Կանաչի և կապույտի հորոնի հեղինակները

Գյունգյոր Շենքալ

Այս հոդվածի միակ նպատակն է տեսնել և վերապրել Անատոլիայի գեղեցկությունը, այն վերածել հոդվածի և փոխանցել ապագային: Բացի այդ, թեև հետազոտության ընթացքում օգտագործվել են այնպիսի մեթոդներ, ինչպիսիք են դիտարկումն ու հարցազրույցը, սակայն հոդվածը գիտական չի կարող համարվել:

Անատոլիայի գույների մասին հետազոտություններիս կանգառն էլ Շանա գյուղն է, որտեղ բնակվում են համշենցիները (համշենահայերը-Ակունքի խմբ.):
Շանա գյուղը ենթակա է Նողեդի (Քեմալփաշա) քաղաքապետարանին, որն Արդվին նահանգի Խոպա գավառի կազմում է: Գյուղը գտնվում է գավառից 17 կմ հեռավորության վրա:
Ընդարձակ տարածության վրա փռված գյուղի բնակիչները ենթադրաբար 670 հոգի են:
Գյուղացիներն ասում են, որ այստեղ եկել են Խոպայի Չավուշլու գյուղից:
Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ աքսորվել են մինչև Ֆաթսա, իսկ պատերազմից հետո վերադարձել են Շանա (Քայա): Ոմանք հաստատվել են Ֆաթսայում, ոմանք էլ այնտեղ կորցրել են իրենց ընտանիքի անդամների հետքերը: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին՝ 1940-ական թթ., գյուղացիներից յոթ հոգի, ովքեր գոյատևում էին բրնձի և նավթի վաճառքից ստացած եկամուտով, «կորել են» Խորհրդային Միության համար որպես լրտես ծառայելու մեջ Թուրքիայի Հանրապետության կողմից մեղադրվելուց հետո:
Ասում են, որ արմատներով Կովկասից և Էրզրումից (Կարին-Ակունքի խմբ.) եկած այս համայնքի մի ճյուղը բնակվել է Չամլըհեմշինում, իսկ մյուս ճյուղը՝ Խոպայում և Վիչեում (Ֆընդըքլը): Ռուսաստանի համշենցիները բնակվում են Ղազախստանում: Ոմանք ասում են՝ Սալոնիկից են եկել: Դրա իսկությունը դեռ հաստատման կարիք ունի:
Գյուղացիները հիշատակվում են գարբոմօղլուներ (Քարաիբրահիմօղլու՞), վաջոցիներ, սարհոշօղլուներ, թաթարօղլուներ (ասում են, թե թաթարների հետ կապ չունեն), գեդեօղլուներ մականուններով:
Թեև տարեց սերունդը իրեն բնորոշում է որպես համշենցի կամ թուրք, երիտասարդների շրջանում ավելի տարածված է իրենց որպես հայ բնորոշելը:
Ավանդական իգական անուններից է՝ Այշե, Հաթիջե, Հաջուլա, Շեքեր, Չիչեք, Ֆադիմե, Ֆաթմա, Գիզե…
Իսկ արական անուններից են՝ Մեհմեդ, Ահմեդ, Յաշար, Օնուր, Մահիր, Դևրիմ… Սակայն իրար մեջ շարունակում են օգտագործել «Համշենին բնորոշ» անուններ՝ Քոթե, Մոթոլ, Թոթոլ, Թոլիս, Աբուլի, Դադուլի, Փասո, Ալիկ, Թոլիկ, Թոշի, Չիմիշ, Փամփուշ, Բագի… Շանայում թուրքերեն և համշեներեն (հայոց լեզվի` Համշենի բարբառով-Ակունքի խմբ.) են խոսում: Համշեներեն կոչված լեզուն մոտ է հայերենին: Այս լեզվով, բացի լեզվակիրներից, հետարքրված են նաև գիտական շրջանակները:
Կրոնական և հավատալիքների համակարգի հիմքում ընկած է իսլամի հանաֆիական ուղղությունը: Ունեն նաև այնպիսի տոնակատարություններ, որոնք կրում են նախկին հավատալիքի դրոշմը՝ ինչպես օրինակ Վարդավառը: Ուխտատեղի չունեն: Ասում են, որ Յավուզի (Սելիմ Ահեղ Առաջի` օսմանյան սուլթան, ով կայսրությունը կառավարել է 1512-1520 թթ.-Ակունքի խմբ.) ժամանակ են իսլամացվել:
Հոգևոր առաջնորդին՝ իմամին, նշանակում է Կրոնական գործերի նախարարությունը: Բացի կրոնական տոնակատարություններից՝ Ռամազանից և Քուրբան բայրամից, հունվարի 14-ին նաև տոնում են Նոր տարին: Նոր տարվա տոնակատարության ժամանակ կանայք մի տան մեջ են հավաքվում, սակայն չեն քնում: Դրսում խառույկ են վառում և եգիպտացորեն խաշում: Ըստ հավատալիքի՝ նրանք, ովքեր այդ գիշեր չեն քնել, ողջ տարի չեն քնելու (կանուխ են արթնանալու): Նոր տարուն գնում են փարախ, կովերի գոմաղբը կրկին կովերի գլխին են քսում և մաղթում, որ միասին լինեն, չկորչեն:
Շրջանում բնակվողներն իրենց ապրուստն ապահովում են թեյի արտադրությամբ: Մինչ 1960-ական թթ. բրնձի արտադրությունը ևս կարևոր աղբյուր է եղել: Բացի այդ` վաճառում են նաև եգիպտացորեն և լոբի:
Գյուղում ութամյա կրթություն ապահովող նախակրթարան կա: Շրջակա գյուղերի երեխաները ևս այս դպրոցն են հաճախում: Կրթական մակարդակը նախկինում տղամարդկանց մոտ էր բարձր, սակայն այժմ հավասար է: Գյուղի մոտ 45 տոկոսը համալսարանի շրջանավարտ է: Ասում են, որ պարտադիր կրթությունը կապ չունի այս բարձր ցուցանիշի հետ:
Երբ 1990-ական թթ. փակեցին գյուղի առողջապահության միակ օջախը, Շանայի բնակիչները զրկվեցին իրենց ամենամոտ առողջապահական հիմնարկից:
Աղջիկներն ու տղաներն իրար հետ ծանոթանում էին աղջկատեսի միջոցով. կին ընտրելու հարցում վճռական էր մեծերի կարծիքը: Ասում են՝ բազմաթիվ մարդիկ իրենց կանանց տեսել են ամուսնանալուց հետո: Ներկայիս ամուսնություններն առավելապես ծանոթության և փոխադարձ սիրո միջոցով է լինում: Ամուսնանալու ցանկության մասին ընդհանրապես մորն են ասում: Նախ ծանոթանում են ընտանիքները, ըստ իրադրության` խոսկապ կատարում, այնուհետև որոշում են, թե ինչ պետք է անել:
Որպես փոքր գումար` տրվում է մոր կամ «կաթի հախը» (գին-Ակունքի խմբ.):
Ըստ նրանց ավանդույթի` Աստծո անունով աղջիկ չեն ուզում (մահմեդականների մեջ ընդունված է աղջիկ ուզելիս հիշատակել Ալլահին-Ակունքի խմբ.): Նման բան պատահում է քաղաքներում, կամ էլ արտաքին ամուսնությունների դեպքում:
Հրավերքի ժամանակ հրավիրատոմսի հետ որևէ բան չեն տալիս: Քանի որ Շանան փոքրիկ վայր է, բոլորը գիտեն, թե ում հարսանիքն է:
Հարսնացուի ընկերներն ու հասակակիցները նշում են «Խնայի գիշեր» տոնակատարությունը: Հարսին տնից հանելուց առաջ հասնացուի եղբայրը կամ էլ հորեղբոր կամ մորեղբոր տղան նստում է օժիտի սնդուկի վրա: Սնդուկի վրա նստած տղայի ծնողները պետք է կենդանի լինեն, որպեսզի հարսը բախտավոր լինի:
Փեսայի կողմից մասնակցողները տղային փող են տալիս սնդուկը տանելու համար: Որպեսզի փողը կրկնապատկեն, հարսնացուի կողմն ասում է՝ «Սնդուկը տեղից չի շարժվում»: Տղան, ստանալով իր ցանկացած գումարը, վեր է կենում սնդուկի վրայից:
Փեսայի տուն առաջինը մտնողները՝ հարսնացուի կողմը, նախքան հարսանեկան սեղանին նստելը որոշ ցանկություններ է հայտնում:
Շքամուտքին կարմիր գորգ է փռել տալիս, դանակը խրելով դռանը՝ փող են ուզում: Ասելով, թե «դանակը դուրս չի գալիս»՝ կրկնապատկում են փողը: Համաձայնության գալուց հետո փեսայից կողմից որոշ մարդիկ հարսի տնից աննկատ վերցված բաժակի մեջ բրինձ են լցնում և դնում հարսի ոտքերի տակ: Որպեսզի հարսը «բարով գա», բաժակը ջարդում են հարսի համար, և որպեսզի նա բարիք բերի, բրինձը լցնում են ներկաների վրա:
Նախ սեղանին նստում են հարսնացուի կողմից եկած տղամարդիկ: Սեղանին դնում են այնքան ռաքը, փախլավա, հավ, ընկույզ և հաց, որքան աղջկա կողմն է ուզում: Իբրև եթե ցանկությունները չկատարվեն, հարսին կվերցնեն, հետ կտանեն:
Երբ հարսնացուն մտնում է փեսայի տուն, իր համար կով է ընտրում: Կովի ականջից մի փոքրիկ մասնիկ են կտրում և տալիս հարսին: Սա նշան է, որը ցույց է տալիս, որ կովը պատկանում է հարսին: Հարսի կողմից եկած կանայք մեկ ուրիշ սեղանի շուրջ են նստում: 2-3 հաց իրար վրա են դնում և դանակ խրում: Սեղանի մոտ հրավիրված փեսան ասում է. «Այս դանակը չի կտրում»: Կանայք տալիս են այնքան գումար, որքան փեսան է պահանջում: Ավանդական գյուղական հարսանիքները մեկ օր են տևում:
Նախկինում տղա երեխաների թլպատման արարողությունը յայլաներում էին կատարում, և այդ ժամանակ թլպատողները գյուղեր էին գալիս: Թլպատման տարիքը համարվում էր 5-6 տարեկանը: Ընդհանրապես այս արարողության ժամանակ երեխային սուլթանի հագուստ չէին հագցնում:
Մեր օրերում քաղաքաբնակ շանացիների շրջանում կարելի է հանդիպել մարդկանց, ովքեր սուլթանի հագուստ են հագցնում երեխային, ձիով կամ մեքենայով զբոսանքի տանում նրան:
Շանացի համշենցիների շրջանում կիրառվող ասացվածքներ՝
Բեղ կոչածդ աղվամազ է, բնավորությունը միշտ նույնն է:
Եթե դու դուռ ունես, ուրիշի դռան հետ ի՞նչ գործ ունես:
Աղջի՛կ, ավելիդ պոչը շիտակ բռնի, անունդ դուրս կգա, չե՞ս վախենում:
Յայլա գնալիս 25 ղուրուշ գտա, մինչդեռ սիգարետ ծխելը հատը 50 ղուրուշ:

Ստորև որպես օրինակ քառատողեր ենք ներկայացնում ամենահայտնի թյուրքյուներից.

Մուհլամա էինք պատրաստելու,
Թավան ծակ է, յուղ չկա,
Համեցե’ք, հյուրե՛ր,
Տունը նեղ է, տեղ չկա:

Moninive eleğum
Monimole vatağum
Entin gonçoğ monçoun
Govu bes tarmonoğum

Բարձրանալու եմ ծառը
Պոկելու եմ ճյուղը
Դիմացս թյուրքու երգող տղամարդկանց
Կերցնելու եմ կովի նման:

Ka ku dadin erzevin
Kıramitin parçanin
Merni anku neşollun
Şoğvik anu parçanın

Հորդ այգում
Աղյուսի մասնիկներ
Նշանածդ մեռնի
Հավաքենք նրա մասնիկներ:

Հոջան մզկիթ մտավ,
Հավաքեցինք գդալները
Հոջա՛, Աստված սիրես,
Միացրու սիրող սրտերը:

Համշենցիների ժողովրդական պարերից են հայկական պարը (աթաբարը), ջիլվելոյը, քոչարին և համշենական հորոնը:
Հարսանիքների և մյուս տոնակատարությունների ժամանակ օգտագործում են այնպիսի ավանդական գործիքներ, ինչպիսիք են սրինգը, դհոլը, զուռնան և վերջին 10 տարիներին` նաև պարկապզուկը:
Տղամարդիկ ընդհանրապես կրում են բաճկոն, սև կրնկակոշիկներ, փափախ: Շալվար չեն կրում:
Իսկ կանայք գլխներին գլխաշոր (թուրք. յազմա) կամ շարֆ են կապում, բաճկոն հագնում: Նախկինում փեշտեմալ (թուրքական բաղնիքում օգտագործվող սրբիչ-Ակունքի խմբ.) էին օգտագործում, իսկ այսօր գրեթե կիրառությունից դուրս է եկել:
Բացի նախկինում կարճատև եղած մի քանի բացառությունից` այստեղ չի հանդիպում «աղա» կոչված սոցիալական ինստիտուտը:
Այստեղ չկան նաև պատվի համար սպանություն կամ «արյան վրեժ» կոչված նախնադարյան սովորույթները: Ըստ ավանդույթի` ամոթ է համարվել երեխաներին մեծերի մոտ գրկելն ու սիրելը: Ամուսինները թե՛ տան մեջ, թե՛ դրսում խոսելիս չէին կարողանում անունով դիմել իրար:
Շանայում բնակվող համշենցիների խոհանոցային մշակույթում հետևյալ ճատշատեսակներն են տեղ գտել՝ սև կաղամբով ուտեստ, սև կաղամբով տոլմա, թթվով ու լոբով տապակա, թերթեր (սև կաղամբով և սխտորով տապակա), ապուր (սև կաղամբ, եգիպտացորենի ալյուր կամ կորկոտ և լոբի), զարգենիչ, գայշող (կարմիր հատիկավոր լոբով, կաղամբով և հալեցրած ճարպով են պատրաստում), մուհլամա, եգիպտացորենի հաց, անձրուկուվ փլավ, տապակած անձրուկ:
Շանա գյուղում բնակվողները իրենց շրջակայքն անվանում են Չարթինողե, Քեմարին փոսե (pose=հարթավայր; pos=հարթ), Մարնինողե (oğ=զառիվայր), Թոփունեթսողե (դաշտի անվանում), Սիյողնուտ (Սարմաշըք / դաշտի անվանում), Գետ:
Իսկ շրջակայքի թռչուններին կոչում են կուկու (կկու), բազե, փորսուղ (կեռնեխ), ագռավ, չղջիկ…
Շանայում և շրջակայքում աճում են այնպիսի մրգեր, ինչպիսիք են՝ ծվաղ (դափնեկեռաս), թոմուն (սալոր), դոնծ (տանձ), ղենցոր (խնձոր), թուզ, ղավուղ (խաղող), մոնդայնա (մանդարին): Իսկ բանջարեղենից լաուստ (եգիպտացորեն), լոբյա (լոբի), լիլիգ (լոլիկ), ղիյար (վարունգ), փոնջար (կաղամբ), սմբուկ, բիբար, կարթոփի (կարտոֆիլ), սող (սոխ) և այլն:
Համշենցիների շրջանում, ներառյալ Շանա գյուղը, որտեղ ուսումնասիրություններ եմ կատարել, ժողովրդավարության գիտակցությունը բավականին զարգացած է: Այդ իսկ պատճառով համշենցիների մոտ իրավունքների համար պայքարը մշտապես առաջնային տեղում է եղել:

(Համշեներեն բառերում հնարավոր է սխալներ թույլ տված լինեմ, քանի որ համշեներեն չգիտեմ: Հուսամ համշինցիներն ու ընթերցողները ներողամիտ կգտնվեն իմ նկատմամբ):

Աղբյուր` «Քուրշուն քալեմ» գրական հանդես, որը հրատարակվում է երկու ամիսը մեկ անգամ, թիվ 15, 2012 թ. հունվար-փետրվար
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net