Իր ժողովրդի պատմությունը գրի առած Արշակ Ալպոյաճյանը

Երվանդ Գոբելյան

Մեր դարաշրջանի ամենաբեղուն և վստահելի պատմաբաններից և հետազոտողներից մեկը՝ Արշակ Ալպոյաճյանը, մահվան 40-րդ տարելիցին հիշատակվում է իր ստեղծագործությունների հանդեպ ակնածանքով և երախտիքով:

1879 թ. Ստամբուլում լույս աշխարհ եկած հարգարժան պատմաբան ու հետազոտող Արշակ Ալպոյաճյանը, թեև ակադեմիական կրթություն չի ստացել, սակայն հայտնի է որպես անցյալ դարաշրջանի ամենահարգված և ամենավստահելի մտավորականներից մեկը, ով որպես աղբյուր` մեծ կարևորություն է ստացել նաև օտար հետազոտողների համար:

Նախնական կրթությունը Սկյուտարի Բերբերյան դպրոցում ստանալուց հետո Ա. Ալպոյաճյանը 1899 թ. ավարտել է Կենտրոնական վարժարանը: Ծանոթ-անծանոթների գրադարաններից օգտվելով` Ա. Ալպոյաճյանն իր հետազոտությունները շարունակել է ժամանակի Պոլսո մամուլում: Կանոնավոր աշխատանքով և գիտության հանդեպ սիրով շատ երիտասարդ հասակում բեղուն ուսաումնասիրող է դարձել՝ տեղական և սփյուռքի մամուլում հրատարակած իր հետաքրքիր ուսումնասիրություններով գրավելով բոլորի ուշադրությունը: Բացառիկ հիշողություն ունեցող Ա. Ալպոյաճյանի առանձնահատկություններից մեկն էլ այն էր, որ ընդհանրապես իր աշխատանքային աղբյուրներն ինքն էր փնտրում և մյուսների հետ կիսվում:

Հայոց պատմությունը` մասնագետի աչքերով

Ա. Ալպոյաճյանը հատկապես Օսմանյան կայսրության սահմաններում բնակված ժողովուրդների պատմության ու Անատոլիայի հայ հասարակության պատմության վերաբերյալ կատարած ուսումնասիրություններով աննախադեպ մշակութային ավանդ է ներդրել՝ բավականին մանրամասն փաստագրելով նրանց սոցիալական կյանքը, գաղթերը, մասնագիտությունները, հարևան երկրների և ժողովուրդների հետ նրանց հարաբերություններն ու համայնքային խնդիրները:

Ալպոյաճյանի ամենաարժեքավոր աշխատություններից մեկն էլ, անկասկած, «Ազգային սահմանադրության 50-ամյակ»-ին նվիրված հետազոտությունն է: Առաջին համաշխարհային պատերազմին հետևած տարիներին որոշ ժամանակ դասավանդել է, որոշ ժամանակ էլ թղթակցել է տարբեր թերթերի: 1922 թ. հետազոտողը մեկնել է Հունաստան՝ աշխատելու Քորֆուի Ամերիկյան հայկական որբանոցում: Այնուհետև գնացել է Կահիրե և դասավանդել այնտեղի դպրոցներից մեկում: Այս ընթացքում սփյուռքի տարբեր թերթերում և ամսագրերում տպագրել է որոշ հետազոտություններ ու կենսագրականներ, որոնցից ամենահայտնին Սրբուհի Տյուսաբի և Գրիգոր Զոհրապի կյանքի վերաբերյալ մենագրություններն են: Մյուս աննախադեպ աշխատությունն էլ Կահիրեում գրի առած Մինաս Չերազի կենսագրականն է:

Ա. Ալպոյաճյանի անմահ աշխատությունները գլխավորում են Թուրքիայի որոշակի շրջաններում և գավառներում բնակված հայերի կենսակերպի և պատմության վերաբերյալ փաստաթղթերն ու հետազոտությունները: Օրինակ՝ Կահիրեում հրատարակված «Կեսարիայի հայերի պատմությունը» աշխատության I և II հատորները հազվագյուտ փաստաթղթեր են: Նմանապես չափազանց հետաքրքիր է Կեսարացի Գրիգոր պատրիարքի կենսագրությունը, որը լույս է տեսել Երուսաղեմում: «Հայկական գաղթի պատմություն» աշխատությունը ևս հրատարակվել է Կահիրեում և եզակի տեղեկություններ է պարունակում: Հայոց պատմության հետազոտության համար անգին արժեք են ներկայացնում Ա. Ալպոյաճյանի «Թոքատի հայերի պատմությունը», որը լույս է տեսել 1955 թ. Կահիրեում, ինչպես նաև` դարձյալ Կահիրեում տպագրված «Հայկական դպրոցների պատմությունը» և Թուրքիայի որոշակի վայրերում բնակված հայերի կյանքի մասին պատմող պատմությունը, որը լույս է տեսել Բեյրութում:

Աղբյուրից վերցված տեղեկություն

Բացի հայերենից, թուրքերենից և օսմաներենից` տիրապետել է լատիներենի, հին հունարենի, ֆրանսերենի, անգլերենի, իտալերենի և գերմաներենի: Այս հարգարժան գիտնականը յուրաքանչյուր թեմա սկզբնաղբյուրից է ընթերցողին փոխանցել: Այս առանձնահատկության շնորհիվ ողջ աշխարհում հռչակ է ձեռք բերել:

Մահվանից հետո Ա. Ալպոյաճյանի արխիվն ուղարկել են Հայաստան, այժմ գտնվում է Մատենադարանում` իր անունով բացված ֆոնդում: Ալպոյաճյանի թողած նոթերի արանքում աշխարհի տարբեր ծայրերում ապրած հայտնի գրողների և հետազոտողների իրեն ուղղված նամակներն են, որոնք հատորներ կարող են համալրել:

Ա. Ալպոյաճյանի անձնական նոթերի արաքնում տեղ գտած խոստովանությունը կարծես թե իր կյանքի ամփոփումն է՝ «Ողջ կյանքիս ընթացքում իմ ամենամեծ հաճույքը կարդալն ու գրելն է եղել: Ո՛չ ծխել, ո՛չ էլ խմել եմ, զվարճանքի վայրեր ընդհանրապես չեմ գնացել: Ողջ կյանքս անց եմ կացրել գրել-կարդալով և հտազոտություններ կատարելով: Իմ ամենամտերիմ և հավատարիմ ընկերները եղել են գրքերս ու գրիչս: Ողջ կյանքս փորձել եմ անցկացնել` արժևորելով Աստծո այս պարգևները»…

Իրենից հետո հետազոտողների համար հարուստ արխիվ ժառանգություն թողած Ալպոյաճյանը դեռ քանի~ սերունդներ պիտի շարունակի լուսավորել իր ժողովրդին և մարդկությանը:

Այս հովածը լույս է տեսել 2002 թ.` «Ակօս» շաբաթաթերթում:
http://www.agos.com.tr/tr/yazi/13435/agos-un-arsivinden-halkin-tarihini-kaydeden-arsag-alboyaciyan
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net