Ներսէս Պատրիարք Վարժապետեան (1837-1884). Հայ Դատի պահանջատիրութեան դրօշակիր պատրիարքը

Հրապարակագիր Նազարէթ Պէրպէրեան կը գրէ.

Հոկ­տեմ­բեր 26-ի այս օ­րը մեր ժո­ղո­վուր­դը կ­’ո­գե­կո­չէ մա­հո­ւան 131-րդ ­տա­րե­լի­ցը հայ ազ­գա­յին ճա­ռա­գայ­թող մե­ծու­թեան մը՝ ­Ներ­սէս Արք. ­Վար­ժա­պե­տեա­նի, որ իբ­րեւ ­Թուր­քիոյ ­Հա­յոց ­Պատ­րիարք նա­խա­կա­րա­պե­տը հան­դի­սա­ցաւ ­Հայ ­Դա­տի պա­հան­ջա­տի­րու­թեան եւ ­Հայ­կա­կան ­Հար­ցի մի­ջազ­գայ­նա­ցու­մին։

Վար­ժա­պե­տեան ­Պատ­րիարք ար­ժա­նա­ւո­րա­պէս ա­ռաջ­նոր­դեց ու լու­սա­ւո­րեց մեր ժո­ղո­վուր­դին հո­գեմտա­ւոր կեան­քը 19-րդ ­դա­րու եր­րորդ քա­ռոր­դին՝ իր ազ­գա­յին պայ­ծա­ռամ­տու­թեամբ, ա­ռաջ­նոր­դե­լու վաս­տա­կով ու ո­գեշն­չող ան­հա­տա­կա­նու­թեամբ հա­յա­նո­ւէր ծա­ռա­յու­թեան օ­րի­նա­կե­լի ա­ւանդ եւ ժա­ռան­գու­թիւն կտա­կե­լով հա­յոց սե­րունդ­նե­րուն։

Ներ­սէս ­Պատ­րարք ­Վար­ժա­պե­տեան միայն 47 տա­րի ապ­րե­ցաւ, բայց յա­ջո­ղե­ցաւ ի­րեն վե­րա­պա­հո­ւած կար­ճա­տեւ կեան­քը լեց­նել յա­ւեր­ժու­թեան ար­ժա­նի ­Գործ­քով։

Վար­ժա­պե­տեան ­Պատ­րիարք ան­մա­հա­ցաւ ոչ միայն ­Հայ ­Դա­տի պա­հան­ջա­տի­րու­թեան եւ ­Հայ­կա­կան ­Հար­ցի քա­ղա­քա­կան լուծ­ման դժո­ւա­րին ու փշոտ ճա­նա­պար­հին իր ու­նե­ցած նա­խա­կա­րա­պե­տի ներդրու­մով, այ­լեւ՝ հա­յոց ազ­գա­յին-ե­կե­ղե­ցա­կան կեան­քի ղե­կա­վար­ման իր բա­ցա­ռիկ ձեռն­հա­սու­թեամբ եւ, մա­նա­ւա՛նդ, ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան ու­սա­նե­լի վար­քագ­ծով։

Ներ­սէս ­Պատ­րիարք գոր­ծեց Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան թա­ւալգ­լոր ան­կու­մի ծայր աս­տի­ճան վտան­գա­ւոր ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նին, երբ թրքա­կան պե­տու­թեան ամ­բող­ջա­կան փլու­զու­մը ան­խու­սա­փե­լի դար­ձած էր, իսկ թուրք պե­տա­կան մտա­ծո­ղու­թիւ­նը, կայս­րու­թեան ներ­քին «ամ­րոց»ը ա­մէն գնով փրկե­լու ազ­գայ­նա­մո­լու­թեամբ՝ սուլ­թան­նե­րու ա­ռաջ­նոր­դու­թեամբ փա­րած էր ա­րե­ւե­լեան իր դար­պաս­նե­րը, յատ­կա­պէս հայ­կա­կան նա­հանգ­նե­րը հա­յու­թե­նէ պար­պե­լու ու թրքաց­նե­լու կոր­ծա­նա­րար քա­ղա­քա­կա­նու­թեան։

