Մի ժամանակ Իզմիթում (Նիկոմեդիա-Ակունքի խմբ.) հայեր կային

Ֆերդա Բալանջար

«Հրանտ Դինք» հիմնադրամի՝ 2011 թ. սկսած գործող բանավոր պատմություն նախագիծը ընթերցողների դատին ներկայացրեց «Լռության ձայնը» շարքի չորրրոդ` «Խոսում են իզմիթցի հայերը» խորագրով գիրքը: Ներկայացնում ենք գրքում տեղ գտած հարցազրույցներից որոշ հատվածներ:

Գիրքը ներկայացնում է այն անձանց հետ հարցազրույցները, որոնց ընտանիքի արմատները հասնում են 1915 թ. Օսմանյան կայսրության կազմում գտնված Իզմիթի (Նիկոմեդիա) սանջակի Իզմիթ, Բահչեջիկ (Պարտիզակ-Ակունքի խմբ.), Ադափազարը, Քարամյուրսել, Գեյվե բնակավայրեր: Գրքում, որտեղ տեղ է գտել «Հրանտ Դինք» հիմնադրամի բանավոր պատմություն նախագծի համակարգողներից Ֆերդա Բալանջարի վարած ինը հարցազրույցը, նաև ներառված են պատմաբան Ռ. Գևորգյանի «Հայոց ցեղասպանությունը» գրքի «Իզմիթի սանջակում կատարված տեղահանությունը» բաժինը, ինչպես նաև` Արաս Էրգյունեշի գրած վերջաբանը: Էրգյունեշն, ով Քոջաելի համալսարանի փիլիսոփայության ամբիոնի դասախոս է, 2011 թ. ի վեր Գյուլբին Քըրանօղլուի և Էրման Օհանօղուլլարըի հետ համակարգում է մի նախագիծ, որի շրջանակներում փորձում են վերականգնել Պարտիզակի(Բահչեջիկ) մշակութային հիշողությունը:
Բացի այդ, գրքում կա երգի բառերի և շուտասելուկների ընտրանի: Երաժշտագետ, բանահավաք, երգչախմբի ղեկավար և գրող Միհրան Թումաջանի «Հայրենի երգ ու բան» աշխատության առաջին հատորից վերցված երգի բառերն ու շուտասելուկները պատկանում են Իզմիթի և շրջակայքի հայերին:
Բանավոր պատմության նախագծի շրջանակներում իրակացվել են 30 հարցազրույցներ, որոնք վերցվել են 2015 թ. հունվարից մինչև օգոստոս ընկած ժամանակահատվածում: Հարցազրույց տված անձանցից մեկը բնակվում է ԱՄՆ-ում, 2-ը՝ Կանադայում, ևս 2-ը՝ Գերմանիայում, իսկ 19-ը՝ Թուրքիայում: Գրքում տեղ գտած ինը հարցազրույցից 5-ը կատարվել է տղամարդկանց հետ, 4-ը՝ կանանց, որոնցից 6 հոգին բնակվում են Թուրքիայում, 2-ը` Հայաստանում և 2-ը` Կանադայում: Հարցազրույց տված անձանցից 5 հոգու ընտանիքները ծագումով Պարտիզակից են, իսկ մյուս 4 հոգունը՝ Քարամյուրսելից, Արմաշից, Ադափազարըից և Իզմիթից:

Նախ զենք բռնելու ունակ տղամարդիկ …
«Ծնվել եմ 1943 թ., Ստամբուլում: Մայրս Քարամյուրսել գավառի կազմում գտնվող Մերդեգյոզ գյուղից է, սակայն ես երբեք այնտեղ չեմ բնակվել: «Մերդեգյոզ» անունը ծագում է Մարդինգյոզ բառից: Գյուղի բնակիչները՝ հայերը, այստեղ եկել են XVIII կամ XIX դարերում` Մարդինից: Այդ իսկ պատճառով նախ գյուղը կոչվել է Մարդինգյոզ, այնուհետև Մերդեգյոզ: Այժմ կոչվում է Ավջըլար: Գյուղն, ինչպես որ եղել է, այնպես էլ մնում է: Լոկ հայկական դպրոցն են քանդել ու տեղում մզկիթ կառուցել: Իսկ եկեղեցի չկա: Օրինակ՝ մայրիկենցս տունը գյուղի հենց սկզբում է, ոնց որ եղել, այնպես էլ մնում է: Գյուղի սկզբում ուրիշ տներ էլ կան, որոնք սվաղ չունեն: Մի գիշերվա մեջ մարդիկ այդպես թողել-գնացել են: Հետագայում այս տներում գաղթականներին (Բալկաններից Օսմանյան կայսրություն գաղթած մուսուլմաններ-Ակունքի խմբ.) են բնակեցրել: Պատմում են, որ ստորին հարկերում գաղթականներին, վերին հարկերում էլ անասուններին են տեղավորել:
Մերդեգյոզը մինչև 1915 թ. հայկական է եղել: Մայրս իրենց գյուղը շատ էր սիրում: Այդ պատճառով մինչև մահկանացուն կնքելը՝ 1982 թ., շուտ-շուտ էինք այցելում այն: Այդ տարիներին հայերեն իմացող միայն մի հոգի էր մնացել: Նրա երեխաները նախ տեղափոխվել էին Քարամյուրսել, այնուհետև՝ Ստամբուլ: Այդ կինը մեզ հետ հայերեն էր խոսում: Նա էլ, մայրս էլ ասում էին, որ գյուղում շերամի որդեր էին բուծում: Գյուղի ողջ բնակիչները դրանով էին հարստացել: Շատ գեղեցիկ գյուղ է եղել՝ կանաչ, անտառի միջին… Թթենիներ, խաղողի այգիներ, ձիթենիներ են եղել: Տատիկս Դեր Զորից վերադառնալուց հետո 9 թիթեղ ձիթենու յուղ է սարքել: Հարսանիքները 7 օր, 7 գիշեր են տևել: Գյուղում մինչ 1915 թ. եկեղեցի և կից դպրոց է եղել: Գյուղի ուսուցիչը Պարտիզակից է եղել: Պապիկս՝ Ավետիսը, հիվանդներին բուժիչ խոտերով է բուժել: Սա հորից որդի փոխանցված ավանդույթ է եղել: Պապիկս այնքան հայտնի է եղել, որ հիվանդներին բժշկելու համար անգամ Քարամյուրսելից, Ստամբուլից են եկել ու տարել:
Ողջ գյուղին մի գիշերվա ընթացքում աքսորել են: Նախ զենք գործածելու ունակ 50 տղամարդու բանակ են զորակոչել: Հետո կանաց, երեխաներին և ծերերին ստիպել են բռնել աքսորի ճամփան: Տեղահանության (Ցեղասպանության-Ակունքի խմբ.) ժամանակ պապիկիս եկել ու ասել են՝ «Վերցրո՛ւ ընտանիքդ. ձեզ Ստամբուլ փախցնենք», սակայն պապիկս, «Որտեղ բոլորը` այնտեղ էլ ես» պատասխանելով, մերժել է այդ առաջարկը: Ընտանիքին վերցնելով` բոլոր գյուղացիների հետ բռնել է Դեր Զորի ճամփան: Նրանց մեջ էին պապիկս, տատիկս, մայրս և մորս փոքր եղբայրը` Դավիթը… Հասել են Դեր Զոր: Պատերազմի ավարտից հետո ողջ մնացածները վերադարձել են գյուղ: Սակայն այս անգամ էլ Ստամբուլ են փախել, երբ Ազգային (քեմալական-Ակունքի խմբ.) զորքերն են եկել»:

Ինչու՞ եք իր այգում ծխախոտ մշակող պապիկիս տնից-տեղից կտրում
«Կինս յոզղաթցի է: Կրակների միջից են փախել: Յոզղաթից կամ էլ Անատոլիայից եկածների ու պարտիզակցիների միջև միշտ մի տարբերություն եմ նկատել: Միգուցե Ստամբուլին մոտ լինելու պատճառով պարտիզակցիներն ինձ ավելի կիրթ ու միմյանց նեցուկ կանգնող են թվում: Բնականաբար, սա բնորոշ է նաև յոզղաթցիներին:
Թե՛ մորս կողմից և թե՛ հորս կողմից անցյալի վերաբերյալ շատ բան չեմ լսել: Երբ գրքերից էլ կարդում եմ, շատ եմ տխրում և նյարդայնանում: «Ակօսի» բաժանորդ եմ, սակայն չեմ կարողանում կարդալ, որովհետև այն, ինչ վերապրել են հայերն, ինձ շատ է հունից հանում: Օրինակ՝ միայն պարտիզակցիների նկատմամբ չէ, ընդհանրապես այս երկորւմ հայերի նկատմամբ շատ անարդարություններ են արվել: Ասում են, թե «Արելքում հայերն Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ռուսներին օգնել են»: Եղբա՛յր, լավ, ենթադրենք, թե այդպես է… Իզմիթցի, բուրսացի երեխան ի՞նչ մեղք ունի: Պարտիզակում իր այգում ծխախոտ մշակող պապիկիս ինչու՞ եք տնից-տեղից կտրում»:

Ընտանիքիս պատմությունը 50 տարեկանում իմացա
«Հայրիկենքս երկու եղբայր են եղել: Հորս մայրը նախքան 1915 թ. ամուսնացած է եղել: Աղջիկ է ունեցել այդ ամուսնությունից: Աղջկա անունը Մարի են դրել: 1915 թ. 1-2 տարի առաջ քրոջ հետ աղքատության պատճառով Պարտիզակից Ստամբուլ աշխատելու են գնում: Երկուսն անմջապես որպես հավաքարար Ճապոնիայի հյուպատոսարանում աշխատանքի են անցնում: Տատիկիս ամուսինն ու Մարին մնում են Պարտիզակում: Երբ 1915 թ. տեղահանության մասին որոշումը հրապարակվում է, նրանք ևս, մյուս պարտիզակցիների հետ միասին, աքսորվում են: Կարծում եմ, որ այդ տարիներին Մարին 7-8 տարեկան է եղել: Այդ ժամանակ Ստամբուլում գտնվող տատիկս ու իր քույրը, տեղահանության մասին լսելով, անհանգստանում են: Գնում են Գում Գափուում գտնվող պատրիարքարան, որտեղ նրանց ասում են՝ «Հանկարծ չգնաք: Եթե գնաք` դուք էլ կկորեք: Ստամբուլից մի՛ հեռացեք: Եթե դուք էլ հեռանաք, այլևս Ստամբուլում համայնք չի մնա: Իսկ եթե համայնք չլինի, չենք կարող պատրիարքարանը կանգուն պահել»: Ահա այսպես երկու քույրերը Ստամբուլից չեն հեռանում: Այլևս տատիկիս ամուսնուց և աղջկանից՝ Մարիից ոչ մի լուր չի լինում:
Տատիկս ու իր քույրը շարունակում են Ստամբուլում աշխատել: Մի քանի տարի անց Ստամբուլի պարտիզակցնիները տատիկիս ասում են. «Ո՛չ ամուսնուցդ, ո՛չ էլ աղջկանիցդ լուր չկա, ե՛կ քեզ պարտիզակցի կողովագործ Օննիկի հետ ամուսնացնենք»: Պապիկս՝ Օննիկը, այդ ժամանակ Ֆաթիհի Քյուչյուքփազարում կողովներ էր պատրաստում: Տատիկս ամուսնանում է նրա հետ: Առաջնեկն աղջիկ է ծնվում, նրան էլ՝ այսինքն ինձ մեծացրած հորաքրոջն էլ են Մարի անվանում: Այնուհետև ծնվում է հայրս և փոքր հորաքույրս: Ես 50 տարեկանում եմ իմացել, որ տատիկս այլ ամուսին և Մարի անունով աղջիկ է ունեցել, որովհետև այդ բաների մասին ընդհանրապես չէին խոսում»:

Երբ պապս ասաց, թե «Թուրքերի մեջ էլ լավ մարդիկ կան», հակազդեցինք նրան
«Մայրական կողմից տատիկս ասում էր, որ թեև Արմաշի բնակչության մեծ մասը հայեր են եղել, թեկուզ փոքրաթիվ, սակայն թուրքեր էլ են բնակվել: Հայերն ու թուրքերը իրար հետ խաղաղ են ապրել: Լուրջ խնդիրներ չեն եղել: Չեմ լսել, որ պապիկս կամ տատիկս թուրքերից բողոքեին:
Պապիկիս հայրն Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ թուրքական բանակում ծառայելիս հիվանդացել է: Պապս այդ մասին լսելուն պես հորը տեսնելու համար ճանապարհ է ընկել: Այդ ժամանակ դեռևս 14 տարեկան է եղել: Երբ հասել է, ասել են, որ հայրը հիվանդության պատճառով մահացել է: Պապս հավատացել է, որովհետև չէր մտածում, որ հիվանդությունից բացի այլ պատճառ էլ է եղել:
Հոր մահն իմանալուց հետո պապս ճանապարհ է ընկել, սակայն քանի որ ձմռան ամենացուրտ օրերն են եղել, հիվանդացել է: Նրան մի թուրք ընտանիք է բուժել: Երբ թուրքերի մասին զրույց էր բացվում, պապս ասում էր՝ «Թուրքերն այդքան էլ վատ մարդիկ չեն, որքան կարծում են, նրանց մեջ էլ լավ մարդիկ կան: Բոլորին մի արշինով մի՛ չափեք»: Միշտ նրան հակազդում էինք` ասելով. «Թուրքերը մեկ միլիոն մարդ են սպանել, ո՞նց կարող ես նրանց մասին լավ բան ասել»»:

Տատիկս ասում էր՝ «Իզմիթն իմ աշխարհն է»
«Հորս հայրը ծնվել է 1847 թ. Իզմիթում, մահացել՝ 1930 թ. Ստամբուլում: Իսկ հորս մայրը 1887 թ. ծնվել է Իզմիթում, մահացել՝ 1964 թ.Ստամբուլում: Շատ վաղ անցյալում նրանց ընտանիքն ընդունել է բողոքականություն: Հայրս մշտապես ասում է, որ բողոքականությունը շատ ազատական գաղափարներ ունի:
Հայրիկենքս 3 տղա են: Հորեղբայրս ծնվել է 1906 թ., հայրս՝ 1907 թ., փոքր հորեղբայրս՝ 1916 թ.: 1915 թ. պապիկիս, տատիկիս, հորեղբորս ու հորս գնացք են նստեցնում և ուղարկում Կոնիա: Ճանապարհին մի նոր հրաման է գալիս, համաձայն որի՝ բողոքական և կաթոլիկ հայերին հրամայվում է վերադարձնել իրենց տները, իսկ առաքելական հայերին՝ շարունակել ճանապարհը: Ընտանիքս ասում էր, որ այս հրամանը արձակել են ամերիկացիների ճնշումների արդյունքում: Քանի որ հորս ընտանիքը բողոքական էր, վերադառնում և կրկին Իզմիթում է բնակվում: Հետագայում նրանք տեղափոխվում են Ստամբուլ՝ Բեշիկթաշ: Իսկ փոքր հորեղբայրս էլ տեղահանությունից հետո է ծնվում:
Հայրս տեղահանության մասին ոչինչ չէր պատմում: Տատիկս էր պատմում, սակայն երբ նա մահացավ, ես 20 տարեկան էի: Երանի թե շատ բան հարցրած լինեի: Եթե պնդեի, միգուցե և ավելի շատ բան պատմեր: Տատիկս ասում էր՝ «Իզմիթն իմ աշխարհն է»: Իզմիթի կենտրոնում են ապրելիս եղել: Ըստ իր պատմածների՝ այդ ժամանակ քաղաքի կենտրոնով գնացք էր անցնում: Նաև ասում էր, թե «իզմիթցի հայերի աչքերը միշտ կապույտ են լինում»: Հորս աչքերն էլ էր կապույտ: Տատիկս մահացավ, երբ ես բանակում էի ծառայում: Իսկ պապիկս 1930 թ. է մահացել, հետևաբար նրան ճանաչելու հնարավորություն ընդհանրապես չեմ ունեցել»:

Հայրս ասում էր՝ «Աղջի՛կս, Պարտիզակը տեսած աչքերդ համբուրեմ»
«Քանի որ հայրս Պարտիզակից շատ փոքր տարիքում էր հեռացել, այդ վայրերի մասին շատ չէր պատմում, սակայն շատ էր կարոտում: Նրա հիշողություններում Պարտիզակն այդ ժամանակ շատ հանգիստ էր: Այնտեղի ճաշերը գովելուց չէր կշտանում: Պատմում էր իր մոր և տատիկի պատրաստած կերակուրների մասին, սակայն անունները չեմ կարողանում հիշել: Հորս ընտանիքը հողագործությամբ է զբաղվելիս եղել: Պարտիզակում այգիներ են ունեցել, որոնց թուրքերեն թափուները (կալվածագրերը-Ակունքի խմբ.) դեռևս պահպանվել են: Պապիկս ու տատիկս շատ էին պատմում Պարտիզակի մասին: Պապիկս հաճախ երգում էր՝ «Պարտիզակ գնանք, դաշտերում զբոսնենք» երգը և ուզում, որ մենք էլ երգեինք այն: Անընդհատ ասում էր՝ «Եթե հիմա Պարտիզակում լինեինք, այսպես կանեինք»: Հիշում եմ նրա այս խոսքերը՝ «Թուրքերը մեզ շատ ճնշեցին: Հայերը նրանց համար ինչեր արեցին, սակայն պատասխանը դա եղավ»: Նաև ասում էր. «Այլևս Պարտիզակում ապրել անհնար էր, դրա համար փախանք-եկանք Հունաստան»:
Պարտիզակում զբոսնելիս մի մեծ, հին և սուրբ համարվող աղբյուր տեսանք: Երբ տուն վերադարձանք, հայրս հարցրեց, թե ինչեր ենք տեսել: Պատասխանեցի՝ «Հայրի՛կ, սուրբ համարվող մի աղբյուր տեսա, ջուրը բարակ հոսում էր»: «Վա՜յ, մեր ժամանակ լավ էլ վարար էր հոսում»,- ձեռքով ցույց տալով` պատասխանեց: Նաև մի հաստաբուն ծառ կար: Նրա շվաքում նստեցինք, ճաշեցինք, աղբյուրի ջրից էլ խմեցինք: Մեր տների տեղում թեթև քամի էր փչում. քանդվել, ավերվել էին: Զբոսնելիս թախիծը կոկորդս խեղդեց, մի փոքր լացեցի: Իզմիթում ծովի ափին էինք ապրում, այնտեղ էլ լավ կերանք-խմեցինք, շատ լավ ժամանակ անցկացրեցինք: Վերադառնալուն պես հորս պատմեցի. շատ հուզվեց: Լալով ասաց. «Պարտիզակը տեսած աչքերդ համբուրեմ, աղջի՛կս»: Ցավոք, հայրս մահացավ` այդպես էլ Պարտիզակը չտեսած»:

Արմաշն իմ տունը, այգին ու կենսակերպն է
Թե հայերի ներդրումն այս երկրում որքան կարևոր է եղել, անձամբ Արմաշում ապրելով եմ տեսել: Արմաշում տուն ունեմ, շաբաթվա 2-3 օրն այնտեղ եմ ապրում, սակայն այնտեղացի չեմ: Մինչ այնտեղ տուն շինելը նման վայրի գոյության մասին չգիտեի: Ինքս ինձ համար բնության գրկում մի վայր էի փնտրում: Հետո մի ընկերոջս խորհրդով այս վայրը գտա: Այս վայրը լեռան ծայրին էր. այնտեղ թռչունն անգամ չէր թռչում: Ո՛չ էլեկտրականություն, ո՛չ էլ ջուր կար: Բոլորը ես եմ քաշել: Սկսեցինք շինարարությունը: Հիմքի համար փոս փորելուց երկու գանգ էին գտել: Որպեսզի չցնցվեմ` այն ժամանակ թաքցրել էին ինձանից: Կրկին շինարարության ժամանակ տեսա, որ գյուղապետի դռան առջև հայերն տառերով գրություն կա: Հարցրեցի գյուղացիներին, որոնք պատասխանեցին` «Սա հայկական գյուղ է եղել»: Գյուղն այժմ Աքմեշե է կոչվում: Հայրս մի ընկեր ուներ, ով այս թեմայի մասին տեղեկացված էր, նրան հարցրեցի: Ինձ վրա շատ բարկացավ՝ «Ինչպե՞ս չգիտես` դա Արմաշն է»: Բնականաբար, դրանից հետո սկսեցի ուսումնասիրություններ կատարել: Դու մի ասա, շատ կարևոր մի վայր է եղել: Ահա այսպես, պատահաբար ես էլ դարձա արմաշցի:
Արմաշը բացահայտելուց հետո շատ հետաքրքրվեցի: Նախկինում վանք է եղել այնտեղ, որում բազմաթիվ հոգևորականներ են սովորել: Սա շատ մեծ վանք է եղել, որը նաև իր տպարանն է ունեցել: Արմաշհը հատուկ օր ունի: Այդ սուրբ օրը Անատոլիայից բոլոր հայերն այստեղ են գալիս եղել: Կարդացել եմ, որ նախքան 1915 թ. Արմաշի և շրջակայքի բնակչությունը մոտ 10 000-ի է հասել: Սա այն ժամանակների համար շատ մեծ թիվ է: Սկսեցի ուսումնասիրել, թե այնտեղ ովքեր են բնակվել: Շատ մարդկանց չհանդիպեցի: Իզմիթից կամ էլ այսօր Բահչեջիք կոչվող Պարտիզակից շատ մարդկանց հանդիպեցի, սակայն արմաշցի ոչ մեկին չկարողացա գտնել: Գիտեմ, որ միայն Շառլ Ազնավուրի մայրն է արմաշցի: Իզմիթում «հայկական թաղամաս» անունով հայտնի վայր է եղել, սրա մասին քաղաքապետարանի մշակութային բաժնից իմացա: Շրջակայքում այլ հայկական գյուղեր էլ են եղել: Երբ հայտնաբերեցի այս վայրը, տեսա, թե ի~նչ հիասքանչ քաղաքակրթություն է եղել այստեղ:
Այժմ Արմաշում մի ջրաղաց է մնացել, զբաղվում եմ դրա վերանորոգմամբ: Ինչ էլ որ լինի` վերանորոգելու եմ: Երբ նայում եմ հին նկարներին, տներին, այդ լուսանկարներում տեսնում եմ այն օրերի և այսօրվա տարբերությունը և հասկանում, թե Թուրքիան ինչեր է կորցրել: Մի ողջ քաղաքակրթություն է ոչնչացել: Այժմ նարդոս եմ այնտեղ աճեցնում: Այգի ունեմ: Նաև շրջանի վերաբերյալ գրքերի հավաքածու եմ պատրաստում:
Ստամբուլից Արմաշի տունս գնալիս ճանապարհին սիրտս սկսում է բաբախել: Սիրելիի հետ հանդիպելու զգացումի պես մի բան եմ զգում: Արմաշն իմ գյուղը չէ: Այն իմ տունը, այգին ու կենսակերպն է… Անգամ եթե անունն Արմաշ չլիներ, մեկ է` այդպես էի զգալու: Ի~նչ գեղեցիկ զուգադիպություն է, որ Արմաշ եղավ, հետն էլ նման հարուստ մշակույթի մասին ինձ սովորեցրեց:

Ֆայտոնչի պարոն Արթինը

«Հորս մայրը ծնվել է 1900 թ., Պարտիզակում: 15 տարեկնում տեղահանության է ենթարկվել: Հորս հոր կողմից ոչ ոք ողջ չի մնացել: Տատիկս ու պապիկս տեղահանության ժամանակ հասել են մինչև Կոնիա, այնուհետև` կրկին վերադարձել Պարտիզակ: Տատիկիս հիշողությունը լավ էր: Ասում էր՝ «Կոնիայի վալի Ջեմալ բեյը մեր քարավանը չթողեց, որ ավելի առաջ գնա»: Հայրս չծնված, ենթադրում եմ 1919 կամ 1920 թ. տատիկիս եղբայրները Թեքիրդաղից մի նավ են նստել և գնացել Ամերիկա: Տատիկենքս չեն կարողացել հասնել այդ նավին: Կոնիայից Պարտիզակ վերադառնալուց հետո շատ լավ չգիտեմ, թե 1915-1921 թթ. ինչ է կատարվել, տատիկս ու պապիկս ինչեր են ապրել: Չգիտեմ նաև, թե Թեքիրդաղի նավին Ստամբո՞ւլից են փորձել հասնել, թե՞ Պարտիզակից: Միակ բանը որ գիտեմ, այն է, որ հայրս ծնվել է 1921 թ., Թեքիրդաղում: Այսինքն՝ տատիկս ու պապիկս 1921 թ. Թեքիրդաղում են եղել: Իսկ 1922թ. 1 տարեկան հորս հետ տեղափոխվել են Ստամբուլ: Երբ գալիս են Ստամբուլ տատիկս սկսում է հազալ, բժշկի է գնում: Վերջինս ասում է, որ պետք է Հեյբելի կղզում գտնվող թոքաբուժության հանգստարանում պառկի: Տատիկս հանգստարան է գնում, պապիկս էլ Բյույուք կղզում սկսում է ֆայտոն վարել: Բյույուք կղզում նրա մականունը ֆայտոնչի պարոն Արթին էր: Տատիկս մահացել է 99 տարեկանում, պապիկս՝ 90: Երբ պնդում էինք, սկսում էր պատմել գլխովն անցածը, այնուհետև մի դող էր անցնում մարմնով, և անմիջապես դարդարեցնում էր պատմությունը: Հիշում եմ՝ երբ տատիկիս տարանք Պարտիզակ, որտեղ ծնվել-մեծացել էր, գտանք իր մանկության ընկերներից մեկին: Այդ մարդու հետ նստեց, խոսեց: Տատիկս իր ապրածների մասին ընդհանրապես չէր խոսում, դա շատ վատ լռություն էր: Երբ պնդում էինք, դժվարությամբ որոշ բաներ էր պատմում, սակայն այնուհետև, «Թողե՛ք դա» ասելով, լռում էր»:

Հատված Արաս Էրգյունեշի վերջաբանից…
Ճեղքեր բացել լռության պատերին

Արդեն բոլորս շատ լավ գիտենք, որ 2005 թ. «Հայերն Օսմանյան կայսրության վերջին շրջանում» գիտաժողովի ժամանակ Հրանտ Դիքնն իր «Հայկական ինքնության վերաբերյալ նոր դատողություններ» զեկույցի շրջանակներում պատմել է «Ջուրը գտավ իր հունը» պատմությունը: Այս պատմությունը Ֆրանսիայում բնակվող մի կնոջ մասին է, ով հայրենիք՝ Սվաս, կատարած այցի ժամանակ մահանում է, այնուհետև սկսում է երկխոսությունը, թե որտեղ է հարմար նրան թաղել: Ըստ էության, Հրանտ Դինքն այս պատմությունը գրել էր Սուլեյման Դեմիրելի` «Հայերին անգամ երեք գետաքար չենք տա» խոսքի կապակցությամբ: Պատմության մեջ գյուղի տարեցներից մեկի` Հրանտ Դինքին ուղղված խոսքը՝ «Ջուրը գտավ իր հունը», օգտագործվել է, որպեսզի բացատրվի, որ հայերի՝ այս հողերի հետ ունեցած կապը ոչ թե զավթիչ մտայնության, այլ գոյության պնդման հետևանքն է: Հրանտ Դինքը սրանով ճեղք բացեց այն արտահայտություններում, որոնք պետական գերիշխող պատմական թեզն անընդհատ շրջանառության մեջ էր դնում և ժամանակ առ ժամանակ օգտագործում արհեստականորեն ստեղծված իրավիճակներում: Ջուրն իր հունի մեջ դնելով՝ նպատակ ուներ այդ ճեղքը բոլորին նկատելի դարձնել: Բացի այդ, նույն զեկույցի շրջանակներում հայերին ևս նույն խորհուրդն էր տալիս՝ «Մի՛ սպասեք, որ թուրքը ձեզ կհասկանա, դուրս եկեք այդ հոգեվիճակից. այն լավը չէ»: Ինչպես վերևում նշեցինք, ճնշվածների հետ համաձայնության գալուն սպասելու փոխարեն իրենց սեփական պատմություններին տեր կանգնելը նշանակում է ճեղքեր բացել գերիշխող պետական մտայնության մեջ, որն օրենքով գծված և պատմությամբ ու քաղաքականությամբ լեցուն է: Այս անգամ բոլորովին հակառակ վիճակ է, ստիպում են, որ պետությունն ապրի այդ ամենը: Շատ լավ, իսկ պատմության բացված ճեղքերում տեղակայված վիճակն ինչպես որ գերիշխող մտայնության մեջ է ճեղքեր բացել, կարո՞ղ է արդյոք Ցեղասպանության հետևանք հանդիսացող հոգեվիճակից փրկվելու տեսանկյունից ևս անհատի համար ներհատուկ և բուժիչ հատկություն ունենալ:

Երկնքի թռչուն ըլլայի

Երկնքի թռչուն ըլլայի,
Թռչեի, քովդ գայի
Սրտիդ մեջը ինչ կար-չիկար
Ամենն ալ հասկնայի:

Էգուր նայիմ, իմ աղավնիս,
Սիրուդ ինչեր կը քաշիմ,
Գիշեր մինչև առավոտ
Առանց քնի կ’անցնիմ:

Պարտեզիս մեջ ծաղիկ մը կար
Անոր նմանը չիկար
Ան ի~նչ աղվոր, ի~նչ գեղեցիկ
Տեսնողը կը զարմանար:

Արեգակը մորմեն ելավ
Ծագեց աշխարհիս վրա
Քուգին անուշիկ խոսքերիդ
Յարա է սրտիս վրա:

Աղբյուր՝ դոկ. Մ. Քարագյոզյան (Օվաջիկ),
Բանահավաք՝ Մ. Թումաջան, Հայրենի երգ ու բան. Էջ 99-100:

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/13297/bir-zamanlar-izmitte-ermeniler-vardi
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net