Տեղահանության երթուղի՝ Գյումուշհաջըքյոյից դեպի Վաքըֆլը գյուղ

Վարդան Էստուկյան

Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի առթիվ ազգային և միջազգային մակարդակներում բազմաթիվ միջոցառումներ իրականացվեցին, գրքեր հրատարակվեցին, ֆիլմեր նկարահանվեցին: Թուրքիայում, գրքերի հետ մեկտեղ, «İZ» հեռուստատեսությունում այս շաբաթ ցուցադրվեց 1915 թ. վերաբերող վավերագրական ֆիլմը: «1915 թ. տեղահանության ուղի» անունը կրող վավերագրական ֆիլմի առաջին ցուցադրությունը տեղի ունեցավ սեպտեմբերի 28-ին՝ երկուշաբթի երեկոյան: Վավերագրական ֆիլմում ներկայացվել է Գյումուշհաջըքյոյից դեպի Վաքըֆլը գյուղ, այսինքն՝ հայերով խիտ բնակեցված տարածաշրջանից տեղահանության երթուղին, ցուցադրվել է տարածաշրջանի մերօրյա իրավիճակը և այն հարցազրույցները, որոնք տվել են այդ տարածքներում իրենց կյանքը շարունակող սակավաթիվ հայերը: «1915 թ. տեղահանության ուղի» վավերագրական ֆիլմի մասին զրուցեցինք ֆիլմի պրոդյուսեր Նազըմ Ալփմանի հետ:

-Նախ կարո՞ղ եք համառոտ խոսել ձեր վավերագրական նախագծի մասին:
-Թուրքիայի ոչ վաղ անցյալի պատմությունը «սև անցքեր» ունի: Այս «սև անցքերը» պաշտոնական պատմությամբ զգուշորեն սևացվում են, իսկ հետո չեղյալ են համարվում, կարծես՝ բոլորովին չեն էլ եղել: «İZ» հեռուստատեսության «Ոչ վաղ անցյալի պատմություն» հաղորդաշարի ընթացքում այն թեմաների շուրջ ենք աշխատում, որոնց մասին խոսելն անգամ տարիներ շարունակ արգելված է եղել: «1915 թ. տեղահանության ուղի» ֆիլմն ասվածի ամենավառ օրինակներից է: Ցանկացանք մեր հեռուստադիտողներին գոնե մասնակիորեն ներկայացնել այն, ինչ եկավ Օսմանյան կայսրությունում բնակվող հայերի գլխին: Ճիշտ այնպես, ինչպես ավելի վաղ արված մեր աշխատանքներն էին՝ 1934 թ. Թրակիայի իրադարձությունների մասին պատմող «Թրակիայի սև օրեր», 1938 թ. մասին «Պատմության մեջ թաղված ցավ: Դերսիմ» ֆիլմերն էին… Մեր մեկ այլ` «Սրտաճմլիկ Իմրոզ կզղի» վավերագրական ֆիլմում աշխատեցինք ներկայացնել հույների ողբերգությունը: Այս տարի ավարտեցինք «Բերֆրացի հույներ» վավերագրական ֆիլմը, որի նկարահանումների համար գտանք Սև ծովից Հունաստանի Քավալա և հարակից շրջաններ աքսորված բաֆրացի հույներին: Նրանց գյուղերում նկարահանումներ կատարեցինք: Նրանցից մեկին՝ Պանայոտիս Ջինջիօղլուին, ծնողների գյուղը տարանք: Փոխանակման վերաբերյալ վավերագրական ֆիլմեր ևս ունենք: «Ինձ իմ ծննդավայրը տար», «Կրետեում ծնվել, կրետացի լինել», «100 տարվա ճամփորդություն» անվանումներով ֆիլմերով 1923 թ. Հունաստանի և Թուրքիայի միջև բնակչության փոխանակման ծրագրով Թուրքիա եկածների պատմություններին անդրադարձանք: Նրանց հետ միասին երկար ճանապարհորդություն կատարեցինք դեպի այն վայրերը, որտեղից կտրվել-եկել էին:
Նշվածների կողքին ունենք նաև ապաքաղաքական վավերագրական ֆիլմեր, ինչպես օրինակ՝ «Ստամբուլի հայ ճարտարապետները», «Ստամբուլի իտալացիները», «Ստամբուլի բուլղարացիները», «Թուրաբդինում մի ժողովուրդ` ասորիներ»: Որքան էլ ասենք՝ քաղաքական չէ, այնուհանդերձ մի հարց է ծագում: Ինչո՞ւ է թվարկված ժողովուրդների թիվը հետզհետե նվազում: Այս հարցի բարոյական պատասխանը պատմության հետ մեր առերեսումն է ապահովելու:

-Գյումուշհաջըքյոյից դեպի Վաքըֆլը գյուղ ձգված ճամփորդության էությունը ո՞րն է:
-1915 թ., երբ հայերի համար տեղահանության որոշում կայացվեց, աքսորյալների ավելի քան 300 շարասյուն կազմվեց: Այս տվյալները մեզ հայտնի են դառնում Ռայմոնդ Գևորգյանի՝ «Հայոց ցեղասպանություն» գրքից, որին հեղինակն իր ամբողջ կյանքն է նվիրել: Մենք էլ այս հայ ժողովրդին պարտադրված տեղահանության ճանապարհներով «Տեղահանության ուղու» ուղեծիրը բռնեցինք: Այսպիսի չափորոշիչ ընդունեցինք. ընտրելու ենք միայն այն բնակավայրերը, որոնք մինչև 1915 թ. հայերով խիտ են բնակեցված եղել: Եթե այդ տարածքներում դեռևս ապրող հայեր լինեին, նրանց հետ ծանոթանալու էինք, իսկ եթե համաձայնեին՝ նկարահանելու էինք նրանց: Բացի այդ՝ մենք նպատակ ունեինք տեսնել նաև հայերին պատկանող ճարտարապետական կառույցները, աղոթատեղիները, մենաստանները, եկեղեցիները, վանքերը, դպրոցները, շուկաները, աղբյուրները և այլն: Գյումուշհաջըքյոյում երկու հայ ընտանիք էր ապրում: Նախքան նկարահանումները սկսելը` առանց տեսախցիկի գնացի, նրանց հետ ծանոթացա, զրուցեցինք: Պատմեցի, թե ինչ ենք ուզում անել: Այնուհետև նկարահանումների համար խմբով գնացինք:

-Ինչպե՞ս կապ հաստատեցիք այն քաղաքների բնակիչների հետ, որտեղ եղել եք:
-Այստեղ որևէ գաղտնիք չկա: Այն անմիջականորեն կապված է ձեր անձնագրի և նույնականացման քարտի «հին» լինելու հետ… Ես լրագրությամբ եմ սկսել զբաղվել 1975 թ-ից: Արդեն 40 տարի է: «1915 թ. տեղահանության ուղի» ֆիլմի վրա 6 ամիս աշխատեցինք, սակայն նման գործն այսչափ կարճ ժամկետում ավարտելը բոլորովին հեշտ չէր: Ուստի՝ պետք է ասենք` 6 ամիս գումարած 40 տարի:
Վավերագրական ֆիլմում տեսնում ենք, որ յուրաքանչյուր շրջանում, որտեղ այցելել ենք, տեղաբնակներն իրենց անցյալից են խոսում, և ընտանիքների մեջ հայկականություն կա:

-Երբ ծնվեց վավերագրական ֆիլմ ստեղծելու գաղափարը, ենթադրո՞ւմ էիք արդյոք, որ տեղաբնակները իրենց անցյալի հետ այսքան «ներդաշնակ» են:
-Ճիշտն ասած՝ չէի սպասում: Երբ աշխատում էի «Միլլիյեթ» պարբերականում, ֆոտոլրագրող ընկերոջս՝ Կարպիս Օզաթայի հետ միասին «Հեռախոսով քարանձավներ» լուրերի համար շրջում էինք Բաթմանի գյուղերում: Մեր տեխնիկան տիղմի մեջ ընկավ: Քայլեցինք հասանք մինչև մեր նպատակակետը: Մեր շուրջը գտնվող երիտասարդներից մեկն ասաց. «Կարպիս հորեղբայր, քո անունը տարբերվող է», իսկ երբ Կարպիսը պատասխանեց, թե «Ես հայ եմ», ամբողջ գյուղի երիտասարդությունը միաբերան գոռաց՝ «Աստված ձեզ օգնական, հորեղբայր»:
Ովքեր տեղահանության չեն ենթարկվել, բոլորը կենդանի են մնացել միայն մուսուլմանություն ընդունելու պայմանով: Սակայն սա ամբողջովին ձևական է եղել, քանի որ հայությունը միշտ իրենց ներսում են պահել: Անշուշտ, թաքուն:

-Վավերագրական ֆիլմը նկարահանելիս ո՞րն է եղել ամենահետաքրքիր դեպքը, որ պատահել է ձեզ հետ:
Այն, որ բարձրացանք 2983 մետր բարձրության վրա գտնվող հայկական սուրբ վայրը՝ Մերեթո (Մարութա/Մարաթուկ-Ակունքի խմբ.) լեռը… Ես բարձրացել եմ նաև Արարատ լեռը, մինչև նրա գագաթը, սակայն Մերեթո լեռն անմոռանալի էր: Լուսանկարեցինք գագաթին գտնվող Մայրամ Աստվածածին փոքր վանքը:

-Ինչպիսի՞ արձագանքներ ստացաք վավերագրական ֆիլմի առաջին ցուցադրությունից հետո:
-Մեծամասամբ դրական արձագանքներ են եղել: Ըստ էության «İZ» հեռուստատեսությունը բարձրաճաշակ հեռուստադիտող ունի: Կարծում եմ՝ մեր հեռուստադիտողների հետ «որակի կղզի» ենք ստեղծել: Սա մի հեռուստատեսություն է, որ զուրկ է վեճերի, կոկորդ կրծելու հաղորդումներից…

-Կխոսե՞ք նաև ձեր գործընկերների մասին:
10 տարի է, ինչ «İZ» հեռուստատեսությունում ինձ հետ միասին է աշխատում Նազմիյե Շերալիօղլուն, ով «Ոչ վաղ անցյալի պատմություն» հաղորդաշարի ռեժիսորն է: Բոլոր հաղորդումներն ու ճանապարհորդության երթուղիներն ինքն է ծրագրում: Մերզիֆոնի և Սասունի նկարահանումներն իրականացրել ենք 1990 թ. ծնված երիտասարդ օպերատոր Բուրջու Ջամջըօղլուի հետ: Ծանր ժամանակաշրջան ունեցանք, քանի որ տարածաշրջանում զինված բախումները նոր էին սկսվել: Նրա հետ սարերի գագաթներն ենք բարձրացել: Բուրջուն այս մասանգիտության գագաթները նվաճելու ընդունակություններ ունի: Արտակարգ դրության տարածաշրջաններում արտակարգ կադրեր է նկարահանել: Իսկ Վաքըֆլը գյուղում «İZ» հեռուստատեսության վաստակաշատ օպերատոր Սերդար Սյոնմեզի և նրա օգնական Անըլ Թյուրքենի հետ էինք: 1915 թ. մոնտաժը Բահար Սայանն է արել: Շատ բարդ աշխատանք կատարեց, քանի որ 30-35 ժամ տևողությամբ նկարահանումները 50 րոպեի մեջ խտացնելը բոլորովին էլ հեշտ չէ: Կան նաև այնպիսի հոգեհարազատ ընկերներ, ովքեր առանց որևէ ակնկալիքի էին աշխատում մեզ հետ: Մասնավորապես պետք է նշեմ Մերզիֆոնում` Թայար Օզթուրքին, Սասունում` Բեհչեթ Չիֆթչիին և Ֆահրեթին Յըլդըզին, Բաթմանում` Արիֆ Ասլանին, Դիարբեքիրում` Շեյհմուզ Դիքենին, Սամանդաղում` Ջումա Օրուչին, Վաքըֆլը գյուղում` Բերչ Քարթունին և աղջկան՝ Քարոլին Քարթունին: Մեր շնորհակալությունն ու երախտիքն ենք հայտնում նրանց:

-Կարո՞ղ եք տեղեկություն հաղորդել վավերագրական ֆիլմի ցուցադրությունների մասին:
-Վավերագրական ֆիլմը 5 տարբեր օրերի հեռուստադիտողի դատին կհանձնվի: «1915 թ. տեղահանության ուղի» վավերագրական ֆիլմը հեռուստադիտողները կարող են դիտել հոկտեմբերի 1-ին, ժամը 15.50-ին, 3-ին, ժամը 09.40-ին, 5-ին, ժամը 00.00-ին, 12-ին, ժամը 23.15-ին և 15-ին, ժամը 16.55-ին:

«Ագռավների կտցահարած գյավուրները (անհավատները)»
«Մերզիֆոնը մի շրջան է, որ խիտ բնակեցված հայ բնակչություն է ունեցել և որտեղ մեծ կոտորածներ են իրականացվել… Այսօր որևէ հայ չի մնացել: Շրջակայքի գյուղերում ևս կոտորածներ են իրականացվել: Այդտեղ գնացինք: Կարծում էին, թե մենք «գանձագող» ենք: Մեզ հետ էր մերզիֆոնցի մեր ընկերը՝ Թայար Օզթուրքը: Թայարը նախկին լրագրող է և քանի որ մերզիֆոնցի է, շատ հանգիստ հարցնում է. «Այստեղ մի անդունդ կա, որտեղից հայերին ցած են նետել, որտե՞ղ է, գիտե՞ք»: 86-87 տարեկան տարեց մարդը պատասխանում է. «Այստեղ, ներքևում, բայց մեքենայով չեք կարող իջնել, մեքենան կթաղվի»: Հետո 92-ամյա մեկ այլ գյուղացի է գալիս: Նա էլ գանձագողի ենթադրությունն է անում: Թայարը նրան էլ նույնը է բացատրում, սակայն նա չի հավատում: Մեզ գանձագողության հարցում «համոզիչ» տեղեկություններ է տալիս. «Մերոնք պատմում էին, որ այս գետի վրա գյավուրների մարմինները կույտեր էին կազմել: Ագռավները կտցահարում էին: Մերոնք գնացին գրպանները ստուգեցին, թե արդյոք ոսկի-մոսկի չկար: Նույնիսկ այդ ժամանակ չկար: Հիմա դուք բոլորովին չեք կարող գտնել»»:
«Բաթմանը, Սասունը և Դիարբեքիրը մեր երթուղու մյուս կանգառներն էին: Սասունը մի շրջան է, որը ողջ պատմության ընթացքում հզոր է եղել… Գուցե դրան նաև աշխարհագրական պայմաններն են փոքր-ինչ նպաստել: Անանցանելի լեռների վրա գյուղերն իրենք են միտք տալիս, թե ինչպես են կարողացել պաշտպանել իրենց»:
«Դիարբեքիրում անհավատների թաղամասում Մկրտիչ Մարկոսյանի և Շեյհմուս Դիքենի հետ շրջեցինք: Երկուսն էլ այստեղ են ծնվել: Իսկ Վաքըֆըքլը գյուղը կարևոր է այն առումով, որ Թուրքիայի միակ բնակավայրն է, որտեղ հայերը «մեծամասնություն» են: Ցանկացանք պատմել այստեղի առօրյայի և անցյալում մնացած Մուսա լեռան ողբերգության մասին»:

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/12917/gumushacikoy-den-vakiflikoy-e-bir-tehcir-rotasi
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net