Ներ­սէս Արք. ­Վար­ժա­պե­տեա­նի պատ­րիար­քու­թիւ­նը նաեւ զու­գա­դի­պե­ցաւ հա­յոց ազ­գա­յին զար­թօն­քի ծայր աս­տի­ճան զգա­յուն այն ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նին, երբ ազ­գա­յին-ե­կե­ղե­ցա­կան մեր կեան­քի ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան ղե­կա­վար­ման մեծ շար­ժու­մը իր սկզբնա­կան փու­լը կը բո­լո­րէր եւ ինք­նա­հաս­տատ­ման դժո­ւա­րու­թիւն­նե­րը հար­թե­լու հրա­մա­յա­կա­նը կը դի­մագ­րա­ւէր։

Յա­նուն ժո­ղովր­դա­վա­րա­կա­նաց­ման՝ ներ-հայ­կա­կան տա­րա­կար­ծու­թիւն­նե­րու, վէ­ճե­րու եւ հա­կադ­րու­թիւն­նե­րու ա­ռօ­րեայ մը ստեղ­ծո­ւած էր ­Պատ­րիար­քա­րա­նէն ներս եւ ա­նոր շուրջ. ազ­գա­յին ժո­ղո­վա­կա­նու­թեան կեան­քը թա­տե­րա­բեմ դար­ձած էր ե­կե­ղե­ցա­կան թէ աշ­խար­հա­կան գոր­ծիչ­նե­րու ա­մէ­նօ­րեայ մրցա­պայ­քա­րին. ա­նընդ­հատ ­Պատ­րիարք կը հրա­ժա­րե­ցո­ւէր կամ կը փո­խո­ւէր՝ կար­ծէք ժո­ղովր­դա­յին ու ժո­ղովր­դա­վար ընտ­րու­թեանց կի­րար­կու­մը ինք­նան­պա­տակ խա­ղի վե­րա­ծե­լով։

Ա­հա ա՛յդ պայ­ման­նե­րուն մէջ, հա­կա­ռակ ե­րի­տա­սարդ տա­րի­քին ­Պատ­րիար­քի պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թեան կո­չո­ւե­լով, ­Ներ­սէս ­Վար­ժա­պե­տեան յա­ջո­ղե­ցաւ իր ջա­նա­սի­րու­թեամբ եւ հա­ղոր­դա­կա­նու­թեամբ, լայ­նա­խո­հու­թեամբ եւ հե­ղի­նա­կու­թեամբ, թէ՛ ­Պատ­րիար­քա­րա­նի եւ թէ ազ­գա­յին-ժո­ղո­վա­կա­նու­թեան կեան­քը կա­յուն եւ հա­մե­րաշխ հու­նի մէջ մտցնել ու ար­դիւ­նա­ւէտ աշ­խա­տան­քի մղել։ Իբ­րեւ այդ­պի­սին ­Ներ­սէս ­Պատ­րիարք հան­դի­սա­ցաւ 1860-ա­կան­նե­րու Ազ­գա­յին ­Սահ­մա­նադ­րու­թեան որ­դեգ­րու­մէն ետք ընտ­րո­ւած ­Հա­յոց ­Պատ­րիարք­նե­րէն ա­ռա­ջի­նը, որ ան­փո­փոխ մնաց պաշ­տօ­նի վրայ մին­չեւ իր վախ­ճա­նու­մը։

