հրազդան կասկադի առաջին կայանն էր, որը, ինչպես և հաջորդները, հետագայում աշխատելու էր Սևանից բաց թողնվող ջրի հաշվին։ Ժամանակի ընթացքում լճի մակարդակի իջեցումը ստեղծեց բնապահպանական լուրջ խնդիր, որը շարունակվում է մինչև այսօր։

Հանրապետությունում հիմք դրվեց քիմիական, լեռնահանքային (պղնձի) արդյունաբերությանը։ Ղափանում հիմնադրվեց պղնձի հանքահարստացնող ֆաբրիկա։ Ալավերդում կառուցվեցին պղնձաձուլական և քիմիական գործարաններ։ Ղարաքիլիսայում (Վանաձոր) հիմնադրվեցին քիմիական ձեռնարկություններ։ 1933թ. Երևանում դրվեց արհեստական կաուչուկի գործարանի հիմքը, որն առաջինն էր ԽՍՀՄ-ում։ Այն սկսեց արտադրանք տալ 1940թ.։ Տասնամյակներ շարունակ Հայաստանը բավարարում էր ԽՍՀՄ-ի կաուչուկի պահանջարկի զգալի մասը։

Միութենական նշանակություն ունեցող քիմիական արդյունաբերության զարգացումը հետագայում բնապահպանական ծանր խնդիրներ առաջ բերեցին։

Գյումրին դարձավ Հայաստանի տեքստիլ արդյունաբերության կենտրոնը։ Կազմակերպվեց շինանյութերի արդյունաբերություն՝ հումքի հարուստ պաշարների, մասնավորապես տուֆ քարի հիմքի վրա։ Դավալուում (Արարատ) հիմնադրվեց ցեմենտի խոշոր կոմբինատ։ Գործարկվեցին սննդի արդյունաբերության և այլ ձեռնարկություններ։

Առաջին հնգամյակի ընթացքում (1928-1932) Հայաստանում շահագործման հանձնվեց 18, իսկ երկրորդում (1933-1937)՝ 26 արդյունաբերական ձեռնարկություն։ Երրորդ հնգամյա պլանի (1938-1942) կատարումն ընդհատվեց Հայրենական պատերազմի պատճառով։

Ինդուստրացման շնորհիվ 1928-1940 թթ. բանվորների թիվն ավելացավ 4,5 անգամ՝ հասնելով 92,4 հազարի։ Մասնագիտացման նպատակով կազմակերպվեցին ֆաբրիկագործարանային ուսումնական հաստատություններ։

Նախապատերազմյան երեք հնգամյակների ընթացքում Հայաստանի տնտեսության մեջ առաջատար էր դարձել արդյունաբերությունը։ Հայաստանի ինդուստրացման գործում մեծ է ՀԽՍՀ ժողկոմխորհի նախագահ Սահակ Տեր-Գաբրիելյանի (1886-1937) ծառայությունը։

Գյուղատնտեսության կոլեկտիվացումը

1928-1929 թթ. դժվարություններ էին առաջ եկել հացամթերումների բնագավառում։ Հացի պակասը լրացնելու համար ՀամԿ(բ)Կ Կենտկոմի գլխավոր քարտուղար Ի. Ստալինի նախաձեռնությամբ հարձակում ծավալվեց կուլակ (ունևոր) գյուղացիների վրա՝ նրանց հացի պաշարները բռնագրավելու համար։ Նրանց համար սահմանվեցին նաև խիստ բարձր հարկեր։

Կուսակցությունը գյուղական մասնավոր տնտեսությունները կոլեկտիվացնելու ծրագիր էր մշակում։ 1927թ. ՀամԿ(բ)Կ 15-րդ համագումարը որոշում ընդունեց գյուղատնտեսության կոլեկտիվացումը նախապատրաստելու մասին։ Հացամթերման դժվարությունների առիթով կուսակցության ստալինյան ղեկավարությունը պահանջեց արագացնել կոլեկտիվացման տեմպերը։ Եվ դա այն դեպքում, երբ գյուղացին ցանկություն չուներ հրաժարվել անհատական տնտեսությունից և մտնել կոլտնտեսություն։ Սրանով կոպիտ կերպով խախտվում էր կոլեկտիվացման կամավորության սկզբունքը։

Բռնության և հարկադրանքի գործադրումը հանդիպեց գյուղացիության ուժեղ դիմադրությանը։ Գյուղացիների դժգոհության և հակակոլտնտեսային տրամադրության արտահայտություն էին լայն տարածում գտած անասունների մորթը՝ դրանք կոլտնտեսությանը չհանձնելու համար, և «բանդիտական շարժումը»։

Համատարած կոլեկտիվացման ժամանակ կուսակցությունն անցավ կուլակությանը որպես դասակարգ վերացնելու քաղաքականությանը։ Կուլակներին, նրանց ունեցվածքը բռնագրավելուց հետո, ընտանիքով արտաքսում էին գյուղից։

Հայաստանում, ի տարբերություն ԽՍՀՄ շատ շրջանների, կոլտնտեսային շարժման գործընթացը զգալիորեն դանդաղ էր առաջ գնում։ Նման ազգային շրջաններում կոլեկտիվացման հետ մնալու պատճառների հարցը քննարկվեց 1934թ. հուլիսին ՀամԿ(բ)Կ Կենտկոմում կայացած խորհրդակցությունում։ Նշվեց, որ այդ շրջաններում կոլեկտիվացման դանդաղ տեմպի պատճառը անհատական տնտեսությունների հարկային թեթև ծանրաբեռնվածությունն է՝ կոլտնտեսությունների համեմատությամբ։

Բնականաբար այդ խորհրդակցությանը հետևեց հարկային բեռի ծանրացումը, որից ելքը գյուղացին տեսնում էր կոլեկտիվ գրվելու մեջ։ Ընդ որում, թեթև չէր նաև կոլտնտեսությունների հարկային բեռը։ Նրանցից պետությունը կատարում էր մեծածավալ մթերումներ։ Այդ պատճառով սով առաջացավ ԽՍՀՄ մի շարք շրջաններում։ Հայաստանի Սևանի գոտու շրջանների հազարավոր գյուղացիներ (մենատնտես և կոլտընտեսական) հեռացան իրենց գյուղերից՝ հաց վաստակելու համար։

Հայաստանում գյուղացիների մեծ մասը հարկադրաբար կոլտնտեսությունների մեջ մտավ հատկապես 1935–1937թթ.։ 1940 թ. հանրապետությունում արդեն ավարտվել էր գյուղատնտեսության կոլեկտիվացումը։ Գոյություն ուներ շուրջ 1000 կոլտնտեսություն։

Գյուղատնտեսության հետ մնալու հիմնական պատճառը սոցիալիստական տնտեսաձևը և պետության հարկային քաղաքականությունն էին, որոնք մերժում էին նյութական շահագրգռվածության սկզբունքը, ապրանքադրամական-շուկայական հարաբերությունները։ Այսինքն՝ բացակայում էին զարգացման համար անհրաժեշտ տնտեսական խթանող պայմանները։

Գյուղատնտեսության կոլեկտիվացումով մենատնտես գյուղացիությունը վերափոխվեց կոլտնտեսային գյուղացիության։ Գյուղացիության մի մասն էլ համալրեց քաղաքային բնակչության, բանվոր դասակարգի շարքերը։ Ձևավորվեց նաև գյուղական մտավորականության խավ։

http://www.findarmenia.com/arm/history/28/607