Կ.Պոլսի «Քուլիս» թատերական պարբերաթերթի հիմնադրման պատմությունից

Էլինա Միրզոյան
Թուրքագետ, բանասիրական գիտությունների թեկնածու

«Բացառիկ երեւոյթ մը եղաւ «Քուլիս»ը՝ ամբողջ աշխարհի
հայ իրականութեան համար, ուր միակ անձ մը, իր բոլոր
միջոցներն ու կարելիութիւնները ի սպաս դրաւ այս
եզակի հանդէսը ապրեցնելու համար»:

Երվանդ Գոբելյան

Պոլսահայ մամուլի հարուստ պատմության մեջ թատերագետ Հակոբ Այվազի կողմից 1946թ. Պոլսում հիմնադրված «Քուլիս» թատերական երկշաբաթաթերթն ունի իր ուրույն տեղը, դերն ու նշանակությունը:
1946թ., երբ ծնունդ է առնում «Քուլիսը», պոլսահայոց համար գեղարվեստական հանդես ունենալու մեծ պահանջ կար, քանի որ 1922թ.-ից մինչև 1946թ. արգելված էին հայալեզու և հայկական ներկայացումները [1]: Այս մասին «Մարմարա» պարբերաթերթի նախկին խմբագրապետ Պ. Զոպյանը գրում է. «Թուրքիոյ Հանրապետութեան հաստատումով երկրին մէջ կրօնքը բաժնուեցաւ աշխարհիկ կեանքէն եւ հետեւաբար սահմանափակուեցան Պատրիարքարանի իրաւասութիւնները, դժուարութիւններ ունեցանք պահպանելու Սահմանադրական իմաստով կազմակերպեալ համայնք մը ըլլալու մեր իրաւունքը եւ մտաւորական դէմքերու պակասին կամ ստեղծուած նոր պայմաններուն բերումով, պահ մը կասեցաւ մշակութային կամ ընկերային կեանքը, դադրեցաւ նաեւ Հայ թատրոնը» [2]: Այս պատճառով էր, որ Պոլսահայ դրամատիկ թատերախմբի անդամներից Վահրամ Փափազյանը, Հրաչյա Ներսիսյանը, Մկրտիչ և Ադրինե Ջանան ամուսնական զույգն արդեն իսկ մեկնել էին Երևան: Համայնքը տարիներ ի վեր զրկված էր մայրենի լեզվով բեմադրված ներկայացումներից, ուստի պահանջը մեծ էր:
Սակայն, այս ամենը գիտակցելով հանդերձ, երբ պետք է ձեռնարկվեր հանդեսի տպագրությունը, ոչ ոք դրամական աջակցությամբ զորավիգ չի կանգնում Հակոբ Այվազին: Եվ ինչպես Հակոբ Այվազն իր հուշերում է նշում, ինքն այդ տարիներին «շրջուն գործունեություն էր ձեռնարկել», և գրեթե ամեն օր հանդիպում էր իր ընկեր Զարեհ Արշակին [3], ով փոքրիկ տպարան ուներ: Զարեհ Արշակը և նրանց մյուս ընկեր Նազարեթ Տոնիկյանը [4] Հակոբ Այվազին առաջարկում են միանալ իրենց նախաձեռնությանը և երգիծաթերթ հրատարակել: Վերջինս համաձայնվում է միայն այն պայմանով, որ թերթը պետք է լինի գեղարվեստական: Այսպիսով՝ նրանք համաձայնության են գալիս. Հակոբ Այվազն իր ընկեր Զարեհ Արշակի և բեմընկեր Նազարեթ Տոնիկյանի հետ հիմնում են «Քուլիսը»: Թեև, պետք է նշենք, որ այս երեք ընկերների համագործակցությունն այս գործում երկար չի տևում. մեծ հույսերով ձեռնարկում են գործը, սակայն այն շուտով ավարտվում է, և Հակոբ Այվազը շարունակում է թերթի ողջ աշխատանքները միայնակ և սեփական դրամական միջոցներով [5]: Ավելորդ չէ նշել, որ թերթը շուրջ 50 տարի (1946-1996 թթ.) հրատարակվել և գոյատևել է միայն Հակոբ Այվազի դրամական միջոցներով, քանի որ «երբ Քուլիսի բաժանորդագին կը պահանջուէր, միլիոններէ, միլիառներէ ճառող, ընչաքաղց առեւտրական մը, յանկարծ իր քսակը կը գոցէր` ասելով «Մարդ Աստուծոյ, դուն գործ բան չունի՞ս որ Հայերէն թերթ կը հրատարակես»» [6]:
Հանդեսի երկրորդ թիվը դեռ նոր էր լույս տեսել, երբ Հակոբ Այվազը հանդիպում է այդ պահին անասելի զայրացած Զարեհ Արշակին, ով, ինչպես պարզում է Այվազը, աննշան խնդրի պատճառով վշտացրել էր Նազարեթ Տոնիկյանին, իսկ վերջինս, «ես չկամ այլեւս այս գործին մէջ» ասելով, հեռացել էր տպարանից՝ չցանկանալով շարունակել համագործակցությունը [7] :
Այս միջադեպից հետո Զարեհ Արշակը, ով պետք է իրեն հանձնված ձեռագրերը գրաշարեր, այս ընթացքում սկսում է «Ժամանակ» օրաթերթում «անկապ-անկապակից հոդվածներ լցնել» [8]:
Ամբողջ ծանրաբեռնվածությունն ընկնում է Հակոբ Այվազի ուսերին. և իրենց համագործակցությունը 10-11 ամիսը դեռ չէր բոլորել, երբ Զարեհ Արշակունին Այվազին ասում է. «-Այվա՛զ, աս ասանկ չի քալեր: Վնասին ո՛ր կողմէն որ դառնանք՝ շահ է: Եկու՛ր բաժնուինք: Այսպիսով, ինչպես նշում է Հակոբ Այվազը, ««Քուլիս» թատերախաղի առաջին վարագոյրը փակուեց….» [9] :
Այսպիսով՝ Այվազը հեռանում է «Նատիկ» տպարանից, իր դասընկեր Վահագն Արսլանյանի տպարանում թերթի տպագրության հարցերով շաբաթը մի քանի օր փոքրիկ աշխատասենյակ է վարձակալում նախատեսված գնից կես գնով [10]: Այնուհետև Հակոբ Այվազը հանդեսում սյունակ զբաղեցնելու, թղթակցելու համար հրավիրում է պոլսահայ լրջախոհ մտավորականների՝ Գրիգոր Խուդավերդյան, մի քանի լեզուների տիրապետող երիտասարդ Լևոն Գաբամաճյան, հմուտ լրագրող Զարեհ Նեմցեին [11]:
Երբ հանդեսը դեռ նոր էր սկսել հրատարակվել, այն տպագրվում էր 16 էջաքանակով և 500 տպաքանակով, իսկ երբ Այվազը մենակ է հրատարակում, պարբերաթերթի տպաքանակը հասնում է 2500-ի՝ ունենալով ականավոր խմբագիրներ, հարյուրավոր համակիրներ և բաժանորդագիրներ:
Այնուհետև Այվազը «Քուլիսն» սկսում է ուղարկել եվրոպական, արտասահմանյան հայ թերթերի, պարբերաթեթրթերի տպարաններ` փոխանակումի խնդրանքով. այս ճանապարհով արտասահմանյան գեղարվեստական լուրերը փոխանցվում են նաև Պոլսի ընթերցողներին: Թեև այս ամենն անասելի դժվար էր այդ տարիներին իրականացնել, այդուհանդերձ, Հակոբ Այվազը «Լենկթեմուրի մրջյունի» պես, ինչպես նաև առանց որևէ պետական հաստատության, կազմակերպության աջակցության, նույնիսկ չունենալով «թէքնիկ կարելիութիւններ», կամքի անընկճելի ուժով, մեծ սրտով կարողացել է հանդեսը հասցնել հիսնամյակի պատվաբեր հանգրվանին [12]: Թերևս սա էր ժամանակներից ու մարդկանցից դուրս Հակոբ Այվազի փիլիսոփայությունը [13]:
Ի հեճուկս անցնող ժամանակի` «Քուլիս» պարբերականը պետք ունի վերստին թերթող, թղթատող մատների, իր էջերի վրա խոնարհվող հայացքների:

[1]Տե՛ս Այվազ Յակոբ, Լուցիքա Տուտու, Ստանպուլ, 2003, էջ 7:

[2] «Մարմարա», Կ . Պոլիս, 21 նոյեմբեր, 1988:

[3]ԶարեհԱրշակըԲիլլուրփողոցիվրագտնվող (Ղալաթիա) «Նատիկ» (փոքրիկ դստեր անունն էր) փոքրիկտպարանիսեփականատերնէր (Տե՛սԱյվազՅ., «Ի˚նչպէսծնունդառաւ«Քուլիս»ը», «Ակօս», թիւ 306, 8 փետրուար 2002):

[4] ՆազարեթՏոնիկյանըԲանգալթըինշանավորբաղնիքիսեփականատերնէր:

[5]Այսմասինառավելմանրամասնտե՛սԱյվազՅ., «Մեղքորերկարչտեւեցայսերրորդութիւնը», «Ակօս», թիւ 307, 15 փետրուար 2002, ԱյվազՅ., «Ինքնամփոփումիշրջան», «Ակօս», թիւ 308, 22 փետրուար 2002:

[6]Այվազ Յ., «Պատրաստուածլրագրողը՝ՄարտիրոսԳօչունեան», «Ակօս», թիւ 275, 6 յուլիս 2001:

[7]ԱյվազՅ., «Մեղքորերկարչտեւեցայսերրորդութիւնը», «Ակօս», թիւ 307, 15 փետրուար 2002:

[8]Տե՛ս նույն տեղում:

[9]Նույն տեղում:

[10]ՎահագնԱրսլանյանըոչմիայնՀակոբԱյվազիդասընկերնէր, այլևնրաքեռուդստեր՝Զապելիամուսիննէր:

[11]Այվազ Յ., «Ինքնամփոփումի շրջան», «Ակօս», թիւ 308, 22 փետրուար 2002: Տե՛ս նաև Այվազ Յ., «Նոր աշխատակիցներ եկան միացան», «Ակօս», թիւ 309, 1 Մարտ 2002:

[12]Կոպէլեան Ե., «Ուղերձներ՝ խօսուած Հայ Մամուլի 200-ամեակի յուշահանդէսին», «Ժամանակ», 18 հոկտեմբեր 1994:

[13]Գուցե Հակոբ Այվազն առաջնորդվել է իր ուսուցչի՝ վաստակավոր խմբագիր Մարտիրոս Գոչունյանի` իրեն տված այն խորհրդով, որ նա, լինելով արվեստագետ, ստիպված է եղել բաժանվել բեմից, մամուլի ասպարեզն էլ նման է «դերասանության». սևին սև, ճերմակին ճերմակ ասելը նա պետք է դարձնի նշանաբան, ինչն աներկբայորեն ճշգրիտ բանաձև էր Հակոբ Այվազի կյանքում (Տե՛սԱյվազՅ., «Պատրաստուածլրագրողը՝ Մարտիրոս Գօչունեան», «Ակօս», թիւ 275, 6 յուլիս 2001):

Akunq.net