Ա­ւա­զա­նի ա­նու­նը ­Պօ­ղոս էր. իր ա­նունն ու մա­կա­նու­նը ժա­ռան­գած էր մեծ հօր­մէն, որ ծա­նօթ ե­րա­ժիշտ ու վար­ժա­պետ էր։ Ծ­նած էր 28 ­Յու­նո­ւար 1837-ին ­Խաս­քէօյ, ­Պո­լիս։ Ու­շիմ եւ փայ­լուն ա­շա­կերտ էր իր թա­ղի Ս. ­Ներ­սէ­սեան դպրո­ցին մէջ։ 15 տա­րե­կա­նին դժբախ­տու­թիւ­նը ու­նե­ցաւ կորսնց­նե­լու հայ­րը՝ Ս­տե­փա­նը։ Իբ­րեւ տան անդ­րա­նիկ զա­ւա­կը, հօր մա­հէն ետք, իր վրայ ծան­րա­ցաւ որ­բե­ւայ­րի մօր, փոքր քրո­ջը եւ եր­կու ման­կա­հա­սակ եղ­բայր­նե­րուն ապ­րուս­տի հո­գը։

1853-ին, 16 տա­րե­կա­նին, ու­սուց­չու­թեան կո­չո­ւե­ցաւ իր թա­ղի դպրո­ցին մէջ եւ ար­դա­րա­ցուց իր նկատ­մամբ ցու­ցա­բե­րո­ւած վստա­հու­թիւ­նը։ 1855-ին, ու­սուց­չա­կան պաշ­տօ­նով տե­ղա­փո­խո­ւե­ցաւ Ադ­րիա­նու­պո­լիս, ուր ար­ժա­նա­նա­լով տեղ­ւոյն Ա­ռաջ­նոր­դին՝ Ա­րիս­տա­կէս Ե­պիս­կո­պոս ­Ռա­փա­յէ­լեա­նի ու­շադ­րու­թեան եւ հո­գա­ծու­թեան, 1858-ին ա­բե­ղայ ձեռ­նադ­րո­ւե­ցաւ եւ այդ­պէս սկսաւ հո­գե­ւո­րա­կան իր ծա­ռա­յու­թիւ­նը, որ յատ­կանշուե­ցաւ յա­րա­ճուն ու ա­րա­գա­քայլ վե­րել­քով։

1859-ին իբ­րեւ հո­գե­ւոր հո­վիւ վե­րա­դար­ձաւ ­Խաս­քէօյ։ Ոչ միայն իր ծննդա­վայր թա­ղին հո­գեմ­տա­ւոր զար­թօն­քին դրօ­շա­կի­րը դար­ձաւ, այ­լեւ՝ մտեր­մա­ցաւ եւ սերտ գոր­ծա­կի­ցը ե­ղաւ եւ­րո­պա­կան մայ­րա­քա­ղաք­նե­րու մէջ բարձ­րա­գոյն ու­սում ստա­ցած եւ ­Պո­լիս վե­րա­դար­ձած ա­զա­տա­խոհ մեր մտա­ւո­րա­կան­նե­րու սե­րուն­դին, որ ձեռ­նար­կած էր Ազ­գա­յին ­Սահ­մա­նադ­րու­թեան մշա­կու­մին։ ­Ներ­սէս ­Վար­դա­պետ կա­րե­ւոր ներդ­րում ու­նե­ցաւ Ազ­գա­յին ­Սահ­մա­նադ­րու­թեան որ­դեգր­ման հա­մար մղո­ւած պայ­քա­րին մէջ եւ, այ­նու­հե­տեւ, ի­րեն վստա­հո­ւած ազ­գա­յին-հո­գե­ւո­րա­կան բո­լոր աշ­խա­տանք­նե­րը եւ պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թիւն­նե­րը լա­ւա­գոյնս ի կա­տար ա­ծեց։ ­Հե­տե­ւա­բար, ար­դէն կը վա­յե­լէր ընդ­հա­նուր յար­գանք եւ հե­ղի­նա­կու­թիւն, երբ 26 Ապ­րիլ 1874-ին ընտ­րո­ւե­ցաւ ­Պատ­րիարք, 37 տա­րե­կան հա­սա­կին։

