«Համշենի լիզուն գոյսըվող չա». Մայկոպում բնակվող համշենցիներ

Արմինե Սանոսյան
Պատմաբան

«Քոնի համշենցին գա, Համշենի լիզուն գոյսըվիլ չի: Քոնի դըհա լիզուն գա, համշենցին գաբռի….»,- այս մասին մեզ հետ զրույցում փաստեցին Մայկոպում բնակվող համշենցիները:

Վերջին շրջանում հատկապես շատ է կարևորվում լեզվի դերը` իբրև ինքնության, ազգային գիտակցության, մշակութային տարրերի պահպանման հիմնական գործոնի:
ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի «Աշխարհի վտանգված լեզուների ինտերակտիվ ատլասը» փաստագրում է մահացած կամ վտանգված լեզուները` 1950թ.-ից ի վեր: Արված ուսումնասիրությունների արդյունքում հրապարակված և ավելի ուշ` ՄԱԿ-ի կողմից թարմացված քարտեզում բացահայտ վտանգված լեզուների շարքում է նաև արևմտահայերենը և նրա «կը» ճյուղին պատկանող, հնագույն և ինքնատիպ Համշենի բարբառը` համշեցնակը, որը ներկայացված է որպես առանձին լեզու` համալրելով վերացող լեզուների շարքը:
Լեզվի պահպանմանն ուղղված հարցերի շուրջ ցանկացանք զրուցել համշենահայ մեր հայրենակիցների հետ:
Ուղևորությունը դեպի Ռուսաստան էր` Ադիգեայի կենտրոն Մայկոպ քաղաքը, որտեղ համշենցիները բնակվում են հոծ խմբերով:

Մեր հետաքրքրության գլխավոր թեման լեզվի պահպանման ու սերունդներին փոխանցման խնդիրն էր, ինչպես նաև` ակունքների իմացության հարցը. ով որտեղից, երբ է եկել, հաստատվել այս շրջանում, կապը միմյանց և այլ տարածքներում բնակվող համշենցիների հետ, մշակութային առանձնահատկությունների պահպանման գործում արվող քայլերն ու ինքնությանն առնչվող հարցերը:

Համշենցիները Մայկոպում

Կրասնոդարի (նախկինում` Եկատերինոդար) երկրամասում համշենահայերը հաստատվել են 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբներին` Տրապիզոն քաղաքի շրջակայքերից, թուրքական Սև ծովի ափին գտնվող Օրդու, Սամսոն (Ջանիկ) քաղաքներից:
Քրիստոնյա համշենահայերը Ռուսաստանի կողմից ցանկալի բնակիչներ էին, քանի որ հաստատվելով սևծովյան մերձափնյա շրջաններում` մեծապես շենացնում էին այդ տարածքները, ինչպես նաև` դրանով լուծվում էր այդ շրջանները բնակեցնելու խնդիրը:

Կուբանի, Բելորեչենսկի, Ապշերոնի շրջաններում և Մայկոպի արվարձաններում հիմնելով փոքր բնակավայրեր` համշենցիները զբաղվում էին հիմնականում անասնապահությամբ, գյուղատնտեսությամբ և, ըստ տարածաշրջանի ավանդույթի, ծխախոտի աճեցմամբ:
Սև ծովի ռուսական ափերին ընկած տարածքները բնակլիմայական պայմաններով շատ նման էին պոնտական ափին: Ուստի, ծանոթ լինելով ճահճային կլիմային, համշենահայերին հեշտությամբ է հաջողվում այստեղ զարգացնել ծխախոտագործությունը:
Համշենցիները մեծ թիվ են կազմում Կրասնոդարի երկրամասում, Ադիգեայում և Աբխազիայում: Նրանց ընդհանուր թիվը կազմում է ավելի քան 200.000 մարդ: Համշենահայերի հիմնական մասը` թվով 150. 000 մարդ, ապրում են Կրասնոդարի երկրամասում: Ադիգեայի Ինքնավար Հանրապետության Մայկոպի շրջանում ներկայում ապրում են մոտ 10. 000 հայեր:
Մայկոպում բնակվող համշենցիները հայկական համայնքի հնագույն շերտն են, ովքեր սերտորեն կապված են միմյանց, պահպանում են իրենց լեզուն` Համշենի բարբառը, համշենական ինքնատիպ մշակույթին բնորոշ տարրերը:

-Ես ինքս ազգասեր եմ և հայրենասեր,- մեզ հետ զրույցում նշում է Մայկոպում բնակվող համշենահայ Եղիշե Թահմազյանը,- և իմ ազգասիրությունն ինձ ստիպում է նաև հումանիստ լինել ու հարգել մյուս բոլոր ազգերին: Մենք, օրինակ, ապրելով ադիգեյների (ինքնանվանումը՝ ադըղե) մեջ, պահպանում ենք մեր լեզուն, կրոնն ու սովորույթները, միևնույն ժամանակ` հարգելով նրանց կրոնն ու ազգային ավանդույթները:

Ակունքների մասին հիշողությունները, գաղթի ճանապարհի, Ռուսաստանում հաստատվելու մասին պատմությունները

«Մեծերից հետո դժվար է ամենը պահպանել, եթե գրառված չի եղել», – փաստում են մայկոպաբնակ համշենցիները:
Մեր զրուցակից Եղիշե Թահմազյանը, դեռ տատիկի` Սրբուհու պատմածներից շատ լավ հիշում էր իր գերդաստանի պատմությունը ակունքներից: Պատմեց, թե ինչպես էին տատն ու պապը 1800-ականների վերջերին դեպի Ռուսաստան գաղթել` Կրասնոդարի երկրամասի Լոո ծովափնյա գյուղ, իսկ հայրն արդեն ծնվել էր այնտեղ: Ակունքներով` Տրապիզոնի նահանգի Ունիե գավառից են:

«Մոմս ըմըն ինչ գասեր, ըմըն պոն կիդեր»,- մեզ հետ զրուցում էր, ինչպես ինքն է ասում, «Համշենի հայգագան բարբառի Ջանիկի խոսվածքով», ինչպես նաև գրական հայերենով:

«Մեզ հետ բազմաթիվ համշենահայ ընտանիքներ են գաղթել: Որը ցամաքով է հասել Բաթումի կողմերը, որը նավ է վարձել… եկել, հասել են Ռուսաստան, Աբխազիա: Գալով հաստատվել են Լոո, Սոչի, Մայկոպ` Կրասնոդարի, այն ժամանակվա Եկատերինոդարի երկրամասում, Աբխազիայում… Սկզբում բոլոր ընտանիքներն էլ եկել են ծովափ, հետո սփռվել են ամբողջ ափով: Այստեղ նրանց անտառներ էին տալիս և նրանք, ինչպես Թուրքիայում, զբաղվում էին հողագործությամբ, այգեգործությամբ»:

Ռուսաստանում և Միջին Ասիայում կան նաև մահմեդական համշենահայեր, որոնց ընդհանուր թիվը հասնում է մոտ 3.000-ից 4.000-ի: Նրանք պահպանել են մայրենի բարբառը, համշենական ծեսերն ու ավանդույթները:

Որքանով է նոր սերունդը պահպանել լեզուն

Մեր զրույցին միացավ նաև համշենահայ Սարգիս Զեյթունյանը, ով պատմեց գաղթի իր պատմությունը: 19-րդ դարի վերջերին, պապի ընտանիքը եկել է նավով` Տրապիզոնի նահանգի Աքչեաբադի գավառակի Առղալիա գյուղից:
Սկզբում հաստատվել են Նիժնի Լոո գյուղում, իսկ 1979-ին տեղափոխվել են Մայկոպ:

«Այն ժամանակ, երբ տատս, հայրս, մայրս ողջ էին, մենք մեր տանը մեր բարբառով էինք խոսում, իսկ հիմա մեր երեխաները ռուսական դպրոց, համալսարան են հաճախում, և նրանց համար հիմնական շփման լեզուն, ցավոք, ռուսերենն է», – պատմում է Սերգեյ Զեյթունյանը, ով մեզ հետ խոսում էր բացառապես Համշենի բարբառով` միայն տեղ-տեղ ռուսերեն գործածելով:
«Միր դըղաքը հասգընանգու, ամա բադասխանը ռուսերեն գուդան, շադը ռուսերեն խոսինգու…» ,- ասում է նա, շեշտելով մի կարևոր հանգամանք ևս, որ լեզվի պահպանման հիմնական օջախը եղել և մնում է գյուղը, իսկ քաղաքներում այն աստիճանաբար իր տեղը զիջում է ռուսերենին:

Մեզ հետ զրույցում մեկ այլ համշենահայ` Արտավազդ Օգանեսյանը, հիշում էր, թե ինչպես էին իր նախնիները գաղթել Տրապիզոնի նահանգի Աքչեաբադի գավառակի Մալա գյուղից, որտեղի բարբառը չէր մոռացվել, և որով խոսում էր իր հարևանների հետ մինչև օրս:

Համշենի բարբառով էր զրուցում նաև Թամարա Գագռիմանյանը` պատմելով տատիկից լսածները, «ջարդեն առաջ» Տրապիզոնից Գաղթելու և Մայկոպում հաստատվելու մասին, բայց պատմության շատ մանրամասներ ջնջվել էին հիշողությունից:
«Ես բիջիգ վախտըս գաբրեի Ադիգեա, որդեղ կազակներ գաբրեին ու համշենցիներ: Տուսը կազակնիյուն լիզուն խոսեինքգու, դոնը մեկ մեզի` հայերեն, միր Համշենի լիզուն»,- պատմում է նա` շեշտելով, որ տան մեջ, մտերիմների շրջանում միտումնավոր խոսելով բացառապես մայրենի բարբառով, այն կարելի է փրկել մոռացությունից:

Լեզվի պահպանման հարցում համշենցիները, ընդհանուր առմամբ, լավատես էին, հիմնվելով այն փաստի վրա, որ Համշենի բարբառն իր խոսվածքներով գոյատևել է և հիմա էլ չի կորչի` մատնանշելով Թուրքիայում` Արդվինի նահանգում, բնակվող իրենց հայրենակիցներին:
«Հիմի Տաջկաստանին մեջը (Թուրքիա), մահմեդական հայերը (համշենահայերը) բիթուն հայերեն խոսինգու, լիզուն բայաձ են ըներ. մնինեյը Համշենի լաֆով գասին: Մեկ իրար հեդ խոսինքանա, իրար հասգընանքգու, իրարու հեդ գաբը ըլլիանա, լիզունա մընագու…»:

Որպես լեզվի պահպանման, ինչպես նաև փոխանցման կարևորագույն միջոց են Համշենի մնիները:
Ռուսաստանում, հյուսիսային համշենցիների մոտ, մնիները գրառվում են հիմնականում ռուսերեն տառադարձումով` Համշենի բարբառով, նույնը ինչպես Թուրքիայի տարածքում, արևելյան` Արդվինի շրջանում ապրող համշենցիների մոտ, Համշենի բարբառով` թուրքերեն տառադարձումով:
Համշենի մնիներն այսօր էլ հնչում են համշենական հավաքույթներին, հարսանիքներին:

Համշենցիների կապը միմյանց հետ

Համշենցիները փաստեցին, որ կապը միմյանց հետ շատ սերտ է. ապրում են մեկ ընտանիքի նման` միմյանց հոգսերով և ուրախությամբ:
Իսկ հեռվում բնակվող իրենց հայրենակիցների հետ կապը հիմա, առավել քան երբևէ, ավելի դյուրին է դարձել` սոցցանցերում շփման միջոցով: Այսկերպ հնարավոր է բարբառի խոսվածքային առանձնահատկությունների, եղած տարբերությունների մասին տեղեկանալ միմյանց հետ նամակագրությամբ:
Ինչպես նշեցին զրուցակիցներս, այս առումով առավել մեծ է շփվելու ցանկությունը Թուրքիայի տարածքում ապրող համշենահայերի հետ: Թեև այստեղ վերագտել էին իրենց երկրորդ հայրենիքը, բայց ակունքների, մայր հողի հանդեպ կարոտն ու հետաքրքրությունը մեծ է: Այստեղ էին հավաքվել տարբեր շրջաններից, և դեռ «ով որտեղից էր եկել պատմությունները» մնայուն են հիշողությունների մեջ:

Զրույցի ընթացքում ներկայացրեցինք, որ ինչպես Հայաստանում հրատարակվում է «Ձայն համշենական» ամսաթերթը, Մոսկվայում «Համշեն» ամսագիրը, այնպես էլ Թուրքիայում ապրող համշեցիներն արդեն ունեն իրենց հանդեսը` «Գոր»-ը: Վերջինս լայն տարածում ունի և կոչված է համշենցիների լեզվի, մշակույթի, պատմությանն ուղղված հարցերի լուսաբանմանը, քննարկմանն ու պահպանմանը: Այս փաստին իմ զրուցակիցներն արձագանքեցին մեծ խանդավառությամբ` ինչպես սեփական մշակույթի պահպանմանն ուղղված մեծ և կարևոր քայլի:

«Համշենի լիզուն գոյսըվող չա»

Ազգային ինքնության պահպանման և գոյատևման առաջին պատասխանատուն լեզուն է, ուստի մեր հարցադրումներն ուղղված էին պարզելու, թե համշենահայ մեր հայրենակիցները, կապված բնակության վայրից, որքանով են պահպանել լեզուն և ավանդույթները:
Մայրենին, ինչպես ազգի ձևավորման սկզբնափուլում` նրան զուգահեռ զարգացող ինքնաարտահայտման միջոց, այնպես էլ հետագայում, փաստացիորեն հանդես է գալիս իբրև ազգի գոյատևման գործոն: Եթե լեզուն ոչնչացվի, ազգն էլ կոչնչանա: Եթե մեկը չունի իր սեփական լեզուն, ուրեմն` ձուլված է:

«Աստեղոնկ վով հայերեն կիդա, ան Համշենի լաֆը խոսիգու. մեկ մեզի, միր դըղոցը հեդը միր լիզուն խոսինքգու»,- փաստում են մեր զրուցակից համշենցիները:

Համշենցին արդեն քանի դար պահպանել ու սերունդներին է փոխանցել իր լեզուն` տատից թոռ, շուրթից շուրթ:
Լեզուն այսօր էլ կենսունակ է ու ճկուն, համշենցիները նրանով խոսում են, շփվում միմյանց հետ, մնիներ երգում, հյուսում նոր խաղիկներ և պատմություններ:

Մայկոպում կատարված հարցադրումները մեկտեղելով` կարող ենք փաստել, որ համշենցիները հակված են լեզվի, մշակութային առանձնահատկությունների պահպանմանն ու անպայմանորեն փախանցմանը սերունդներին` ինչպես նախկինում, նույնպես և հիմա:

Ասվածը հաստատենք մեր զրուցակից համշենահայ Եղիշե Թահմազյանի` լեզվի պահպանման գործոնի ուժի մասին փաստող մի պատմությամբ.

«Մաշտ մը, դըղա մը, ընու օնունը Սուրեն էր, պանագեն նոր էգաձ էր, հայերենը մոռցաձ էր: Գըրագը գալբարիճով խառնիլն իքեն, գալբարիճը (կրակխառնիչը) բոչեն քաշաձ ունի, քաշելուն բես մեգըն միտքը պերուշա հայերենը, ըմուն ցավիգու, հայերենը միտքը գուկայ… Լիզուն մոռցվիլ չի, մոռցվիանա, օր մը ասմուն միտքըդ էգողա… էդծեվ պոն…», – կատակում է նա, բայց ձայնի մեջ վստահություն է ու հավատ, որ «Համշենի լիզուն գոյսըվող չա»:

Akunq.net