Հայոց ցեղասպանության թեման Գերմանիայի թուրք գրողների ստեղծագործություններում

Նաիրա Պողոսյան

Հոդվածում ներկայացված են գերմանաբնակ մի շարք թուրք գրողների կողմից Հայոց ցեղասպանության թեմայի անդրադարձերը: Հոդվածը հրապարկվել է «Արևելագիտության հարցեր» պարբերական ժողովածուի 9-րդ համարում, որը նվիրված է Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին: Այն Armeniangenocide100.org-ը ներկայացնում է մի շարք կրճատումներով:

Ինքնության փնտրտուքների խաչմերուկներում, որքան էլ զարմանալի թվա, Գերմանիայի թուրք գրողների համար, թերևս ինչ-որ գենետիկ հիշողության կանչով, ուսումնասիրման և քննարկման առարկա է դառնում Հայոց ցեղասպանության հարցը: Այս թեմային ծավալուն անդրադարձերի ենք հանդիպում հատկապես Գերմանիայի թուրք գրողների` 1990-ականների կեսերին գրված ստեղծագործություններում: Անշուշտ, ժողովրդավարական ու ազատական եվրոպական հասարակությունը պարարտ հող էր ստեղծում պատմական իրողությունները բազմակողմանի ուսումնասիրելու և դրանց օբյեկտիվ գնահատականներ տալու համար: Արդեն եվրոպական նորմերով մեծացած Գերմանիայի թուրք գրողների համար թերևս փոքր-ինչ ավելի հեշտ էր կոտրել Թուրքիայում այդ ժամանակ դեռ խստագույնս պահպանվող Ցեղասպանության տաբուն:
Հարկ ենք համարում նշել, որ թուրքական իշխանությունները մշտապես փորձել են երկրից դուրս բնակվող քաղաքացիների շրջանում պահպանել իրենց ձեռնտու ընկալումները այնպիսի արտաքին և ներքին քաղաքական հարցերի շուրջ, ինչպիսիք են, օրինակ, քրդական հարցը, Կիպրոսի խնդիրը, Հայոց ցեղասպանության ժխտումը: Այդ նպատակով Թուրքիայի դիվանագիտական ներկայացչությունները, իսկ ավելի ուշ նաև պաշտոնական Անկարայի կողմից ֆինանսավորվող ամենատարբեր հասարակական կազմակերպությունները բավական ակտիվ գործունեություն են ծավալել Գերմանիայում թուրքական համայնքի սկզբնավորման առաջին տարիներից:
Միջանկյալ շեշտենք, որ Թուրքիայի կառավարության 2010 թ. որոշմամբ արտերկրում բնակվող թուրքերի և ազգակից հասարակությունների վարչության ստեղծումից հետո այս գործունեությունը սկսեց ավելի համակարգված և ուղղորդված բնույթ կրել և ներկայում իրականացվում է ոչ միայն քաղաքական, հասարակական, այլ նաև կրթական ու մշակութային մակարդակով: Բնական է, որ բոլոր այս մակարդակներում գործող ամենատարբեր թուրքական կազմակերպությունների թիրախային կետերից մեկն էլ մշտապես եղել է Հայոց ցեղասպանության մերժողականության ամրապնդումը և հակահայկական լոբբինգը (փոփոխական հաջողությամբ):
Այս պայմաններում, պարզ է, որ Հայոց ցեղասպանության ոչ թուրքական տարբերակը ներկայացնող ստեղծագործությունները հիմնականում անընդունելի են թուրքական համայնքի համար: Սրան ավելացնելով Թուրքիայից անխուսափելիորեն եկող բացասական անդրադարձը՝ կարող ենք փաստել, որ նույնիսկ Եվրոպայում բնակվող թուրք գրողի համար Ցեղասպանության թեմային անդրադարձ կատարելը բավական համարձակ քայլ է, որն արժանի է ուսումնասիրման և արժևորման:
Գերմանաբնակ թուրք գրողների շարքում Հայոց ցեղասպանության թեման վեր են հանել Զաֆեր Շենոջաքը, Էմինե Սևգի Օզդամարը, Քեմալ Յալչընը: Ընդ որում, եթե Ք. Յալչընի ստեղծագործությունները որոշ չափով հայտնի են հայ ընթերցողին, իսկ նրա «Սիրտս քեզնով է խայտում» գիրքը նույնիսկ հասանելի է հայերենով, ապա Է. Ս. Օզդամարի և Զ. Շենոջաքի անունները Հայաստանում գրեթե արծարծված չեն: Մինչդեռ նրանց ստեղծագործություններում Հայոց ցեղասպանությանը վերաբերող ակնարկները, առաջին հայացքից հպանցիկ թվացող հիշատակումները բավական ուշագրավ են:
Ցեղասպանության թեմային փոքրիկ ակնարկով անդրադարձել է նաև ավելի վաղ սերնդի գրող Նիհաթ Բեհրանը: Նրա «Օտարություն» գրքի հերոսներից մեկը՝ Մուսան, իր որդուն՝ Վեյսելին, քառասունքից դուրս գալուց հետո ուղարկում է Կարսի մոտակայքում գտնվող հայրենի գյուղում ապրող իր տարեց քրոջ մոտ: Քույրը երեխային չորս տարվա ընթացքում հեքիաթի փոխարեն անընդմեջ 1910-ականների հայկական դեպքերն է պատմում. «Գարբիսյանը 30 մարդով Ուզունմինարեն գրավեց: Իմամ Սեիդը մինարեի վրա երեկոյան էզան էր կարդում: Աբբաս Բեյը ձիով դուրս եկավ Միրզա Բեյի մոտ: Լուր տարավ: Ջիմշիթը Բյույուք դերեում էզանի ավարտին էր սպաում: Հորթերը սկսեցին բառաչել, ոչխարները` մկկալ: Ագռավները զգացին արյան հոտը: Գյուղը տակնուվրա եղավ: Ստվերները սև ամպերի նման կախվեցին երկրի վրա: Ձագերը կաղկանձում էին, շները՝ ոռնում: …. Ձիերը խրտնել էին, թխսկան հավերը, ձագերին հավաքելով, բներն էին քաշվում: Նազարյանը` դանակը կոկորդում, ընկավ Ասլան Բեյի դռան մոտ: Զարկերակից հոսող արյունը ձեռքից շուտ հասավ դռան բռնակին… Երեսը մրջյունները պատեցին: Ձայնը խռպոտեց, խեղդվեց» (Behram N. , Gurbet, İstanbul, 1998, s. 35):
Զ. Շենոջաքի «Վտանգավոր բարեկամություն» վեպը թուրքական միջավայրում Հայոց ցեղասպանությանը անդրադարձող առաջին ստեղծագործություններից է: 1998 թ. գրված այս վեպով ամբողջանում է ավելի վաղ տպագրված «Ներքնաշապիկով մարդը» և «Պրերիա» ստեղծագործությունների գլխավոր հերոսի՝ Սաշայի կյանքը: Մեծ ճանաչում չվայելող գրող Սաշան փորձում է սեփական ես-ը գտնել գերմանական հասարակության ոլորաններում: Թուրք հորից և գերմանացի-հրեա մորից սերող Սաշան ինքն իրեն հասկանալու համար նույնիսկ մեկնում է ԱՄՆ, սակայն այնտեղ էլ չգտնելով իր հարցերի պատասխանը՝ վերադառնում է Գերմանիա:
«Վտանգավոր բարեկամություն» վեպը սկսվում է տխուր իրողության փաստմամբ. Սաշայի` տարիներ առաջ բաժանված ծնողները նրա համար անհասկանալի պատճառով նույն ավտոմեքենայով վթարի են ենթարկվում և զոհվում: Որպես միակ ժառանգ, նա ստանում է բավական լուրջ կարողություն: Սակայն, երբևէ գումարի կարիք չունեցած Սաշայի համար առավել մեծ կարևորություն է ներկայացնում հորից մնացած արծաթյա տուփը, որտեղ պահված են դեռևս 1936 թ. ինքնասպանություն գործած պապի օրագրերը: Գուցե այս «մոխրագույն կազմով, սովորական ֆրանսիական» տետրերի արաբատառ և ռուսատառ գրություննե՞րը լույս կսփռեն պապի տարօրինակ ինքնասպանության պատմության վրա և կօգնեն հերոսին ավարտի հասցնել իր կյանքի փնտրտուքները: Գրականագետ Ջեյմս Ջորդանը գրում է. «Սաշան հույս ունի, որ գոյություն ունի բացահայտման կարոտ հստակ ինքնություն, և որ ընտանիքի անցյալը պարզելուն պես բոլոր կապերն ինքնըստինքյան կհաստատվեն» (Jordan J., Zafer Şenocak’s essays and early prose fiction: from collective multiculturalism to fragmented cultural identities, Zafer Şenocak, editors: CHeesman T, Yeşilada K., Cardiff, 2003, p. 101):
Տետրերն այնքան կարևոր են թվում հերոսին, որ նա նույնիսկ չի ուզում դրանց որևէ մեկին ցույց տալ. որոշում է ինքնուրույն սովորել թուրքերեն և համադրելով արաբերենից իր ունեցած սակավ գիտելիքները՝ ապակոդավորել գրությունները, ապա դրանց հիման վրա պապի մասին վեպ գրել: Որոշ ժամանակ անց, սակայն, Սաշան հասկանում է այս աշխատանքի ապարդյունությունը և դիմում թարգմանչի օգնությանը: Մի քանի ամսվա ընթացքում մաս-մաս թարգմանվող տետրերից նա անսպասելի բացահայտումներ է անում:
Գրքի 35 գլուխները հստակ տրամաբանական կապ չունեն՝ իրար հաջորդելով ու միախառնվելով քննության են առնվում պապի ինքնասպանությունից մինչև Բեռլինի պատի քանդման պատճառներն ու հետևանքները ներառող հարցեր: Գրքի ողջ ընթացքում պապը, որի անունն այդպես էլ հայտնի չի դառնում, բայց որը փաստորեն կարևորագույն գործող անձ է, միայն հպանցիկ է հիշատակվում: Այստեղ-այնտեղ թաքնված փաստերն ի մի բերելով՝ հասկանում ենք, որ Սաշայի պապը ծագումով Կարսից է (այստեղից էլ ռուսերեն տառերի իմացությունը): 1914-1918 թթ. օսմանյան բանակի զինվոր է եղել: Բաց գույնի մաշկ ունենալու և հայերենին ու ռուսերենին լավ տիրապետելու շնորհիվ հետախուզական աշխատանքով է զբաղվել (Şenocak Z.,Tehlikeli Akrabalık, İstanbul, 2006 , s. 37):
Պատերազմի տարիներին հայերի անուններով առաջին ցուցակը նա է կազմել: Այդ ցուցակում 500 անուն պետք է լիներ: Մեկը դուրս է մնացել ցուցակից: Մի կնոջ անուն: Բայց ինչո՞ւ: Այս հարցն ամենասկզբից հուզում է Սաշային: Հատկանշական է, որ նրան չի հետաքրքում, թե 500 անուն ներառող ցուցակն ի′նչ նպատակով է կազմվել: Այսինքն` ի սկզբանե հեղինակը նպատակ չի դնում ներկայացնել Հայոց ցեղասպանությունը: Այն ավելի շուտ ֆոնային երևույթ է, քան հիմնական թեմա: Ուստի զարմանալի չէ, որ հեղինակը որևէ բացատրություն չի էլ տալիս: Միայն պապի օրագրից 1921 թ. փետրվարի 21-ին արված մի գրություն է մեջբերում. «Մեր մշակույթում մեղավորություն տերմինը չկա: Մենք միայն մեղք գիտենք: Մեղքը մեր կրոնական, աստվածային գոյության առջև ունեցած պատասխանատվության սահմաններն է շրջագծում: Սակայն երբևէ ինքներս մեր առջև պատասխանատվություն չենք զգում: Մեղավորությունը մադկային հարց է: Մարդն իր մեղքի հետ միշտ դեմ-դիմաց է: Մենք միայնակ մնալուն սովոր չենք»: ….Սակայն մեղքի զգացման կամ հայերի ցուցակների մասին մտորումներից հանկարծակի անցում է անում, օրինակ, պատերազմից հետո այրիացած գերմանացի կանանց խնդիրներին:
***
Գրքում զարգանում է փոքրիկ երկրորդ սյուժետային գիծ, որն անմիջական կապ ունի հայերի հետ: Սաշայի կինը՝ գերմանուհի Մարին, վավերագրական ֆիլմ է նկարահանում Թալեաթ փաշայի մասին: Թալեաթի կերպարի վերաբերյալ Մարիի դիրքորոշումն հստակ է. հարյուր հազարավոր անմեղ զոհերի մարդասպանը արդարացում չունի: Սակայն այս փաստը զարմանալիորեն տհաճ է Սաշային: Որքան էլ նա հեռու է իր թուրքական արմատներից, այնումենայնիվ, նա ըմբոստանում է Թալեաթ փաշայի ցեղասպան, վայրենի թուրքի կերպարի դեմ: Նա նույնիսկ կնոջը մեղադրում է Թալեաթի կերպարը միայն եվրոպական աղբյուրների հիման վրա ձևավորելու մեջ և առաջարկում նրան ծանոթանալ Թալեաթի գործունեությանը նվիրված թուրք հեղինակների անդրադարձներին՝ միակողմանի կարծիքից խուսափելու համար:
Ժխտելով հայերին կոտորելու թուրքերի միտումը, միաժամանակ պատմությունից օրինակներ բերելով` Սաշան ուզում է ցույց տալ, որ նույնիսկ եթե հայերի զանգվածային սպանություններ են եղել, դա դեռ տագնապ բարձրացնելու առիթ չէ. «Ֆրանսիացիներն էլ Ալժիրում են կոտորած կազմակերպել, իսկ բրիտանացիներն ընդհանրապես աշխարհի կեսը կողոպտել են, սակայն նրանց Եվրոպայի Խորհրդից և Եվրոպայի Միությունից չեն հանել»: Մարին մեկնում է Սալոնիկ, ապա Թուրքիա` նոր նյութեր հավաքելու: Ընթերցողը չի իմանում, սակայն, թե ինչեր է նա այնտեղ բացահայտում իր համար, նոր տեղեկություններն ամրապնդում են նրա կարծի՞քը, թե՞ գուցե ստիպում հրաժարվել կտրուկ գնահատականներից: Կարծես հեղինակը չի ուզում կարծիք պարտադրել, միայն մտածելու համար հիմք է ստեղծում:
Սաշայի մեկը մյուսին հետևող մտքերի հորձանուտում պապի մասին տրվող ցաքուցրիվ տեղեկություններն ամբողջանում են գրքի վերջին գլխում: Տետրերն ընթերցված են, պապի ու, հետևաբար, նաև ամբողջ ընտանիքի պատմության մի մեծ գլուխ՝ բացահայտված: Փաստորեն, Առաջին համաշխահային պատերազմի տարիներին որպես օսմանյան զինվոր պապը մասնակցել է հայերի տեղահանությանը: Արդեն հիշատակված ցուցակի նպատակը կազմակերպված աքսորն էր: 500 հոգուց միայն մեկի անունն է ջնջել, մնացածներից և ոչ մեկի չի խղճացել, ոչ մեկի հանդեպ մեղքի զգացում չի ունեցել: Ավելին, չնայած երկիրն աղքատացել է, բայց նա կարողացել է երկրի արևելքում ստեղծված կողոպուտի հնարավորություններն օգտագործել և տեղահանվածների «լքյալ գույքի» հաշվին հարստանալ, քանի որ, իր իսկ վկայությամբ, «նրանց վերադարձը բացարձակապես անհնարին է: Դրա համար անհրաժեշտ ամեն ինչ արված է»:
Պապն էլ, չնայած հաղթանակել է, հերոս է հռչակվել, բայց կորցրել է իր կյանքի ամենակարևոր կնոջը, իր կյանքի իմաստը: Ճակատագրի հեգնանքով այդ կինը հայուհի է: Նրա անունն է ջնջել տխրահռչակ ցուցակից: Ընթերցողի համար, սակայն, անհայտ մնացող պատճառներով այդ կինն էլ է տարագրվել:
1936 թ. անցյալից ստացված մի նամակ տակնուվրա է անում պապի կարծես թե հաջողված կյանքը: Նամակից ընդամենը մի քանի տող մեջբերելով՝ հեղինակը ներկայացնում է մի ամբողջ կործանված կյանք: Կինը գրում է. «Մեր աղջիկը քեզ չի ճանաչում: Մինչդեռ արդեն 20 տարեկան է: Կարծում է` հայրը մահացել է: Այնքան էլ հեռու չի ճշմարտությունից, այնպես չէ՞: Թե ինձնից անտեղյակ դեռ ապրում ես: Եթե այլևս չկարողանանք միասին լինել, կյանքիդ վերջ ես տալու, չէի՞ր խոստացել… Փախուստի ճանապարհին հազար անգամ հարձակումների ենթակվեցի: Գուցե մեր երեխան էլ քեզնից չի, դեմս դուրս եկած մորթարարներից և զինվորական համազգեստով վիժվածքներից է»: Պապի դասավորված կյանքը մի ակնթարթում տակնուվրա է լինում: «Դողում էր, – պատմում է թոռը,- կյանքի միակ սիրած կինը նա էր: Ինչպե՞ս էր այսքան տարի առանց նրա ապրել: Ինչպես՞ էր կարողացել ուրիշ կնոջից երեխա ունենալ»: Նա այլևս չի կարող սպասել: Նա իրագործում է իր խոստումը:
Գիրքը նման վերջաբան ունի: Ոչ մի մեկնաբանություն: Ի՞նչ է զգում Սաշան: Ինչպե՞ս է փոխվում նրա աշխարհայայցքը: Զոհի ու դահիճի արյունը կրելու գիտակցությունը ինչի՞ կհանգեցնի: Ոչ մի հստակ պատասխան: Ցեղասպանությունը գրքի սյուժեի առանցքային մասն է կազմում, սակայն կարծես չշոշափված է մնում: Չկան մանրամասն նկարագրություններ, փաստեր, թվեր: Ինչո՞ւ, ինչպե՞ս և ո՞ւր են ուղարկել հայերին, ի՞նչ է պատահել նրանց հետ: Այս հարցերի պատասխաններն ամփոփված են վերը նշված հակիրճ նախադասություններում: Հայերը տեղահանվել են, սպանվել, կողոպտվել, ունեզրկվել: Ավելին, երիտթուրքերն ու քեմալականները գրեթե նույնականացված են՝ պապի անցումը մի թևից մյուս թև հեշտ ու բնականոն է թվում: Այս ամենը, սակայն, պարզ գրված չէ, այս ամենը պետք է տեսնել տողատակերում:
Գրականագետ Լ. Ադելսոնը գրում է. «Տեքստը (ի նկատի ունի Զ. Շենոջաքի «Վտանգավոր բարեկամությունը») երբեք հստակ չի ներկայացնում 1915 թ. Հայոց ցեղասպանությունը: Սակայն այն առաջինն է ներկայացնում հայերի տեղահանության ցուցակները» (Adelson L. A., The Turkish Turn in Contemporary German Literature: Toward a New Critical Grammar of Migration. New York, Palgrave Macmillan, 2005, p. 108):
Այսպիսով, Զ. Շենոջաքի «Վտանգավոր բարեկամություն» վեպը յուրօրինակ անդրադարձ է Հայոց ցեղասպանության թեմային: Գրքում թեև քողարկված, բայց ներկայացված են Հայոց ցեղասպանության հիմնական պատկերները: Գրքում չկա որևէ քննադատություն, բացասական վերաբերմունք, բայց ստահոդ ժխտողականություն ու խեղաթյուրում էլ չկա:

Hayernaysor.am