Պետության խելքը` Հատուկ կազմակերպությունից մինչև Էսեդուլլահ խմբավորում. Հակապարտիզանական պայքարը

Ջիհան Բաշաքչըօղլու

Իզմիր («Դիջլե» լրատվական գործակալություն) – Այլախոհների դեմ ուղղված պետական ոճրագործություններին զուգահեռ` վերջին շրջանում Քուրդիստանում (Արևմտյան Հայաստանում- Ակունքի խմբ.) պետության ձեռքով իրականացված և դեռևս 1990-ական թթ. անգամ ծայրահեղ բնույթ ստացած ջարդերը կրկին այն հարցը բարձրացրեցին, թե «Արդյո՞ք հակապարտիզանական խմբավորման (կոնտրգերիլլա) ձեռքով քրդական ցեղասպանություն են փորձում իրականացնել»: ԱԶԿ-ի (Արդարություն և զարգացում կուսակցություն- Ակունքի խմբ.) կառավարությունը, որն իշխանության գալուց սկսած առ այսօր իր հետ նաև «Նեոօսմանականության» մասին քննարկումներ բերեց, անվտանգության ուժերի միջոցով փողոց դուրս չգալու արգելքներով ոճրագործություններ է իրականացնում, և Միություն և առաջադիմություն կուսակցության ժամանակաշրջանում Հայոց ցեղասպանության ընթացքում պաշտոնավարած` պալատին առընթեր Հատուկ կազմակերպության տեղն այսօր Քուրդիստանում ԱԶԿ-ի պալատին ենթակա Էսեդուլլահ խմբավորումն է զբացեղնում:

Երբ ԱԶԿ առաջնորդ և հանրապետության նախագահ Թայիփ Էրդողանը հունիսի 7-ի ընտրություններում պարտություն կրեց, նորից շրջանառության մեջ դրվեց պատերազմի հայեցակարգը, և Քուրդիստանի վարչական շրջաններում այնպիսի ոճրագործություններ կատարվեցին, որոնք հիշեցնում էին 1990-ական թթ. արյունալի դեպքերը, իսկ 1990-ական թթ. Քուրդիստանում պետության կողմից մշակված ջարդերի քաղաքականությունը կյանքի կոչվեց Ժանդարմերիայի հետախուզության և ահաբեկչության դեմ պայքարի վարչության միջոցով: Մինչդեռ մեր օրերում նման գործադրումների ու փաստարկների տեղիք տվող կազմակերպությունների՝ քրդական շրջաններում ծավալված գործունեությունը վերջին ժամանակաշրջանում ակնառու է դարձել:

Հատկապես այն շրջաններում, որտեղ փողոց դուրս չգալու արգելք է սահմանվել, և ընդհարումները թեժացել են, անվտանգության ուժերի միավորումների կողմից պատերին «Քրդի ատամին արյուն է դիպել, վախեցեք», «Կանաչներն այստեղ են, որտե՞ղ է ՔԲԿ-ն» և նման բնույթի գրություններ են արվում: Այս գրությունների ուշագրավ կողմն այն է, որ հասարակության օրակարգ մտավ «Էսեդուլլահ խմբավորումը», որը Քուրդիստանում պետության նոր «խորքային» կառույցն է: Հայտնի չէ, թե «Ալլահի առյուծներ» իմաստն արտահայտող այս կառույցն ով կամ ովքեր են հիմնել, ովքեր են անդամագրված և ում կողմից են ղեկավարվում: Իսկ պետության «գաղտնի կառույցի» և ջարդերի մտահաղացումը 1900-ական թթ. սկզբներին է եղել:

Ժխտվում էր նաև Հատուկ կազմակերպության գործունեության փաստը

Պետական ավանդույթի և մտածողության գոյության յուրաքանչյուր ժամանակահատվածում ընդդիմադիր ուժերի ոչնչացման և այս գործառույթն իր իսկ կողմից ստեղծված գաղտնի կառույցներին հանձնարարելու ջանքերն ազդեցիկ դարձան 1911 թ.-ից սկսած: Միջին Արևելքի աշխարհագրության և օսմանյան պատմության մեջ 1911 թ. ի հայտ եկավ Հատուկ կազմակերպությունը, որն ստեղծվեց որպես Էնվեր փաշայի ղեկավարությամբ` Միություն և առաջադիմություն կուսակցությանն առընթեր կառույց և գործունեություն ծավալեց որպես թուրք-իսլամական սինթեզ: Հատուկ կազմակերպության վերաբերյալ պաշտոնական պատմագրությունն ու պատմաբանները եթե անգամ որևէ բան ասում են այն մասին, որ այն հետախուզական կառույց է եղել և Տրիպոլիտանիայի ու բալկանյան պատերազմների անհրաժեշտությունից է ստեղծվել, որի պատճառով էլ գործողություններ կատարելու իրավասություններով է օժտված եղել, ապա ինչպես ժխտվում է 1990-ական թթ. Ժանդարմերիայի հետախուզության և ահաբեկչության դեմ պայքարի վարչության գործունեությունը, այնպես էլ ամենևին չի խոսվում և մերժվում է այն փաստը, որ սույն կառույցը գործունեություն է ծավալել նաև երկրի ներսում:

Ուրիշներին ոչնչացնելու համար ավազակներ ձեռք բերվեցին

Կազմակերպության պաշտոնյաներից Գալիփ Վարդարի պատմածների համաձայն՝ այդ ընդարձակ կառույցը ազավակախմբերին ու ավազակներին զինել է` որպես «ներքին թշնամի» որակված «օտարներին» և ոչ մուսուլմաններին ոչնչացնելու համար: Ավելի ուշ բանտերի ծանր հանցագործ ու լեռներում ապաստանած «բաշըբոզուկ» ավազակներից հարյուրավոր ծանր հանցագործներ Հատուկ կազմակերպության շարքերն են անցել՝ «հայրենիքին» ծառայելու համար: Հատկապես Տրապիզոնում այս հանձնառությունը կյանքի կոչվեց Ռըզա բեյի, Նայիլ բեյի և Ջեմալ Ազմի բեյի որոշումներով: Դատապարտյալներին ավազակախմբերում ներառելու մասին որոշումները հետագայում էին կայացվելու:

Պետության բարձրաստիճան ղեկավարները կազմակերպության պարագլուխներն են

Հատուկ կազմակերպությունը, որ երկրի ներսում և արտերկրում հետախուզության, քարոզչության, կազմավորումների ու մահափորձերի գործունեություն էր ծավալում, 1914 թ. օգոստոսի 5-ին վերածվեց Ռազմական նախարարությանը կից պաշտոնական կառույցի, և այս հակընդդեմ կազմակերպության մեջ ակտիվ գործունեություն էին ծավալում պետական այնպիսի բարձրաստիճան պաշտոնյաներ, ինչպիսիք են Էնվեր փաշան, հազարապետ Սուլեյման Ասքերին, Էշրեֆ Սենջեր Քուշչուբաշըն, Զենջի Մուսան, Յաքուբ Ջեմիլը, դոկ. Բեհաեդդին Շաքիրը, Միթհաթ Շյուքրյու Բլեդան, Օհրիլի Էյուբ Սաբրին, Ֆուադ Բալքան, Քել Ալի մականունով Ալի Չեթինքայան, չերքեզ Ռեշիդ բեյը, Ահմեդ Ֆուադ Բուլջան, Նուրի Ջոնքերը և Ռաուֆ Օրբայը: Այս անունների մեծ մասը հետագայում դարձան կազմակերպության իրականացրած ջարդերն ու գործողությունները ղեկավարող անձիք:

Էթնիկ զտում «Բանակ-կուսակցություն-անվտանգություն» եռանկյունու մեջ

Հատուկ կազմակերպությունն այնպիսի անձնակազմ ուներ, որում միահյուսված էին բանակ, կուսակցություն և անվտանգություն եռանկյունին և ընդունելի էր զինվորականության ու քաղաքացիականների համար, և որոնք նաև մերօրյա հատուկ գործողությունների խմբերն են, իսկ այդ ժամանակաշրջանում այն նման էր «Գործողությունների բանակի» անձնակազմին: Բալկանյան երկրորդ պատերազմի ընթացքում, իր ձևավորմանը զուգահեռ, այն նաև էթնիկ զտում իրականացրեց, որի փորձը ձեռք էր բերել դեռևս պատերազմից առաջ Էգեյան ծովի ավազանում և Թրակիայում:

Կառույցը, որն անդամագրել էր Հայոց ցեղասպանության իրագործման, ինչպես նաև Էգեյան ծովի ավազանի և Թրակիայի գործողությունների ամենակարևոր անձանց, Էգեյան ծովի ավազանում հունական կազմավորումների վրա սարսափ սփռելով, վերջիններիս տեղահանեց իրենց բնօրրանից, բռնագրավեց նրանց տները, հողերն ու շարժական գույքը, իսկ մարդկանց կոտորեց: Տարբեր պատմաբանների տվյալների համաձայն՝ այդ ժամանակաշրջանում մեկ շաբաթվա ընթացքում 40 հազար հույն լքեց իր բնօրրանը, իսկ սպանված ոչ թուրք տարրի թիվը տատանվում է 150 հազարից մինչև 1 միլիոն 500 հազարի սահմաններում:

Հայերի դեմ հարձակումներ

Էգեյան ծովի ավազանում և Թրակիայում կյանքի կոչված էթնիկ զտման այս ծրագիրն աչքի անցկացնելով՝ այն առավել մեծ մասշտաբներով իրականացվեց այդ ժամանակաշրջանի Հայաստանում: Ավազակախմբերի ձևավորումից անմիջապես հետո, երբ օգոստոս ամսին ռուսական վիլայեթներում ռազմական գործողություններ սկսվեցին, միաժամանակ օրակարգային դարձան տարածաշրջանում հայերի դեմ ուղղված հարձակումներն ու ջարդերը: Հատկապես Կովկասի սահմաններին հայկական գյուղերի, մտավորականության, քաղաքական և հոգևոր գործիչների դեմ ուղղված հարձակումների հետ մեկտեղ ավազակախմբերն իրենց հիմնական պարտականությունը համարեցին հայկական գյուղերն ավերելն ու թալանելը. այս գյուղերի տղամարդ բնակիչներին սպանեցին, իսկ կանանց բռնաբարեցին, խլեցին փողն ու արժեքավոր իրերը:

«Ցեղասպանությունը»` անվտանգության աշխատակիցների, զինվորների և ավազակախմբերի հսկողության տակ

Նախևառաջ հայերին ճնշման տակ պահելու նպատակով խիստ «գաղտնի պարտավորություններով» միավորումներ ստեղծվեցին: Այս կառույցի մեջ ընդգրկված էին Ազգային անվտանգության ծառայությունը և Թալեաթի մտերիմ ընկեր Ջանփոլաթը, ոստիկանապետը և Նազըր Բեդրին, վերջինիս օգնական Մուսթաֆա Ռեշադ Միմարօղլուն և Ազգային անվտանգության ծառայության երկու առանձին ստորաբաժանումների տնօրեններ Ազիզ Աքյուրեքն ու Ահմեդ Էսաս Ուրասը: Այս տնօրենները և հատկապես 1915-1917 թթ. Անվտանգության ծառայության 3-րդ ստորաբաժանումը և ստորաբաժանման պետը, Բեդրին ու իր օգնական Ռեշադը Հայոց ցեղասպանության կազմակերպման գործում վճռորոշ դեր են խաղացել: Մինչդեռ ջանալով կազմակերպության անունը չկապել 1915 թ. ցեղասպանության գործընթացի հետ՝ պաշտոնական պատմագրության շրջանակներում հրատարակվող աշխատանքներն այս թեմայի առնչությամբ լռում են: Սակայն Հայոց ցեղասպանության փաստը պաշտպանող պատմաբանները Հատուկ կազմակերպության անունն են առաջ քաշում, և շեշտում այն պնդումը, թե ցեղասպանությունն իրականացրել է Հատուկ կազմակերպությունը, ինչը հայտնի է դարձել Անտոնյանի (խոսքը Արամ Անտոնյանի մասին է – Ակունքի խմբ.) փաստաթղթերից: 1918 թ. հոկտեմբերի 8-ին, երբ Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունը հեռացավ պետության ղեկավարությունից, պաշտոնապես լուծարվեց նաև Հատուկ կազմակերպությունը:

1911-1990-ական թթ. նույն գործադրումները

Ուշագրավ է այն հանգամանքը, որ Թուրքիայում 1990-ական թթ. պետական մտայնությունը որոշակիորեն «թուրքականացնելու» նպատակով Ժանդարմերիայի՝ հետախուզության և ահաբեկչության դեմ պայքարի վարչության ձեռքով իրականացված ջարդերի և Միություն և առաջադիմություն կուսակցության իշխանության ժամանակաշրջանում Հատուկ կազմակերպության միջոցով իրականացված ոճրագործությունների միջև նմանություն է նկատվում: Մի ժամանակաշրջանում, երբ հանցավոր գործողությունները, մահափորձերն ու գյուղերի դատարկումը համընդհանուր իրողություն էին, Ներքին գործերի նախարարության տվյալների համաձայն` ոստիկանատներում 1912 մարդ մահացավ, իսկ Թուրքիայի՝ Մարդու իրավունքների հիմնադրամի տվյալներով՝ 1165 քաղաքացի «առանց դատի մահապատժի ենթարկվեց»: Մյուս կողմից՝ 403 մարդ մահացավ հարցաքննությունների ժամանակ և բանտախցերում, իսկ 3541 գյուղ դատարկվեց: Հատկանշական է, որ Ժանդարմերիայի՝ հետախուզության և ահաբեկչության դեմ պայքարի վարչության (JİTEM) գործունեությունը ևս ժխտվում էր պետության կողմից, ինչպես Հատուկ կազմակերպության դեպքում էր: Այս կերպ այդ ժամանակաշրջանում թուրքական մտածելակերպն այն արտահայտությունն էր շրջանառության մեջ դրել, թե «JİTEM չգիտեմ, JÖTEM գիտեմ, ինչն էլ նշանակում է՝ քեզ սիրում եմ» (այստեղ բառախաղ է արվում` հիմնվելով ֆրանսերեն “Je t’aime”- «Ես քեզ սիրում եմ» արտահայտության վրա – Ակունքի խմբ.):

Հատուկ կազմակերպությունից մինչև Ժանդարմերիայի՝ հետախուզության և ահաբեկչության դեմ պայքարի վարչությանը

Հասարակության շրջանում որպես «ադամամութ» բնորոշված 1990-ական թթ. փոխվում են նաև պատմական դերակատարների հանձնարարականները: Այդ ժամանակաշրջանի քաղաքականության, հետախուզության, զինվորականության, ոստիկանության, հակապարտիզանական խմբավորման և ստորերկրյա աշխարհի գլխավոր դերակատարներն էին ժամանակի վարչապետ Թանսու Չիլլերը, ով պնդում էր, որ «հատուկ բանակ» էր պետք ստեղծել, հետագայում «հանցավոր կազմակերպության ղեկավարի» վճռով Սուսուրլուքի գործով դատապարտված ոստիկան Մեհմեդ Աղարը, տարբեր հանցավոր գործունեությունններ ծավալելու համար հարցաքննությունների ու հետապնդումների ենթարկված Թուրքիայի ազգային անվտանգության աշխատակից Մեհմեդ Էյմուրը, Քորքութ Էքենը, Ժանդարմերիայի հետախուզության և ահաբեկչության դեմ պայքարի վարչության հիմնադիրներից Վելի Քյուչուքը, «Կանաչ» ծածկագրային անվանմամբ Մահմուդ Յըլդըրըմը, որը հայտնի չէ՝ կենդանի է արդյոք, թե ոչ, Սուսուրլուքի դեպքերի ժամանակ մահացած Աբդուլլահ Չաթլըն և այլք: Իսկ նախկին ոստիկանության հատուկ խմբավորման Սուսուրլուքի իրավասուներ Այհան Չարքընը, Այհան Աքչան, Օղուզ Յորուլմազը, Էնվեր Ուլուն, Մուսթաֆա Ալթունոքը, Էրջան Էրսոյն ու Զիյա Բանդըրմանլըօղլուն պատասխանատու են այս ժամանակաշրջանում մահվան դատավճիռների իրականացման ու անհետ կորածների համար:

2023 թ. ընդառաջ` քրդերի ցեղասպանությու՞ն

«Նեոօսմանականության» վերաբերյալ քննարկումներով իշխանության եկած ԱԶԿ-ի կառավարության՝ քրդաբնակ շրջաններում հուլիս ամսից ի վեր իրականացրած ջարդերն օրակարգային դարձրին այն հարցը, թե արդյո՞ք «Քրդական ցեղասպանություն» է տեղի ունենում: Այս ջարդերի ցուցանիշներն ահասարսուռ չափերի հասան` գերազանցելով անգամ 1990-ական թթ. գործադրումները, իսկ հուլիս ամսից արդեն Սիլվան, Ջիզրե, Նուսայբին և մի շարք այլ վայրերում փողոց դուրս չգալու արգելք սահմանվեց, և տասնյակ քաղաքացիներ սպանվեցին: Երբ հասարակության մեջ սկսեց շրջանառվել այն տեսակետը, թե 1990-ական թթ. այդ տարածքներում ջարդեր իրականացնողներն ու հանցավոր կազմակերպությունների ղեկավարները նորից պարտականություններ են ստանձնել, իսկ «Սպիտակ թորոս»-ի (մեքենայի մակնիշ – Ակունքի խմբ.) տեղը «Ռեյնջեր»-ներն են զբաղեցրել, ու առանց դատի մահապատիժների թիվն աճել է, որոշակի հատվածի մոտ խուճապ սկսվեց: Բացի այդ՝ Թուրքիայի մետրոյում քուրդ քաղաքացիների նկատմամբ սկսված լինչի դատաստանի արշավները, հետապնդումներն ու ձերբակալությունները, քաղաքական ցեղասպանության գործողություններն օրակարգային դարձան, իսկ տարածաշրջանում ի հայտ եկած և որպես Ժանդարմերիայի հետախուզության և ահաբեկչության դեմ պայքարի վարչության նոր անվանում որակված կառույցի՝ Էսեդուլլահ խմբավորման» ոճրագործությունները` շարունակական:

Արդյոք 20 տարի անց Էսեդուլլահ խմբավորման գոյությունը նույնպես կժխտվի՞

Քանի դեռ ԱԶԿ-ի կառավարությունը, որ դիմում է հատկապես ինքնիշխանության ձգտող խավին, Նուսայբինում, Սիլվանում և բազմաթիվ այլ վայրերում ոճրագործություններով «ահաբեկչություն» է սփռում, Դիարբեքիրի փաստաբանների կոլեգիայի նախագահ Թահիր Էլչիի սպանությունը նորից օրակարգ բերեցին հակապարտիզանական պայքարի մասին քննարկումները: Մյուս կողմից՝ հասարակության շրջանում քննարկվում է նաև այն տեսակետը, թե պետության վերջին Հատուկ կազմակերպություն հանդիսացող Էսեդուլլահ խմբավորման գործունեությունը 20 տարի անց արդյո՞ք նույնպես կժխտվի:

http://www.diclehaber.com/tr/news/content/view/485925?from=29759609781

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net