Թաներ Աքչամ. «Ցեղասպանությունը Հայկական բարենորոգումների հարցին տրված վերջին պատասխանն է»

Սեպտեմբերի 15-ի երեկոյան Ստամբուլի Կոնգրես կենտրոնում տեղի ունեցավ «Հրանտ Դինքի» անվան միջազգային մրցանակի հանձնման 7-րդ հանդիսությունը, որտեղ բացման խոսքով հանդես եկավ պատմաբան Թաներ Աքչամը: Ելույթը ներկայացնում ենք ամբողջությամբ, որը հանդիսության ներկաները մեծ հետաքրքրությամբ ունկնդրեցին:

«Նախ և առաջ շնորհակալություն եմ հայտնում «Հրանտ Դինք» միջազգային հիմնադրամին այս առանձնահատուկ և բազմանշանակալից հրավերի համար:
Ինչպես գիտեք, այս ընթացիկ տարին Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցն է: Եվ ցանկացել են, որ ես խոսեմ այս առնչությամբ:
Ցեղասպանությունը մարդկայնության դեմ ուղղված հանցագործություն է, որի վերաբերյալ 1948 թ. կոնվենցիա է ընդունվել: Այսօր Թուրքիայում ամենաշատ քննարկվող հարցերից առաջինն այն է, թե արդյոք 1915 թվականը պետք է ցեղասպանություն անվանել, թե ոչ: Մինչդեռ ովքեր հարցին մոտիկից են ծանոթ, գիտեն, որ ցեղասպանություն եզրն ի հայտ է եկել գլխավորապես այն պատճառով, որ 1915 թ. ոչնչացրել են հայերին:
Այս տեղեկությունը ցեղասպանություն եզրի հեղինակ Ռաֆայել Լեմկինն ինքն է մեզ հաղորդում: Սակայն միայն ցեղասպանությունը չէ. այս տերմինից բացի միջազգային իրավունքում ամրագրված երկու հասկացությունների ծագումը ևս մեր պատմության հետ է կապված՝ ա) մարդկության իրավունքը կամ մարդկության կանոնը և բ) որպես մարդկայնության դեմ իրագործված հանցագործություն որակված երկու այլ իրավական հասկացությունները: «Մարդկության իրավունքը» առաջին անգամ որպես միջազգային իրավունքի դրույթ ամրագրվել է 1899 և 1907թ. Հաագայի կոնվենցիայիում՝ որպես «Մարտենսի վերապահում»:
Մարտենսը ռուս իրավաբան է, իսկ հիշյալ դրույթն ի հայտ է եկել առավելապես այն պատճառով, որ Օսմանյան կայսրությունը ջարդեր էր իրականացրել իր քրիստոնյա քաղաքացիների նկատմամբ: Երկրորդը “Crime Against Humanity” (հանցագործություն մարդկայնության դեմ) եզրույթն է: Այս միջազգային հանցատեսակն առաջին անգամ տեղ է գտել 1915 թ. մայիսի 24-ին` հայերի բնաջնջման վերաբերյալ Անգլիայի, Ֆրանսիայի և Ռուսաստանի համատեղ հռչակագրում, իսկ ավելի ուշ դարձել Նյուրնբերգի դատարաններում նացիստական ղեկավարներին դատապարտելու երեք հիմնական հանցանքներից մեկը:

Լեմկինի մեկնաբանությունը
Ինչպես այս երկու իրավական տերմինները, ցեղասպանություն հանցագործության ծնունդը ևս իրավամբ մեր պատմության հետ է կապված: Եզրի հեղինակ Լեմկինը “Totally unofficial” («Լրիվ ոչ պաշտոնական») անվամբ ինքնակենսագրական երկում նշելով, որ Թալեաթ փաշայի՝ հայ երիտասարդի՝ Թեհլերյանի կողմից սպանվելու մասին թերթերում է կարդացել և շատ է ազդվել, մասնավորապես գրում է. «Դատարանը ձեռնամուխ եղավ թուրք հանցագործներին դատապարտելուն… և աշխարհը Թուրքիայում տեղի ունեցած ողբերգական իրադարձությունների իրական պատկերի հետ բախվեց: Այն աշխարհը, որ թեև գիտեր՝ հայերը սպանվում էին, բայց լուռ մնաց` հանուն իր շահերի և եղելությունը թաքցնելու նպատակ հետապնդելով՝ թուրք պատերազմական հանցագործներին ազատ արձակեց, այժմ ստիպված էր լսել այդ ահասարսուռ իրականության մասին:
Դատարանն արդարացրեց Թեհլերյանին՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ նա իր ներքին հոգեկան վիճակի պարտադրանքով և անդիմադրելի ազդեցությամբ է գործել: Թեհլերյանը, ով մարդկային բարոյական արժեքներն իր համար չափորոշիչ էր ընդունել, բնորոշվեց որպես մի «խենթ», որը զուրկ էր վարվեցողության բարոյական բնույթը դատելու ունակություններից: Այնուամենայնիվ նա դա կատարել էր՝ իրեն ադամորդու խղճի օրինական պաշտպանն ու կատարածուն համարելով:
Սակայն մարդն արդարության հաստատումը կարո՞ղ է արդյոք իր ձեռքը վերցնել: Վրեժի ծարավը չի՞ վերացնում արդարության նման ձևը և ուղեծրերից դուրս գալու համար ճանապարհ չի՞ բացում արդյոք… Այս հարցերի պատասխանը չգիտեի, սակայն որպեսզի հնարավոր լիներ դատապարտել հանուն ռասայի կամ կրոնի իրականացված այս տեսակ զանգվածային սպանությունները, վճռեցի, որ աշխարհում ամեն տեղ պարտադիր գործող օրենք պետք է լիներ»:

«Մարդիկ հավ չեն»
Դատական գործից ազդված Լեմկինը թողնում է գրականությունը և սկսում իրավունք ուսումնասիրել, որպեսզի այնպիսի օրենք ստեղծի, որով հնարավոր կլինի դատապարտել զանգվածային սպանությունները: Իր հուշերում պատմում է, որ իրավագիտության ուսուցչի հետ Թալեաթ փաշայի դատավարությունն է քննարկել: Ուսուցչին հարցրել է, թե ինչու դատարանի կողմից կալանավորված Թալեաթ փաշան չի դատապարտվել, իսկ ուսուցիչն էլ պատասխանել, որ ո՛չ նման օրենք, ո՛չ էլ նման իրավասություններով օժտված դատարան կար: Ուսուցիչը հետևյալ օրինակն է բերել. «Պատկերացրու մի հողագործ հավեր ունի: Եթե իր հավերին սպանում է, դա իր գործն է և քեզ չի վերաբերվում: Եթե ընդդիմանաս, խառնվես, չափերդ կանցնես»: Լեմկինն առարկելով ասում է. «Բայց մարդիկ հավ չեն, և պետության գերիշխանություն ասվածը միլիոնավոր մարդկանց սպանելը չէ… այլ մարդկանց բարօրության համար դպրոցներ, ճանապարհներ կառուցելն է»:
Լեմկինը դժվարանում է հասկանալ. «Թեհլերյանի կողմից կատարված սպանությունը հանցագործություն է, իսկ այն, որ նրան ճնշող անձը մեկ միլիոն մարդ է սպանել, հանցագործություն չէ», և հարցնում է. «Սա տարօրինակ չէ՞»:
Լեմկինն այդուհետ ամբողջ կյանքը զոհում է այս տարօրինակությունը վերացնելու և ցեղասպանություն կոչված հանցատեսակը ստեղծելու համար: Հետագա գրություններում, զրույցներում բազմիցս կրկնում է, որ այս եզրի ստեղծման մեջ վճռորոշ դեր են խաղացել հայկական կոտորածները:
Այն, ինչ ներկայացրեցի, մեզանում շատ հայտնի չէ, իսկ սրա պատճառն էլ այն հանգամանքն է, որ մենք մեր պատմության հետ չենք առերեսվել: Ուստի՝ կարող ենք ասել, որ մեր պետությունը դեռ շարունակում է իր քաղաքացիներին որպես հավ դիտարկել:

Առերեսման 4 պատճառ
Ի՞նչ է նշանակում առերեսվել պատմության հետ և ինչո՞ւ ենք պարտավոր առերեսվել
Ձեզ 4 գլխավոր պատճառ կարող եմ թվել: Առաջինը պարզ և մարդկային պատճառ է: Որպեսզի անցյալում բնաջնջված մարդկանց վերադարձվի իրենց մարդկային արժանապատվությունը, պատմության հետ առերեսվելը պարտադիր է: Բոլոր զանգվածային կոտորածների զոհ դարձած հասարակությունները նախքան ոչնչացումն ինտենսիվ քարոզչության են ենթարկվել, որ իրենք մարդ չեն: Դուրս են բերվել մարդ ընկալումից և բնորոշվել որպես «մանրէ», «պալար», «մարմնական ուռուցք» կամ «միջատ»: Մարդկային արժանապատվությունը նորից այս մարդկանց վերադարձնելու համար անհրաժեշտ է առերեսվել պատմության հետ:
Երկրորդ՝ կոտորածներն ու բնաջնջումները հասարակության արդարության զգացումն ու խիղճն են ոչնչացնում: Արդարության վերակառուցման համար անհրաժեշտ է առերեսվել պատմության հետ և փոխհատուցել այն վնասները, որ կրել են անիրավությունների ենթարկված անձինք: Եթե այսօր ուզում եք այնպիսի հասարակություն ստեղծել, որ հարգում է մարդու իրավունքները, հավասարության և արդարության զգացումներն է հիմք ընդունում, ապա անցյալի անիրավությունների հետ առերեսվելը պարտադիր է: Հակառակ դեպքում չեք կարող այնպիսի ապագա կառուցել, որը ճշմարիտ է և հարգում է մարդու իրավունքները: Երրորդ՝ եթե միմյանց հետ հակամարտության մեջ եղած հասարակությունները ցանկանում են համատեղ խաղաղության մեջ ապրել, պարտավոր են խոսել իրենց անցյալի վերաբերյալ և հարթել առկա խնդիրները: Եթե սա չեն անում, անվստահությունը, կասկածն ու թշնամությունը շարունակվում են, որն էլ հող է նախապատրաստում նոր բախումների համար:
Չորրորդ՝ եթե ժխտում եք այն, ինչ տեղի է ունեցել անցյալում, նշանակում է՝ գործնականում հնարավոր է նույն հանցանքը կրկին գործեք: Սա այն գլխավոր պատճառն է, որ Թուրքիան այսօր Միջին Արևելքում անհաջողություններ է գրանցում: Թուրքական կառավարությունները, ինչ ցեղից ու գույնի էլ լինեն, Միջին Արևելքի ժողովուրդների համար անցյալում կոտորածներ իրագործած օսմանյան-թուրք ղեկավարների շարունակությունն են, և քանի դեռ այս կոտորածների հետ չեն առերեսվել, մտավախություն է լինելու, որ նույն սպանությունները նորից են իրականացնելու: Սա այն գլխավոր պատճառն է, որ Միջին Արևելքում Թուրքիան այսօր որպես անվստահելիև վախ ներշնչող պետություն է դիտվում:
Կարճ ասած՝ եթե դուք պատմության հետ չեք առերեսվում և անգամ փախչում եք նրանից, միևնույնն է նա ձեզ հետապնդելու է: Ուրվականի նման ձեզ է հետևելու և հանգիստ չի թողնելու:

Բարենորոգումների խնդիրը
Այսօր գործնականում հիմնարար մեկ այլ պատճառ ևս կա, որ մենք ստիպված ենք առերեսվել պատմության հետ: Եթե պատմության հետ առերեսված, Հայկական հարցը համակողմանիորեն քննարկած և անհրաժեշտ դասերը քաղած լինեինք, քրդական հարցն այսօրվա չափերի մեջ չէինք տեսնի: Բոլորն են քննարկում այն հարցերը, թե այս օրերին խնդրի լուծման գործընթացն ինչու խառնաշփոթի մեջ ավարտվեց, հակամարտություններն ինչու վերսկսվեցին, և թե ով առաջինն ավարտին կհասցնի գործընթացը: Մինչդեռ ամենաանկարևոր քննարկումն այն է, թե «առաջինն ով սկսեց»: Եթե մեր պատմությունն իմանայինք, կտեսնեինք այն խնդիրը, որի հետ այս պահին բախվել ենք. քրդական բարեփոխումների խնդիրն է և, ըստ էության, շատ նման է հայերի հետ տեղի ունեցած գործընթացին: Որպես Հակական հարց քննարկվող խնդիրը բարենորոգումների խնդիր է եղել և ի դեպ՝ պաշտոնական փաստաթղթերում ևս որպես «Հայկական բարենորոգումների հարց» է հիշատակվում:
Խնդիրն այն էր, որ հայերը սոցիալական և իրավական տեսանկյունից մուսուլմանների հետ համահավասար քաղաքացի համարվեին ու նաև օսմանյան կառավարման համակարգում ընդգրկվեին: Եթե առերեսված լինեինք մեր պատմության հետ, կիմանայինք, որ երբ այս բարեփոխումների հարցում որոշակի առաջընթաց գրանցվեց, և հայերը հասան նրան, որ օսմանյան քաղաքական-վարչական կառույցում տեղ գրավեցին, ճիշտ այդ ժամանակ էլ կոտորածներն իրականացվեցին: Հայերի դեմ ուղղված կոտորածների ու բարենորոգումների միջև անմիջական կապ կա:
Ցանկանում եմ Ձեզ այս գործընթացի որոշ ուշագրավ կետերի մասին հիշեցնել: 1895 թ. հոկտեմբերին Աբդուլ Համիդ II սուլթանը հայտարարեց, որ Հայկական բարենորոգումներ էին իրականացվելու, ըստ որոնց՝ հայերը մուսուլմանների հետ նույն կարգավիճակն էին ստանալու և ազգաբնակչության համամասնական հարաբերակցությամբ մասնակցելու էին տեղական կառավարմանը: Հայերը մեծ ոգևորություն ապրեցին այն մեծ հույսով, որ սպասված բարեփոխումներն ի վերջո կիրականացվեն, սակայն Արևելյան նահանգներից եկող կոտորածների մասին տեղեկությունները ցնցեցին նրանց: Եվ բարենորոգումներն այլևս հետ չվերադարձվելու պայմանով հարյուր հազարից ավել սպանված հայերի հետ միասին թաղվեցին:

Բարենորոգումների փոխարեն` կոտորած
«Հավասարություն, ազատություն և եղբայրություն» կոչով հանդես եկած 1908 թ. հեղափոխությունից հետո հայերը կրկին սկսեցին բարեփոխումների սպասել: 1908 թ-ից հետո հավաքված օսմանյան խորհրդարանի առաջին օրակարգային հարցերից մեկը «Հայկական բարենորոգումների հարցն» էր, մի հանգամանք, որ մեր պատմաբաններին այդքան էլ հայտնի չէ: Ըստ դրա՝ կառավարությունը հայկական վիլայեթներ պատվիրակություն էր ուղարկելու, որը և՛ պաշտոնից հեռացնելու էր այն կառավարիչներին, ովքեր հայերին վատ էին վերաբերվում, և՛օրենքի հանձնարարական էր պատրաստելու` առ այն, թե ինչպես պետք է հայերը մասնակցեին տեղական կառավարմանը: Հայերը կարծում էին, թե սպասված բարեփոխումներն ի վերջո ի կատար են ածվելու, մինչդեռ շոկ ապրեցին՝ իմանալով, որ Ադանայում 20 հազար մարդ է սպանվել: Ի հակադրություն իրենց իմացածի՝ կոտորածները միայն Ադանայով չսահմանափակվեցին, բազմաթիվ նահանգներում ևս իրագործվել էին կամ` վերջին պահին կասեցվել: Կոտորածների պատճառն այն էր, որ հայերին որպես նոր սահմանադրության և բարենորոգումների ներկայացուցիչ էին համարում:
1915-1918 թթ. կոտորածներն էլ տարբեր չեն: Ցեղասպանությունն այն պատասխանն էր, որ օսմանյան կառավարիչները տվեցին 1914 թ. փետրվարին ստորագրված «Հայկական բարենորոգումների համաձայնագրին»: Ըստ բարեփոխումների այս ծրագրի՝ հայերով բնակեցված տարածքներում երկու առանձին նահանգ էր ստեղծվելու, և հայերը ազգաբնակչության համամասնության հարաբերակցությամբ մասնակցելու էին տեղական կառավարմանը: 1914 թ. գարնանը բարեփոխումներից ոգևորված հայերը 1915 թ. զանգվածային կոտորածների ենթարկվեցին: Հակառակ կարծիքների՝ Հայոց ցեղասպանության և Առաջին համաշխարհային պատերազմի միջև եղած պատճառահետևանքային կապն անուղղակի է: Տեղահանությունը սկզբունքորեն իրականացվել է պետության «գլխացավանք», «չարիք» համարվող Հայկական բարեփոխումների խնդրից վերջապես ազատվելու նպատակով, քանզի ըստ իթթիհադականների՝ Հայկական բարենորոգումների խնդիրը և՛ օտար պետություններին հնարավորություն էր տալիս միջամտել Օսմանյան կայսրության ներքին գործերին, և՛ կայսրությունը մասնատելու ներուժ ուներ:
Սրանք ոչ թե ես, այլ ժամանակաշրջանի Ներքին գործերի նախարար Թալեաթ փաշան է ասում: 1915 թ. մայիսի 26-ին սադրազամին (վարչապետին) ուղղված երկար գրության մեջ նա նշում է, որ տեղահանության իրական նպատակը Հայկական բարենորոգումների խնդիրը լուծելն է: Ըստ փաշայի՝ Հայկական բարենորոգումների համաձայնագիրն «ի հայտ էր բերում այն վտանգը, որ օսմանյան նահանգների մի մասը օտար տիրապետության տակ կանցներ», և երբ քննարկվում էր «այս մտահոգությունը (այսինքն՝ բարեփոխումների խնդիրը) հիմնովին վերացնելու հարցը», պատերազմը սկսվել էր և հայերի դեմ ուղղված որոշ ժամանակավոր միջոցառումներ էին ձեռնարկվել: Փաշան նշում էր, որ ռազմական նկատառումներով ձեռնարկված այս ժամանակավոր միջոցառումներն արդեն «ըստ համապատասխան մեթոդների ու կանոնների» էին անհրաժեշտ կանոնակարգել:
Այսպիսով՝ ցեղասպանությունն օսմանյան-թուրք կառավարիչների վերջնական պատասխանն էր Հայկական բարենորոգումների հարցին, որ 1878 թ. ի վեր տանջում էր իրենց:

Քրդական բարեփոխումը
Իսկ այժմ քննարկելու ենք Քրդական բարեփոխումների խնդիրը: Եվ պատմությունը թուրքերին դատելու է առ այն, թե քրդերին համանման և համարժեք պայմաններում ղեկավարման մասնակցություն ունենալու հնարավորություն տվել են արդյոք: Քրդական բարեփոխումների էությունն այն է, որ երաշխիքներ տրվեն, որ սոցիալական, քաղաքական, մշակութային յուրաքանչյուր ոլորտում քրդերը թուրքերի հետ համահավասար քաղաքացիներ են ապրելու: Բոլորը գիտեն, որ սրա ճանապարհն այն է, որ սահմանադրական քաղաքացիության և երաշխավորված հավասարության լույսի ներքո տեղական կառավարման սկզբունքները կյանքի կոչվեն ամբողջ Թուրքիայով մեկ:
Նման սկզբունքների կենսագործումը չի կարող որևէ կազմակերպության հետ պայմանավորվածություն ենթադրել և որևէ կազմակերպության գործողությունները արդարացնելով՝ հենարան լինել նրան: Եթե նույնիսկ այդպես չէ, ՔԲԿ-ի խնդիրը գլխավորապես քրդական պետություն ստեղծելու առանցքի շուրջ լուծելու ցանկությունը սխալ է և անգամ չափազանց վտանգավոր: Սակայն ուրիշի սխալը ձեր սխալների ու թերացումների համար պատրվակ չի կարող լինել:
Վատատես չեմ ուզում լինել, սակայն որպեսզի հաղորդեմ, թե այս պահին զարգացումներն ինչպիսի հնարավոր չափերի կարող են հասնել, ցանկանում եմ կառավարությանը հարող մի թերթում տեղ գտած որոշ մտքեր հիշեցնել: Թերթը, որը նշում է, թե Թուրքիան և՛ ներսից, և՛ դրսից պաշարված է մի ռազմաճակատի կողմից, ընդգծում է, որ այս ռազմաճակատը ձևավորելու դիտավորությունը «Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Օսմանյան կայսրության քաղաքական հեղինակությունը փշրող… դիտավորությունն» է: Ըստ թերթի՝ Թուրքիան մի մեծ սպառնալիքի առջև դեմ-հանդիման է կանգնած, և «այս սպառնալիքը… (որոշակի) սցենարի իրագործում է», իսկ այս «սցենարը նույնն է, ինչ Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին Օսմանյան կայսրության դեմ ուղղված կործանարար սպառնալիքը, և նրանց միջև որակապես որևէ տարբերություն չկա»:
Թերթը նաև նշում է. «Այնքան վտանգավոր դավաճանություն է տեղի ունենում, որքան Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակաշրջանինն էր» և այնուհետև հավելում, որ այս դավաճանության դեմ անհրաժեշտ է «հակառակ ճամբարում հաստատված… ներքին թշնամիների դեմ յուրատեսակ ազգային պայքար, զտում սկսել»:
Չգիտեմ՝ հիշո՞ւմ եք արդյոք Հայոց ցեղասպանությունը ժխտողների այն արտահայտությունը, թե «Չկա Հայոց ցեղասպանություն, կա հայրենիքի պաշտպանություն»: Եթե հայրենիքի և ժողովրդի դեմ ուղղված մեծ վտանգ կա, այդ սպառնալիքը վերացնելուց զատ ավելի բնական ի՞նչ կարող է լինել: Հավատացեք, բոլոր զանգվածային կոտորածներն ի հայտ են եկել որպես յուրատեսակ ինքնապաշտպանություն, քանզի որոշ պետություններ ու ժողովուրդներ այն համոզմունքն են ունեցել, որ այս կերպ իրենց գոյությանը սպառնացող վտանգն են վերացնում:
Այնուամենայնիվ չեմ ցանկանում պնդել, որ զարգացումներն այս ուղղությամբ են շրջվել, միայն հայեցակարգի շարունակականության վրա եմ ուզում ուշադրություն հրավիրել:

Պատմության բեռը
Պատմության բեռը մեր ուսերին է, և պատմությունն էլ մղձավանջի պես մեզ է հետևում: Ժխտում ենք, ասում ենք այն, ինչ չգիտենք կամ չենք հիշում, սակայն նա մղձավանջի նման մեզ հետապնդում է:
Նախորդ հարյուրամյակի սկզբին Օսմանյան կայսրության մասնատման և ազգ-պետությունների ձևավորման ընթացքում այս հողերն արյան ծով դարձան: Նրանք, ովքեր այսօր հպարտանում են իրենց ազգ-պետություններով, շատ արագ մոռացան, որ այդ ազգ-պետությունների սահմանները միլիոնավոր մարդկանց արյունով գծվեցին: Ներկայում նման մի գործընթացի ականատեսն ենք լինում: Միջին Արևելքը կրկին արյան ծով է և երևում է՝ այդ ծովը շարունակելու է մեծանալ: Քանի որ ոմանք դեռևս 1920-ական թթ. ստեղծված ազգ-պետությունների շուրջ են պնդում և դա էլ որպես լուծում ներկայացնում, իսկ ոմանք էլ գուցե անելանելիությունից դրդված, գուցե նաև համոզմունքով, որ արտաքին պայմանները դա հնարավոր կդարձնեն, ցանկանում են իրենց ազգ-պետությունները ստեղծել: Այս ակնկալիքները նաև կորուստներով կարող են ավարտվել, կամ կարող է նաև մեկ այլ իրականություն լինել, սակայն ոչ թե հարյուր հազարավորների, թերևս միլիոնավորների արյան գնով…
Մինչդեռ հեշտ ճանապարհ կա, եթե քուրդը, թուրքը, արաբը, հայը, ասորին, չերքեզը, ալևին, սուննին կարողանան միասին ապրել: 30 տարի է, ինչ զանգվածային կոտորածների հարցով եմ զբաղվում: Հավատացեք, դեռ չեմ կարողանում հասկանալ, թե մարդն ինչու հեշտ ճանապարհները չի ընտրում, այլ առավելապես զենքը, սպանությունն է նախընտրում և սահմաններն արյունով է գծում:

Հրանտի երազանքը
2005 թ. Հրանտ Դինքը Դիարբեքիրում մի զրույցի ժամանակ իր քուրդ բարեկամներին ասել էր. «Լավ ուսումնասիրեք այն, ինչ եկավ մեր գլխին», «Մեր գլխին եկածից դասեր քաղեք»: Նրա վրա բարկացել էին, քննադատել: Մինդեռ չափազանց իրավացի էր Հրանտը: Ճիշտ էր ասել, որ այս տարածաշրջանում էթնիկ հիմքով քաղաքական լուծումները մեծ աղետների ու կործանումների համար ուղի են հարթել և հարթելու են: Այս պատճառով Թուրքիայի ժողովրդավարացումը, ժողովրդավարական հիմքերի վրա նրա վերակառուցումը Հրանտի ամենամեծ երազանքն էր: Հրանտն այս երազանքի պատճառով սպանվեց, ավելի ճիշտ՝ սպանվեց, քանի որ հայ էր, ով նման երազանք ուներ: Հայկական ինքնության պատճառով նրա սպանությանը հանգեցրած այս երազանքը մեզ ցույց է տալիս, թե որտեղ է այս հողերի գլխավոր ողբերգությունն ու փակուղին:

Կամ Հրանտ Դինքին հիշելու ենք որպես քաղաքացիների իրավունքների առաջնորդի, ինչպիսին Մարթին Լութեր Քինգն է ամերիկացիների համար, և նրա երազանքն են իրագործելու, կամ ականատես ենք լինելու նրան, որ աշխարհագրական այս տեղանքում դեռ շատ արյուն է հոսելու»:

Լուսանկարիչ՝ Միհրան Մանուկյան
http://www.agos.com.tr/tr/yazi/12773/taner-akcam-soykirim-ermeni-reform-meselesine-verilen-nihai-cevaptir1

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net