110. Խորհրդային վարչակազմի հաստատումը

Իշխանության մարմինների ստեղծումը

Հայաստանում հռչակված խորհրդային իշխանությունը գործում էր հեղափոխական կոմիտեների (Հեղկոմ) միջոցով։ Հեղկոմները իշխանության ժամանակավոր, նշանակովի մարմիններ էին և պահպանվեցին մինչև խորհուրդների ընտրությունների անցկացումը։

Հայաստանի Ռազմհեղկոմը, դեկտեմբերի սկզբներին ժամանելով Երևան, ամբողջ իշխանությունը վերցրեց իր ձեռքը։ Նրա նախագահն էր հայտնի բոլշևիկ Սարգիս Կասյանը։

Հեղկոմներ ստեղծվեցին ամբողջ երկրում։ Դրանք օրենսդիր և գործադիր մարմիններ էին, որոնք ընդունում էին նաև օրենքի ուժ ունեցող դեկրետներ։ Իրականում խորհրդային իշխանության քաղաքականությունը մշակվում էր կոմունիստական կուսակցության կողմից, որը և կառավարում էր երկիրը։

Վերացվեց հին պետական համակարգը և ստեղծվեց նորը, կազմավորվեցին գավառային (թվով 9) և շրջանային (ավելի քան 30), ինչպես նաև գյուղական հեղկոմներ։ Հայաստանի Հեղկոմի առաջին դեկրետը վերաբերում էր Արտակարգ հանձնաժողովի (Չեկա՝ Չրեզվիչայնայա կոմիսիա) ստեղծմանը, մի մարմին, որը կոմունիստական կուսակցության ձեռքին գործիք ծառայեց իր իշխանությունն ամրապնդելու և, այսպես կոչված, հակահեղափոխության դեմ պայքարելու համար։ Հին դատական համակարգին փոխարինելու եկան «ժողովրդական դատարանները» և «հեղափոխական տրիբունալը»։ Վերացվեցին Հայաստանի Հանրապետությունում գործող օրենքները, որոնց փոխարինեց Խորհրդային Ռուսաստանի օրենսդրությունը։

Հեղկոմները գոյատևեցին շուրջ մեկ տարի, որից հետո նրանց փոխարինեցին ընտրովի խորհուրդները։ Խորհրդային իշխանությունը չուներ սոցիալական լայն հենարան և իր ամրապնդման համար այլախոհների նկատմամբ դիմեց բռնության։ Հայաստանում կրկնվում էր Խորհրդային Ռուսաստանի փորձը։ Առաջին զանգվածային բռնությունները տեղի ունեցան նոր իշխանության հաստատումից անմիջապես հետո։ Դրանք կիրառվեցին Դաշնակցություն կուսակցության, պառլամենտի ու նախկին կառավարության անդամների և բանակի սպայության նկատմամբ։ Ծառայությունից ազատվեց և Հայաստանից հեռացվեց բանակի հրամանատար Դրոն։

ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմում և Հայաստանի Ռազմհեղկոմում տարբեր վերաբերմունք դրսևորվեց Դաշնակցություն կուսակցության և ընդհանրապես հայ մտավորականության նկատմամբ։ Ղեկավար գործիչների մի մասը (Ա. Մռավյան, Ս. Կասյան) կողմնակից էր մեղմ վերաբերմունքի, իսկ մյուսը պաշտպանում էր կոշտ քաղաքականությունը։ Վերջինների մեջ աչքի էին ընկնում զինվորական գործերի ժողկոմ Ավիս Նուրիջանյանը և Ռուսաստանից գործուղված չեկիստ Գևորգ Աթարբեկյանը։ Հիշյալ տարաձայնությունները, սակայն, չխանգարեցին, որ Հայաստանում ևս գործադրվեն բռնություններ։ 1920թ. դեկտեմբերին և 1921թ. հունվարին Հայաստանի բանակի շուրջ 1400 սպաներ ժամանակավորապես արտաքսվեցին երկրից կամ արգելափակվեցին։

Բռնություններն ավելի լայն ծավալ ընդունեցին ռազմական կոմունիզմի քաղաքականությունը կիրառելիս։ Ռազմական կոմունիզմը տնտեսական միջոցառումների համակարգ էր, որը բացառում էր քաղաքի և գյուղի միջև ապրանքափոխանակության կազմակերպումը և շուկայական հարաբերությունները։ Ռազմական կոմունիզմի համակարգում կենտրոնականը պարենմասնատրումն էր՝ հացի և այլ մթերքների բռնագրավումը։ Իրականում՝ պարենմասնատրումը վերածվեց ժողովրդի, առաջին հերթին՝ գյուղացիության կողոպուտի։ Այն իր նպատակին չհասավ, չբավարարվեցին ո՛չ բանակի, ո՛չ էլ քաղաքի կարիքները։ Գյուղացու չնչին ունեցվածքի բռնագրավումը նպաստեց միայն սովի և դժգոհության տարածմանը երկրում։ Դժգոհություններն ավելի խորացան, երբ 1921 թ. փետրվարին կատարվեցին նոր ձերբակալություններ ու գնդակահարություններ։ Բողոքը և դժգոհությունները սաստկանում էին՝ լցնելով ժողովրդի համբերության բաժակը։ Երկիրը գտնվում էր ապստամբության և քաղաքացիական պատերազմի նախօրյակին։