Ներ­սէս ­Պատ­րիարք հան­դի­սա­ցաւ նա­խա­կա­րա­պե­տը ­Հայ­կա­կան ­Հար­ցի մի­ջազ­գայ­նա­ցու­մին։ Իր ­Պատ­րիարք ընտ­րու­թե­նէն ե­րեք տա­րի ետք ծայր ա­ռաւ 1877-78-ի ­Ռուս-Թր­քա­կան պա­տե­րազ­մը, որ ա­ւար­տե­ցաւ թրքա­կան զօր­քե­րու ջախ­ջա­խիչ պար­տու­թեամբ։ ­Սուլ­թա­նը ստի­պո­ւե­ցաւ ստո­րագ­րել ­Սան Ս­թե­ֆա­նո­յի հաշ­տու­թեան պայ­մա­նա­գի­րը, որ սա­կայն «նախ­նա­կան» դաշ­նա­գիր մը նկա­տո­ւե­ցաւ եւ քա­նի մը ա­միս ետք փո­խա­րի­նո­ւե­ցաւ ­Պեր­լի­նի ծա­նօթ դաշ­նագ­րով։

Սան Ս­թե­ֆա­նո­յի դաշ­նագ­րի նա­խա­պատ­րաս­տու­թեան օ­րե­րուն էր, որ հայ­րե­նի մե­րօ­րեայ պատ­մա­բան­նե­րու վկա­յու­թեամբ՝ «Կ. ­Պոլ­սի հա­յոց պատ­րիարք ­Ներ­սէս ­Վար­ժա­պե­տեա­նը հան­դի­պեց բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րի ռու­սա­կան կող­մի ղե­կա­վար Ն. Իգ­նա­տե­ւի հետ եւ խնդրեց հաշ­տու­թեան պայ­մա­նագ­րում տեղ յատ­կաց­նել հայ ժո­ղովր­դի ար­դա­րա­ցի ձգտում­նե­րին: 1878թ. ­Փետ­րո­ւա­րի 19-ին ­Սան Ս­թե­ֆա­նո­յում ստո­րագ­րո­ւեց ռուս-թուր­քա­կան խա­ղա­ղու­թեան պայ­մա­նա­գիր: Այն ա­նո­ւա­նո­ւեց նախ­նա­կան, քա­նի որ են­թադրւում էր Եւ­րո­պա­յին վե­րա­բե­րող հար­ցե­րը քննար­կել հա­մա-եւ­րո­պա­կան վե­հա­ժո­ղո­վում: ­Սան Ս­թե­ֆա­նո­յի պայ­մա­նա­գի­րը բաղ­կա­ցած էր 29 յօ­դո­ւա­ծից, ո­րի 16-րդ ­կէ­տը վե­րա­բե­րում էր հա­յե­րին: Ն­րա­նում աս­ւում էր.- «­Հա­շո­ւի առ­նե­լով, որ ռու­սա­կան զօր­քե­րի դուրս­բե­րու­մը ­Հա­յաս­տա­նից կա­րող է ա­ռիթ տալ բա­խում­նե­րի և ­բար­դու­թիւն­նե­րի, ­Բարձր ­Դու­ռը պար­տա­ւոր­ւում է հա­յաբ­նակ մար­զե­րում ան­յա­պաղ կեն­սա­գոր­ծել բա­րե­նո­րո­գում­ներ եւ.ա­պա­հո­վել հա­յե­րի անվ­տան­գու­թիւ­նը քրդե­րից ու չեր­քէզ­նե­րից»:

«­Պայ­մա­նագ­րի յօ­դո­ւած­նե­րում կա­յին հա­յե­րին վե­րա­բե­րող հար­ցեր: Դ­րանց հա­մա­ձայն բա­րե­նո­րո­գում­նե­րը պէտք է կա­տա­րո­ւէին 6 ամ­սո­ւայ ըն­թաց­քում, մին­չեւ ռու­սա­կան զօր­քե­րի դուրս­բե­րու­մը եւ ո­րոնց մա­սին թուր­քե­րը պէտք է հա­շո­ւե­տու լի­նէին ռու­սա­կան կող­մին: ­Քա­նի որ ­Թուր­քիան ան­կա­րող էր վճա­րել հսկայ ռազ­մա­տու­գանք, ­Ռու­սաս­տա­նին էին անց­նում Կար­սը, Ար­դա­հա­նը, ­Բա­թու­մը, ­Բա­յա­զէ­տը:

«16-րդ ­յօ­դո­ւա­ծը ո­գե­ւո­րեց հա­յու­թեա­նը: Այն­տեղ ա­ռա­ջին ան­գամ օգ­տա­գործ­ւում էր ­Հա­յաս­տան ա­նուա­նու­մը, եւ ­Թուր­քիան խոս­տո­վա­նում էր, որ իր տա­րած­քում կան հա­յաբ­նակ մար­զեր»:

Մին­չեւ 1884 ­Ներ­սէս ­Վար­ժա­պե­տեան ար­ժա­նա­ւո­րա­պէս վա­րեց պատ­րիար­քա­կան պաշ­տօ­նը։ Բայց ա­ռող­ջա­կան վի­ճա­կը փա­յուն չէր, շա­քա­րախտ ու­նէր եւ, Օր­մա­նեան ­Պատ­րիար­քի վկա­յու­թեամբ, կա­նո­նա­ւոր չէր հե­տե­ւեր ի­րեն յան­ձա­րա­րո­ւած դե­ղե­րու օգ­տա­գործ­ման։ Այդ­պէ՛ս, շա­քա­րախ­տը կտրեց բե­ղուն գոր­ծու­նէու­թեամբ յատ­կան­շո­ւած կեան­քի թե­լը ­Ներ­սէս ­Պատ­րիարք ­Վար­ժա­պե­տեա­նի, որ տա­կա­ւին շատ տա­լիք ու­նէր հայ ժո­ղո­վուր­դին։

Կի­սա­ւարտ մնաց ­Գոր­ծը մե­ծա­նուն հայ հո­գե­ւո­րա­կա­նին եւ ազ­գա­յին գոր­ծի­չին, ո­րուն վախճանման 131-րդ տարեցին նո­ւի­րո­ւած յու­շա­տետ­րի այս հա­կիրճ վկա­յու­թիւ­նը կ­’ար­ժէ եզ­րա­փա­կել ընդ­հան­րա­պէս ժլատ գնա­հա­տա­կան­ներ ար­ձա­նագ­րո­ղի համ­բաւ ու­նե­ցող՝ խստա­պա­հանջ Օր­մա­նեա­նի հե­տե­ւեալ ար­ժե­ւո­րու­մով.-

«­Ներ­սէս, կրնանք ը­սել, հա­մար­ձակ, ժա­մա­նա­կի ե­կե­ղե­ցա­կա­նու­թեան ցայ­տուն դէմքն էր, կեր­պա­րա­նով եւ բնա­ւո­րու­թեամբ հա­մակ­րե­լի, դաս­տիա­րա­կու­թեամբ եւ ուս­մամբ իր կար­գա­կից­նե­րէն գե­րա­զանց, աշ­խա­տու­թեան մէջ ան­խոնջ, գա­ղա­փար­նե­րով լայ­նա­խոհ եւ օ­րի­նա­ւոր սահ­մա­նի մէջ ա­զա­տա­միտ, ազ­գա­սի­րա­կան եւ ե­կե­ղե­ցա­սի­րա­կան զգա­ցում­նե­րով նշա­նա­ւոր, խօ­սակ­ցու­թեամբ հա­մեղ, ա­տե­նա­բա­նու­թեամբ ազ­դու, դժո­ւա­րու­թեանց դէմ ա­րի, հնա­րի­մա­ցու­թեանց մէջ ճար­տար, մէկ խօս­քով կա­տա­րեալ անձ­նա­ւո­րու­թեան մը տի­պար»։

http://www.yerakouyn.com/?p=92107