Մշակութային ժառանգության հետքում կրկին բացահայտել Կայսերին (Կեսարիան-Ակունքի խմբ.)

Ույգար Գյուլթեքին

«Հրանտ Դինք» հիմնադրամի նախաձեռնած «Բացահայտել և պահպանել Անատոլիայի բազմամշակութային ժառանգությունը» նախագծի առաջին կանգառը Կայսերին է: Հիմնադրամը մանրամասն անդրադառնում է Կայսերիի հայկական ու հունական կառույցներին: Հետազոտողներ Զեյնեփ Օղուզը և Վահագն Քեշիշյանը ընդհանուր երեք շաբաթ տևած աշխատանքներից հետո ներկայացրեցին Կայսերիից ստացած իրենց տպավորությունները:

Նախագծի շրջանակներում Անատոլիայում (Արևմտյան Հայաստանում-Ակունքի խմբ.) ասորի, հայ, հրեա և հույն համայնքների կողմից կառուցված եկեղեցիների, սինագոգների, մենաստանների, դպրոցների, հիվանդանոցների ու գերեզմանոցների և նման այլ կառույցների ցուցակագրություն է կատարվում: Նախևառաջ նախագծի անձնակազմն ու մասնագետները Կայսերիում տարածքի ուսումնասիրման աշխատանքներ են իրականացնում: Հետազոտական շրջայցերից առաջինը հունիս ամսին, իսկ մյուսը սեպտեմբերին է կատարվել: Շրջայցին իրենց աջակցությունն են ցուցաբերել նաև Հայ ճարտարապետների միությունը (ՀԱՅՃԱՐ) և Մշակութային ժառանգության պահպանման կազմակերպությունը:
Հետազոտողներ Զեյնեփ Օղուզն ու Վահագն Քեշիշյանը ընդհանուր երեք շաբաթ տևած աշխատանքներից հետո ներկայացրեցին Կայսերիից ստացած իրենց տպավորությունները:

Ույգար Գյուլթեքին- Ինչո՞ւ հենց Կայսերին ընտրեցիք որպես նախագծի առաջին նահանգ:
Զեյնեփ Օղուզ- Կայերիի ընտրության հարցում մի քանի պատճառներ ունեինք: Նախ սա այն նահանգներից էր, որտեղ խտացված են մեր ցուցակներում տեղ գտած կառույցները: Մի քաղաք, որի վերաբերյալ մենագրությունները համեմատաբար քիչ էին: Բացի այդ՝ կապեր ունեինք տեղանքում գործող կազմակերպությունների ու անձանց հետ: Էրջիյես համալսարանում քաղաքի եկեղեցիների վերաբերյալ տևական աշխատանքներ են կատարվում: Տեղացի հետազոտող գրողներ և պատմաբաններ նույնպես կան:
Առաջին այցելության ժամանակ նախատեսել էինք հասնել մեր ցուցակներում տեղ գտած այն վայրերին, որոնց անունները գիտեինք և որոնց մասին որոշակի տեղեկություն ունեինք: Իսկ մեզ անհայտ և հեռավոր ծայրամասերում գտնվող կառույցներից այցելեցինք միայն մի տեղում խմբվածները: Մինչդեռ երկրորդ այցելության ժամանակ աշխատեցինք տեսնել միայն մեզ անծանոթ կառույցները և գրառումներ կատարել այն հեռավոր վայրերի մասին, որտեղ նախորդ անգամ չէինք կարողացել հասնել: Գնացինք Կայսերիի ամեն անկյուն, ուր որ կարողացանք հասնել: 4 գավառ կար, որոնք անգամ նշված չէին մեր ցուցակներում. այնտեղ ևս գնացինք և տարատեսակ կառույցներ տեսանք:
Վահագն Քեշիշյան- Կայսերին ուշագրավ է այն առումով, որ մի քաղաք է, որտեղ հավասար կերպով առկա են հունական և հայկական ճարտարապետությունները: Սա աշխատանքի տեսանկյունից ևս առավելություն էր: Թեև պատմականորեն հայտնի է, որ քաղաքում ասորիներ ու հրեաներ են բնակվել, սակայն կառույցներ, որպես այդպիսիք, չկային:
Ու. Գ.- Ինչպիսի՞ն էր կայսերիցիների վերաբերմունքը:
Զ. Օ.- Մեր առաջին այցելության ընթացքում բազմաքանակ անձնակազմ էր աշխատում, մինչդեռ երկրորդն ավելի փոքր կտրվածքով արեցինք: Տեղաբնակները մեր տեղեկատվության աղբյուրն էին: Ընդհանուր առմամբ դիմադրության չարժանացանք և խնդիրներ չունեցանք նաև մեզ օգնող գտնելու հարցում: Երբ սկզբում ասում էինք՝ եկեղեցի, դպրոց ենք փնտրում, ասում էին՝ «Այստեղ չկա», սակայն մի փոքր զրուցելուց հետո շատերը հայտնում էին` ինչ գիտեին: Սակայն բազմաթիվ գանձագողության աշխատանքների հետքեր կային: Թերևս ամենակարևոր հանգամանքը, որի հետ բախվեցինք, գանձագողության ծավալն էր: Տեղյակ էինք գանձագողերի մասին, սակայն չէինք մտածում, որ ամեն տեղ այն մեր դեմ էր դուրս գալու: Այդ ժամանակ հասկացանք, որ տեղեկություն հայտնելու հարցում բնակչության անվճռականությունը փոքր-ինչ դրանից է ծագում: Հարցնում էին` «Ոսկի՞ եք փնտրում»: Որոշ մարդիկ մեզանից ցուցակ էին ուզում, ասում էին. «Մենք ձեզ կօգնենք: Եթե ցուցակ ունեք, մեզ տվեք, կնայենք կամ միասին կաշխատենք»:
Վ. Ք.- Երբ գյուղում մի վայր էինք հարցնում, սովորաբար մեզ ինչ-որ մեկի մոտ էին ուղարկում: Ասում էին՝ «Նա այդ գործերով է զբաղվում»: Մարդիկ, ովքեր ըստ իրենց այդ գործով էին զբաղվում, հիմնականում պեղումներ կատարողներն էին, գանձագողերը: Կան մարդիկ, ովքեր ասում են, թե ոստիկանությունը գիտի դրա մասին: Որոշները պեղումներ անելու համար թույլտվություն են ստացել: Կան նաև այնպիսիք, ովքեր ծածուկ են դա անում:
Ու.Գ.- Ինչպիսի՞ վիճակում են հետազոտության խնդրո առարկա կառույցները:
Զ.Օ.- Բազմաթիվ վայրերում կառույցները կանգուն են. Դրանք և´ հունական են, և´ հայկական: Դրանց մի մասը մզկիթի է վերածվել, իսկ մյուս մասը գրանցված են, սակայն վատ վիճակում են գտնվում: Տեսել ենք նաև ավերված կառույցներ: Որոշ վայրերում միայն երկու սյուն, իսկ որոշ տեղերում անգամ միմիայն քարեր են մնացել: Կայսերիում ընդհանուր առմամբ ավելի քան 50 կառույց է կանգնուն: Որոշ գյուղեր նույնիսկ պահպանվել են իրենց փողոցներով, տներով, իսկ որոշներն էլ ամբողջովին լքված են, սակայն կառույցները, նախկինի պես, կանգուն են: Սրանք այնպիսի վայրեր են, որոնք կարող են փաստագրել գյուղի կենցաղավարությունը: Կայսերին պատմական Կապադովկիայի կենտրոնն է, շատ կարևոր վայր` քրիստոնեության պատմության մեջ: Շերտ առ շերտ պատմական աշխարհագրություն է: Երբ այցելեցինք ավերակները, տեսանք, որ 19-րդ դարի փլատակների կողքին կան նաև այնպիսի մնացորդներ, որոնց անցյալը հասնում է մինչև խեթական ժամանակաշրջան: Անհայտ է, թե 19-րդ դարից մնացած բազմաթիվ վայրերի տակ ինչեր կան:
Վ. Ք.- Անթիվ-անհամար քարանձավներ կան: Ժայռակոփ, փորագրություններով եկեղեցիներ էլ կան: Մեծ ու փոքր ժայռերը վաղ ժամանակաշրջանում որպես ապաստարան ու աղոթատեղի են օգտագործվել, իսկ հետագայում` վերածվել եկեղեցիների: Պատմականորեն և աշխարհագրորեն Կապադովկիայի շարունակությունն է: Որոշ ժայռակոփ եկեղեցիներ ընդարձակվել են, կենտրոններ դարձել. կան նաև կիսով չափ արհեստական, կիսով չափ փորագրված եկեղեցիներ: Երբեմն կառուցման համար պեղումներ են իրականացվում և երբ հիմքը գցելու համար ներքև են իջնում, քարանձավ են բացահայտում:
Զ. Օ.- Կայսերին հույների համար ևս բավական նշանավոր վայր է: Հունական եկեղեցիները, հայկական եկեղեցիների համեմատ, ավելի լավ վիճակում են, մինչդեռ հայկական եկեղեցիների մեծ մասն ավերված է: Կայսերին Կապադովկիայի համատեքստում կարևոր կենտրոն է: Ավելին՝ կանգուն, պահպանված կարամաներեն արձանագրություններ կան: Կարամաներեն լեզուն և մշակույթը մի ոլորտ է, որի նկատմամբ հետաքրքրություն են սկսել ցուցաբերել հունական ու Անատոլիայի մշակույթի պատմությամբ զբաղվողները: Մեզ ասացին, որ Հունաստանից հաճախ են գալիս՝ իրենց գյուղերն այցելելու, ավելի քիչ ենք լսել այցելության եկած հայերի մասին, այնուհանդերձ կան հայեր, ովքեր օրինակ ամեն տարի գալիս են իրենց գյուղերի գերեզմանատները վերանորոգելու:
Ու.Գ.- Գանձագողերի կողմից թալանված եկեղեցիները շա՞տ են:
Վ.Ք.- Եկեղեցիները գանձագողերի թիրախն են: Գանձագողերը եկեղեցիների ավերվելու թերևս ամենաէական պատճառն են: Մինչև հիմք` ամենուր փորել են: Որոշ եկեղեցիներ տների են վերածել, իսկ վանական միաբանություններ ամենևին չեն մնացել: Երբ հարցնում ենք, թե միաբանությունը որտեղ է, բազմաթիվ վայրերում դրոշի տեղն են ասում:
Զ.Օ.- Մեկ-երկու այցելությունից հետո հետևյալ եզրահանգմանը եկանք՝ եթե գյուղի մուտքի կամ ելքի մոտ բարձր գագաթ կա, որի վրա դրոշակ է ծածանվում, ապա սովորաբար այդ տարածքում են գտնվում երբեմնի վանական միաբանության ավերակները:
Ու.Գ.- Կառույցների պահպանության համար որևէ ջանք գործադրվո՞ւմ է:
Զ.Օ.- Ի տարբերություն բազմաթիվ այլ քաղաքապետարանների՝ Կայսերիի քաղաքապետարանի «Մշակութային գույքացուցակներում» ավելի շատ ոչ մուսուլմանական կառույցներ են ընդգրկված: Մանրակրկիտ աշխատանք է տարվել: Կան վայրեր, որտեղ շարունակվում են վերանորոգման աշխատանքները: Ներկայում գործող հայկական եկեղեցի կա: Կայսերիցիներից լսել ենք, որ իրենք դեմ են եղել կենտրոնում գտնվող կանգուն Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին որպես սպորտային սրահ օգտագործելու իրողությանը, ինչի շնորհիվ շահագործումը դադարեցվել է: Եկեղեցին վերակառուցվել է և արդեն որպես թանգարան է ծառայում:
Վ. Ք.- Կան գյուղեր, որոնք վերականգնել են իրենց նախկին անվանումները: Հանուն դրա պայքար է մղվել: Գերմիրը (Կարմիր-Ակունքի խմբ.), օրինակ, այդ գյուղերից մեկն է: Տասը տարի տևեց, որ գյուղը նախկին անվանումը վերադարձնի: Հիմնականում բազում գյուղերում բնակիչները գիտեն, որ նախկինում այդ վայրերում հայեր ու հույներ են բնակվել:

Թոմարզայի Սուրբ Աստվածածին
Թոմարզայի կենտրոնում դարչնագույն ցուցանակով Սուրբ Պողոս և ներկայում հիմնովին ավերված Սուրբ Սարգիս եկեղեցիների հետ մեկտեղ կառույցների մի բույլ կա, որ քանդված վիճակում են մեր օրեր հասել: Մեր ստացած տեղեկությունների համաձայն՝ Սուրբ Աստվածածինը վանական միաբանությունն է, որը ժողովրդի շրջանում հայտնի է որպես գերեզմանատուն: 12-րդ դարում քաղաքի հին պարիսպների մոտ կառուցված միաբանությունը կից Սուրբ Կարապետ և Սուրբ Խաչ վանքերի հետ հայերեն ձեռագրերի բազմացման յուրատեսակ ձեռագրապահոց է եղել: Վերջին անգամ 1870 թ. թալասցի Գյուլբենկյան ընտանիքի նվիրատվությամբ վերանորոգված միաբանությունը Մշակութային հուշարձանների պահպանման խորհրդի ցուցակում է ներառվել:

Ներքին Ֆենեսեի հայկական եկեղեցի
Դևելի գավառի կենտրոնում բազմաթիվ կառույցներ գիտենք, որոնցից մեր օրեր է հասել միայն Սուրբ Թորոս եկեղեցին: Այն առավելի հայտնի է որպես Ֆաթիհ մզկիթ: Սրանից բացի մեր ձեռքում էին նաև «Կայսերիի քաղաքապետարանի մշակութային գույքացուցակները» և գլխավորապես Շենայ Գյունգյորի աշխատությունը, ինչպես նաև արխիվային լուսանկարներ ու գույքացուցակներ, որոնք հավաքել էինք որոշ գիտական աշխատություններից: Վերջիններիս հետևելով` հասանք ու ենթադրեցինք, որ այդ կառույցը Սուրբ Աստվածածինն է, ինչպես նաև շնորհիվ այն իմամների, ովքեր հաղորդակցության բավականին լավ ցանց ունեին և օգնեցին մեզ Դևելիում: Ներկայում կառույցի շրջակայքում բնակիչները՝ հատկապես տարեցները, մեզ իրենց հուշերը պատմեցին եկեղեցու խնդրի, ուղղվածության, այնտեղ իրականացվող գործունեությունների և թաղամասի նախկին հայ բնակիչների մասին:

Գերմիրի քարե կամուրջ
Գերմիր թաղամասը, թեև մոտ է Կայսերի քաղաքի կենտրոնին, այնուհանդերձ հիմնականում կարողացել է պահպանել յուրօրինակությունը. որոշ ժամանակաշրջան թուրքացվել է, անունը փոխել, սակայն վերջին ժամանակներս կրկին վերականգնել է նախկին անվանումը: Այժմ երեք կանգուն մեծ եկեղեցի ունի, որոնցից մեկ հայկական է, իսկ երկուսը՝ հունական: Բացի այդ, ըստ Ռայմոնդ Գևորգյանի, գյուղում գտնվող և մեր օրեր չհասած հայկական դպրոցը 1914 թ. 75 աշակերտ է ունեցել: Թաղամասը, որ պահպանել է կամուրջների, աղբյուրների և յուրատեսակ տների նախկին տեսքը, անցյալի հետ ծանոթանալու հնարավորություն է ընձեռնում: Գերմիրը, որ նախկինում գյուղ է եղել, 2010-ական թթ. սկզբներին, երբ Կայսերին քաղաք դարձավ, թաղամասի կարգավիճակ ստացավ:

Օզվաթանի հունական քարե եկեղեցի
Օզվաթան գավառում երեք հունական եկեղեցի կա, որոնցից երկուսը որպես մզկիթ են ծառայում: Գավառի հյուսիսային թաղամասերը Հունաստանից Կայսերի այցի եկածների հանդիպման վայրն են: Որոշ մարդիկ, ովքեր այսօր Հունաստանում են բնակվում և միայն հունական ընտանեկան անցյալ և մշակութային կապեր ունեն, գավառի եկեղեցու զանգակատները վերանորոգելու համար տեղական իշխանությունների հետ են կապ հաստատել: Յուրօրինակ արտաքին ձևը պահպանվել է, և զանգակատունն ու մինարեն համատեղած այս մզկիթները, ինչպես նաև` միակ կանգուն եկեղեցու զանգակատունն այսօր որպես Օզվաթան հայտնի նախկին հունական բնակավայրի պատմության մասին են ակնարկում: Գավառի կենտրոնում տեղադրված դարչնագույն հաշվետախտակներն ու քաղաքապետարանի մշակութային գույքացուցակները օգնում են այս հետքերը փնտրողներին:

Գանձագողեր և արկածներ. «Մոտենալիս զենքերի ձայնն ուժգնանում էր»

Վ.Ք.- Գանձագողությունն առօրյա հասարակական կյանքում կարևոր տեղ է զբաղեցնում, առավել ևս` կենտրոնից հեռու գտնվող գավառներում: Սարըզն այդ գավառներից մեկն է: Կենտրոնից մոտ երկու ժամվա ճանապարհի հեռավորության վրա է: Մեր գույքացուցակներում այս գավառում որևէ կառույց նշված չէր: Մենք էլ որոշեցինք տեղում տեսնել, բնակիչներից հարցնել: Գավառի կենտրոնում մզկիթ կար, որտեղ որոշ քարեր մատնում էին, որ տարբեր տեղերից էին բերվել: Հարցրեցինք, թե որտեղից են բերվել: Ոմն մեկը համաձայնեց օգնել մեզ, և նրա հետ գնացինք այն գյուղը, որտեղից բերվել էին դրանք: Այստեղ քարերը մեծ էին, և տեղափոխությունը դժվար էր: Մեզ ուղեկցող անձը հետո ասաց. «Եթե գյուղի ցուցակը ունեք, ես կուսումնասիրեմ»: Վերադարձի ճանապարհին ասաց, որ մոտակայքում՝ իր գյուղում, ևս մի եկեղեցի կա: Մինչդեռ երբ կենտրոնում էինք, որևէ եկեղեցու մասին չէր ասել: Երբ այգի մտանք, ընկերոջը զանգահարեց, ով տրակտորով մեզ մոտ եկավ: Վերջինս հարցրեց` «Ի՞նչ եք փնտրում», մենք էլ պատասխանեցինք. «Պատմաբան ենք, ուսումնասիրություն ենք իրականացնում»: Ինքն էլ հավելեց. «Ես 70 օր պեղել եմ, ոչինչ չեմ գտել, դուք էլ ոչինչ չեք կարող գտնել»: Հետո այդ անձինք միմյանց հետ սկսեցին կատակել, գլուխ գովել, թե իրենցից ով է ավելի շատ «պատմությամբ հետաքրքրվում»: Սա ասում էին իբրև շատ սովորական մի բան: Անդադար մեզանից տեղեկություն էին ցանկանում կորզել: Նույնիսկ առաջարկեցին. «Կիրակի օրը չենք աշխատում, եթե գործ չունեք, եկեք միասին հեռավոր գյուղերը գնանք»:
Զ.Օ.- Հեռավոր գյուղերից մեկում, որտեղ և գտնվում էին մեր գույքացուցակում ներառված կառույցները՝ դպրոցը և եկեղեցին, որոնց անունները գիտեինք, մի անձ մեզ մոտ եկավ՝ օգնելու առաջարկով: Երբ գյուղով շրջում էինք, շարունակ գանաձագողերից էր դժգոհում: Հետո փոքր-ինչ հեռվից ցանկացավ մեզ գանձագողերի փորած հին կառույցները ցույց տալ: Մենք էլ համաձայնեցինք: Ինքը չեկավ, մեզ հետ եկավ իր եղբայրը: Ցույց տվեց դաշտում գտնվող մարմարե քարն ու դրա տակ փորված փոսը: Ըստ իր պատմածների՝ գիշերը, երբ իրենք գտել էին քարը, ինչ-որ մարդիկ էին եկել, շրջել քարը, փորել շուրջբոլորը. «Մենք որևէ տեղեկություն չունենք: Մենք ձեռքի ճարպկությամբ ենք պեղում: Մինչդեռ ովքեր տեղեկություն ունեն, համակարգված են աշխատում»: Պատմեց նաև, որ գանձագողերից դժգոհող եղբայրը իրականում ամբողջ գումարը գանձագողության սարքավորումներ ձեռք բերելու վրա է վատնել և տևականորեն պեղումներ կատարել: Ավելի ուշ մեզ մոտակայքում գտնվող խեթական քարե արձանագրության մոտ տարավ, իսկ եղբայրը, որի մասին խոսում էր, հեռախոսով ինձ հետ կապվեց, հարցրեց, թե ինչ լեզվով է: Երբ ասացի, որ հայերեն և օսմաներեն գիտեմ, ասաց. «Շատ լավ, կարդացեք այդ քարերը»: Պատասխանեցի, որ չեմ կարող կարդալ, փոխարենն ինքը ինչ-որ բան կարդաց հեռախոսով և պահանջեց, որ իր կարդացածի հիման վրա մեկնաբանեմ արձանագրության մեջ տեղ գտած երեք նետերը: Կարծում էր, որ նետերը գանձերի տեղն էին մատնանշում: Գյուղում հինգ տուն կար, և բոլորն էլ նույն ընտանիքից էին: Մեզ ասացին` «Ոստիկանները մեզ ճանաչում են, և գյուղը մեր պատասխանատվության տակ է: Եթե մեզնից բացի` որևէ մեկը պեղումներ անի, անմիջապես ոստիկանությանը կտեղեկացնենք: Իսկ նրանք կանեն այն, ինչ անհրաժեշտ է»:
Վ. Ք.- Ճանապարհի վերևում՝ մի բարձրության գագաթին, ինչ-որ կառույց տեսանք, որ չկար մեր գույքացուցակներում: Հոյակերտ մի վայր: Փորձեցինք բարձրանալ գագաթը: Մոտ կես ժամ տևած մագլցումից հետո զենքի ձայն լսեցինք: Երբ առաջին անգամ լսեցինք, չհասկացանք, որ զենքի ձայն էր: Որքան մոտեցանք կառույցին, ձայնն այնքան ուժգնացավ: Չլռող զենքի ձայն: Մենք ստիպված առանց կառույցին մոտենալու՝ հետ վերադարձանք: Հենց սկսեցինք իջնել, զենքի ձայնը կտրվեց: Հավանաբար մեզ տեսնողներ են եղել և չեն ցանկացել, որ մոտենանք կառույցին: Իջնելուց հետո տեսանք, որ ճանապարհի դիմաց մեծ պեղումների են իրականացվել:

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/12980/kulturel-mirasin-izinde-kayseriyi-yeniden-kesfetmek
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net