Փետրվարյան ապստամբությունը և քաղաքացիական կռիվները

Հայաստանում ժողովրդական ապստամբությունը և քաղաքացիական կռիվներն սկսվեցին տարերայնորեն և ընդգրկեցին մի շարք շրջաններ։ Ժողովրդական զինված պայքարի գլուխ էին կանգնել նախկին խմբապետերը։ Փետրվարի 16–18-ը ապստամբները մի շարք շրջաններում իշխանությունը վերցրին իրենց ձեռքը և մտան Երևան։ Նրանց օգնեց այն հանգամանքը, որ 11-րդ բանակի զորամասերը դուրս էին բեր

վել Հայաստանից՝ Վրաստանի խորհրդայնացմանը մասնակցելու համար։ Երևանում ստեղծվեց Հայրենիքի փրկության կոմիտե՝ Սիմոն Վրացյանի նախագահությամբ։ Վերջինս հրապարակեց հրաման այն մասին, որ «բոլշևիկյան իշխանությունը Հայաստանում վերացված է։ Մինչև կառավարության կազմվելը ամբողջ իշխանությունը գտնվում է Հայրենիքի փրկության կոմիտեի ձեռքում»։

Խորհրդային Հայաստանի պետական և բոլշևիկյան կուսակցության ղեկավար մարմինները Հայաստանի բանակի իրենց հավատարիմ ուժերով և 2 զրահագնացքով հեռացան Երևանից։ Նրանք կենտրոնացան Ղամարլու (Արտաշատ) – Վեդի-Բասար (Արարատ) շրջանում, ընկնելով ապստամբների շրջապատման մեջ։ Խորհրդային իշխանությունը պահպանվեց հիմնականում Համամլու (Սպիտակ) – Ղարաքիլիսա (Վանաձոր) – Դիլիջան – Շամշադին (Տավուշ) գոտում։

Ապստամբությունը հենվում էր ժողովրդական զանգվածների, առաջին հերթին արևմտահայ գաղթական բնակչության աջակցության վրա։

Ռազմական գործողություններն սկզբում ընթանում էին փոփոխակի հաջողությամբ, իսկ ռուսական զորամասերի վերադարձից հետո ուժերի հարաբերակցությունը դասավորվեց ի վնաս ապստամբների։ Ռուսական 11-րդ բանակի ուժերով կազմավորվեց Երևանի ուղղության զորքերի խումբ, որը խնդիր ստացավ ճնշել ապստամբությունը և գրավել Երևանը։ Երևանի վրա հարձակումը կատարվում էր Սևանի և Համամլուի (Սպիտակ) ուղղություններից։

Ձոհերից խուսափելու համար 11-րդ բանակի ռազմական խորհրդի անդամ Գ. Օրջոնիկիձեն մարտի 20-ին վերջնագիր ներկայացրեց Հայրենիքի փրկության կոմիտեին։ Նույն օրը Թիֆլիսից Երևան ժամանեց բանաստեղծ Հովհաննես Թումանյանը։ Նա հանդես էր եկել հոդվածներով և ներազգային պայքարն ու մարդկային զոհեր տալը համարում էր բախտախնդիրների գործ։ Ազգային մեծ գործիչը ցավ էր ապրում ժողովրդի արյունը թափելու համար։ Նրա համար գլխավորը համազգային շահերն էին, հաշտությունը, ուստի Կարմիր բանակին ևս կոչ էր անում դադարեցնել անիմաստ պատերազմը։ Խորհրդային զորքերը ապրիլի 2-ին մտան Երևան, որտեղ վերահաստատվեց խորհրդային իշխանությունը։

Ապստամբները, հաշվի առնելով ուժերի խիստ անհավասարությունը և խուսափելով նոր զոհերից, այլևս դիմադրություն ցույց չտվեցին։ Նրանք Բաշ-Գյառնիի վրայով նահանջեցին Զանգեզուր, որտեղ շարունակվում էին Գարեգին Նժդեհի ղեկավարած ինքնապաշտպանական մարտերը։ Հայաստանում խորհրդային իշխանության հաղթանակն անխուսափելի էր, քանի որ այդ իշխանության թիկունքում կանգնած էր Խորհրդային Ռուսաստանը։

Ապստամբների սկզբնական խնդիրն ընկերներին բանտարկությունից ազատելն էր, որը և լուծվեց։ Այնուհետև իշխանության գրավումը, ուժերի գոյություն ունեցող հարաբերակցության պայմաններում, հեռանկար չուներ։ Հետևաբար դաշնակցության կողմից քաղաքացիական պատերազմի բորբոքումը իզուր արյուն թափել ու զոհեր տալ էր նշանակում և չէր բխում ազգային շահերից։

Ապստամբության ճնշումից հետո Հայաստանի Ռազմհեղկոմը վերակառուցվեց ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի (ԺԿԽ), որի նախագահ նշանակվեց Ալեքսանդր Մյասնիկյանը (1886-1925)։ Նա Հայաստան եկավ ՌԿ(բ)Կ Կենտկոմի որոշումով։ Մինչ այդ նա արդեն ճանաչված գործիչ էր և Բելառուսում ու Ռուսաստանում ձեռք էր բերել ղեկավար աշխատանքի մեծ փորձ։ Չնայած իր կարճատև (շուրջ մեկ տարի) գործունեությանը, Նա մեծ դեր խաղաց Հայաստանում քաղաքական լարվածության մեղմացման, հայ մտավորականությանը Հայաստանում համախմբելու, երկիրը խաղաղ շինարարության ուղի փոխադրելու գործում։ Այնուհետև Ալ. Մյասնիկյանը ղեկավար աշխատանքի տեղափոխվեց Թիֆլիս (Անդրկովկասյան Դաշնություն)։ 1925 թ. նա զոհվեց ինքնաթիռի վթարից։

http://www.findarmenia.com/arm/history/28/590