Եթե անգամ երբևիցե չենք կարողացել ծանոթանալ, միևնույն է, արմաշցի հայերը մեր հարևաններն էին

Ֆերդա Բալանջար

Օմեր Աքընի առաջին վեպը՝ «Թոսբիթ լեռը», այսօրվա Աքմեշեի՝ նախկին Արմաշի հայերի մասին է: Վեպի անունը Արմաշի շրջակայքում գտնվող լեռան անունով է, այն ներկայացնում է հայերի՝ 1914-1915 թթ. կյանքից մի հատված: Օմեր Աքընն, ով նախկինում համքարության նախագահ է եղել, վեպում ուսումնասիրում է այնտեղ ծնված ու մեծացած Արմաշի հայերի պատմությունն ու մշակութային ժառանգությունը: Օմեր Աքընի հետ մեր զրույցը սկսեցին «Թոսբիթ լեռից», այնուհետև շարունակեցինք Արմաշի և արմաշցի հայերի մասին թեմայով:

-Նախ սկսենք Ձեզանից, ո՞վ է Օմեր Աքընը:

-Ծնվել եմ 1951 թ. Արմաշում, որն այսօր կոչվում է Աքմեշե: Բնակչության փոխանակման հետևանքով Բալկաններից եկած գաղթականի թոռ եմ: Թուրքիայի և Հունաստանի միջև կնքված «Բնակչության փոխանակման» մասին պայմանագրի արդյունքում 1924 թ. մորս ընտանիքը Դրամայից, հորս ընտանիքն էլ Իսքեչեից (Քսանտի) գաղթել է Թուրքիա: 100 տարի առաջ պապերս ապրում էին Դրամայում և Իսքեչեում: Անգամ մտքի ծայրով չէին կարող անցկացնել, թե մի օր կհեռանան իրենց հողերից: Ճիշտ այնպես, ինչպես այս հողերում ապրող վարդաններն ու անահիտները: Մտածում էին, որ իրենց ապրած հողերը կլքեն միայն այն ժամանակ, երբ երկիրը կանգ առնի:

-Ձեր հայրն այստե՞ղ է ծնվել:

-Հայրս Իսքեչեից Արմաշ եկած քարավանի` առաջին ծնված երեխան է եղել: Մենք էլ որպես աքմեշեցի ծնվեցինք:

-Ինչպե՞ս իմացաք, որ Աքմեշեն նախկինում հայկական բնակավայր է եղել:

-20 տարեկան հասակում մեր մեծերի զրույցից իմացա, որ Աքմեշեն հայկական բնակավայր է եղել, անունն էլ Արմաշ է: Ամեն անգամ, երբ սկսում էին պատմել, թե ինչպես է բնակչության փոխանակում կատարվել, խոսքը հասնում էր նաև նրան, որ Աքմեշեն հայկական գյուղ է եղել: Սկսեցի հետաքրքվել, թե հայերն այստեղ ինչպե՞ս էին ապրում, ի՞նչ էին ուտում, ի՞նչ էին խմում: Այդ ժամանակներից մնացած ջրաղացն ու տպարանը թեև ավերակների վերածված, սակայն կանգուն էին և վկայում էին նրանց պատմության մասին: Երկար տարիներ գործած Ըշըք աղբյուրն էլ այսօր շարունակում է իր գոյությունը որպես ջրամբար:

-Ձեր մեծերը ի՞նչ էին պատմում Արմաշում ապրած հայերի մասին:

-Ամեն անգամ, երբ սկսում էին պատմել, թե ինչպես է բնակչության փոխանակում կատարվել, խոսքը հասնում էր նաև Արմաշի հայկական գյուղ լինելուն: Տատս ասում էր. «Իսքեչեում շատ գեղեցիկ տուն էինք կառուցել: Այդ գեղեցիկ տունն այդպես էլ թողեցինք-եկանք: Գալուց մտածում էինք, թե այստեղ, ով իմանա, ի~նչ գեղեցիկ տներ են մեզ սպասում: Սակայն վրաններում հայտնվեցինք»: Երբ եկել են Աքմեշե, տուն մնացած չի եղել այստեղ: Պատկերացնու՞մ եք` 1915 թ. պաշտոնապես 1 505 հոգի բնակչություն ունեցող Արմաշում 1924 թ. բնակելի մի տուն անգամ չի մնացել: Դրա փոխարեն բազմաթիվ ավերակներ են մնացել, որոնք վկայել են, որ այստեղ նախկինում բնակավայր է եղել: Օրինակ՝ տպարան, ջրաղաց… Անգամ մինչև վերջերս տպարանի երկրորդ հարկում հարսանիք, նշանդրեք էին անում: Ահա այս ամենը 20 տարեկան հասակում ինձ ստիպեց մտածել` «Եթե այստեղ նախկինում հայերն են ապրել, ապա ինչու՞ ենք այսօր մենք բնակվում»:

-Գիրք գրելու արկածախնդրությունն է՞լ այդպես սկսվեց:

-Իզմիթի Այդիլի արվեստի միությունում, «Ստեղծագործ գրող» դասընթացի շրջանակում, «Ձյունը և մոմի բույրը» վերնագրով մի պատմվածք գրեցի, որտեղ պատմեցի Արմաշի մոտակայքում գտնվող Շերսավեր Սուրբ Մարիամ Աստվածածին եկեղեցու մասին: Դասընթացին հաճախող ընկերներիցս մեկն ասաց, որ իր պապիկը հայ է, և շատ է ազդվել իմ պատմվածքից: Խոսեցինք այն մասին, որ դա կարող է վերածվել վեպի: Այդ ընկերոջս քաջալերանքի արդյունքում որոշեցի Արմաշի վերաբերյալ մի վեպ գրել: Արմաշի և Իզմիթի շրջակայքում բնակված հայերի մասին ուսումնասիրություններս ընդարձակեցի: Այդ ընթացքում կարդացի, թե 1915 թ. Արմաշի և Իզմիթի շրջակայքում բնակվող հայերն ինչպես են տեղահանության ենթարկվել: Այս ամենի մասին նաև վեպում գրեցի: Թեև վեպը հորինված է, սակայն պատմական փաստերի վրա է հիմնված: Վեպում տեղահանության մասին գրելիս օգտվել եմ թեմային վերաբերող պատմական գրքերից: Գրել եմ, թե այստեղից գնացածներն ինչպես են գնացել, իսկ վերադարձածներն ինչպես ոչինչ չեն գտել այստեղ:

-Գրքի վերաբերյալ ինչպիսի՞ արձագանքներ եք ստացել:

-Տեղահանության որոշ դրվագներ գրքում արտացոլելու համար Աքմեշեի շրջակայքում բնակվողներից ոմանք վրդովվեցին ինձ վրա: Մինչդեռ այս վեպը մեզանից առաջ այստեղ բնակված հայերի նկատմամբ սիրո պարտքս էր: Թեև միևնույն ժամանակ այստեղ չենք ապրել, իրար չենք ճանաչել, արմաշցի հայերը մեր հարևաններն էին, որովհետև նրանց թողած հողերում հետո մենք սկսեցինք ապրել: Ոչ մի ժողովուրդ, հասարակություն իր ապրած հողերից երգ ու պարով, ծիծաղով չի հեռանում: Հարյուրավոր տարիներ այստեղ բնակված մարդիկ մի առավոտ չեն արթնացել ու ասել՝ «Դե՛հ, գնացինք այստեղից»: Նրանց բռնությամբ ստիպել են լքել այն հողերը, որտեղ հարյուրավոր տարիներ են ապրել:

-Դրական արձագանքներ է՞լ եք ստացել:

-Քանի որ նախկինում համքարության նախագահ եմ եղել, Թուրքիայի տարբեր ծայրերից ընկերներ ունեմ: Նրանցից ոմանց ուղարկեցի գիրքս, և դրական արձագանք ստացա: Ադանայից, Մերսինից և ուրիշ վայրերից ընկերներս վեպս կարդացին և շատ գեղեցիկ մեկնաբանություններ արեցին: Դա չափազանց ուրախալի փաստ էր ինձ համար:

-1915 թվականից հարյուր տարի է անցել: Ըստ Ձեզ՝ Թուրքիայի հասարակությունը 1915 թ. հետ առերեսվելու ո՞ր փուլում է:

-Արմաշում կամ Թուրքիայի բազմաթիվ այլ վայրերում 100 տարի առաջ բնակված հայերը հօդս չեն ցնդել: Ես՝ Օմեր Աքընս, այդ մարդկանց հանդեպ սիրո պարտքից դրդված ցանկացա այս վեպը գրել: Արմաշցի հայերն իմ հարևաններն են: Իրար հետ որևէ բան կիսելու խնդիր չունենք: Ինչ հիմնավորմամբ ուզում է լինի` անընդունելի է որևէ հասարակությանը հարյուրավոր տարիներ ապրած հողերից բռնությամբ հեռացնելը: Ազգայնական, խտրական զգացմունքներով մեր գլուխները ավազի մեջ թաղելու փոխարեն ստիպված ենք առերեսվել կատարվածի հետ: Արմաշում հայերի ապրած բոլոր տներն ավերել եք, սակայն ջրաղացն ու տպարանը կանգուն են: Հա՛, մեկ էլ ասում են. «Այստեղից գնալիս հայերն են քանդել այդ տները»: Նման բան ինչպե՞ս եք պատկերացնում: Իմ պապերը Իսքեչեի, Դրամայի իրենց տներն ինչու՞ չքանդեցին: Այսօր արդեն գիտենք, որ այդ տները քանդել են, որ գնացածներն այլևս հետ չվերադառնան: Այս կողմերում Փիրահմեդ կոչված մի վայր կա: Մայրս պատմում էր, որ այնտեղ դաշտ էին մշակում: Մի անգամ անձրևի ժամանակ հողի տակից կոճակներ, թելի կոճեր, կարի պարագաներ են դուրս եկել: Այսինքն՝ եթե անգամ տներն ավիրեք, գետնի տակից որևէ ձևով կյանքի այլ նշաններ կհայտնվեն: Նրանց տները, եկեղեցիները կարող եք ավիրել, սակայն գետնի տակից կյանքի գոյության մասին վկայող մնացորդները շարունակելու են երևան գալ:

-Այսուհետ ևս մտածո՞ւմ եք շարունակել գրել հայերի և Արմաշի մասին:

-Վեպի վերջում գրել եմ` Արմաշից գաղթեցվածների գլխով ինչեր են անցել մինչև Փոլաթլը կոչված վայր հասնելը: Այժմ շարունակելու եմ գրել՝ պատասխանելով հետևյալ հարցերին. ի՞նչ պատահեց Փոլաթլըից հետո, և ինչե՞ր ապրեցին նրանք, ովքեր կարողացան վերադառնալ Արմաշ:

Հատված գրքից
Կեսօրին մոտ քարավանը հասել էր Աքյազը: Տարեցները եզանը լծված սայլերով էին շարունակում ճանապարհը: Երիտասարդներն ու նրանք, ովքեր դեռևս ուժասպառ չէին եղել, ոտքով էին առաջ ընթանում: Արդեն ոտքերի ներբանները սկսել էին բացվել: Ճանապարհին իրենցից բացի` ոչ ոք չկար: Զինվորները հեռվից էին հսկում քարավանը: Նրանց պարտականությունն էր՝ թույլ չտալ, որպեսզի քարավանից փախչեն: Մի քաղցր բարձունք էր սպասվում: Շրջակայքում հատ ու կենտ կաղնու ծառեր էին երևում: Ձիավորների մի խումբ քարավանի առաջը կտրեց: Զինված էին: Քարավանի հետևի մասում գտնվողները պայքարում էին ճանապարհի դժվարությունների հետ, մինչդեռ առջևում գտնվողները նկատել էին: Մինչ փորձում էին հասկանալ իրավիճակը, քարավանի վրա կրակ բացեցին:
******
1400-ական թթ. արաբների և ժամանակ առ ժամանակ մամլյուքների հարձակումներին չկարողանալով դիմադրել՝ Կիլիկիայի Մարաշ քաղաքի 70-80 ընտանիքից բաղկացած հասարակությունը գալիս և բնակություն է հաստատում Արմաշում: Գյուղը, որը կոչվել է շրջակայքում վեր խոյացող Թոսբիթ լեռան անունով, հետագայում կոչվել է Արմաշ, քանի որ բնակեցվածները մարաշցի էին:
Թեև նորաբնակները սկզբնական շրջանում ենթարկվում էին շրջակա գյուղերի հարձակումներին և ստիպված էին պայքարել բնական երևույթների դեմ, սակայն որոշ ժամանակ անց կարողացան առաջատար կենտրոն դառնալ սոցիալական, կրթական և կրոնական ասպարեզում: Այդ տարիներին փայտից կառուցված Սուրբ Աստվածածնի սրբապատկերի շնորհիվ եկեղեցու կարևորությունը մեծանում է:
1611 թ. կառուցված Արմաշի վանքին կից տպարանը գործադրվում է 1964 թ.: Տպագրված նյութերի տարածումը թափ էր հաղորդում կրթական գործին: 1889 թ. բացվում է հոգևոր դպրոց:
1915 թ. տեղահանության մասին օրենքով գյուղը դատարկվում է: Այդ տարեթվին գյուղն ուներ 1 505 բնակիչ: Հետ վերադաձածների հետ միասին` մի բուռ մնացած հայերն իրենց գոյությունը կարողանում են շարունակել մինչ 1922 թ.:
1922-1924 թթ. գյուղն ամբողջովին ավերվել, քանդվել էր: 1924 թ. Հունաստանից գաղթած գաղթականները եկեղեցու կանգուն մնացած երեք պատերի վրա մզկիթ են կառուցում: 1999 թ. երկրաշարժի հետևանքով փլուզվում են նաև վանքի կանգուն մնացած ավերակները:
Արմաշի հայերից մնացած ջրաղացը, ջրամբարն ու տպարանը դեռևս կանգուն են, չնայած որ ավերակների են վերածված:
Արմաշ, Արմաշա այնուհետև Աքմեշե կոչված բնակավայրում դեռ բնակվում են բնակչության փոխանակության արդյունքում այստեղ հաստատված գաղթականների թոռները:

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/13444/hic-tanisamamis-olsak-da-armasli-ermeniler-bizim-komsularimizdi
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net