Մուշի պատմությունը վերադարձնելով մշեցիներին

«Եկեք, եկեք, սա հայի տուն է, հայի տնկած խաղողի որդեր են»,- այսպես է իր տանը դիմավորել Թուրքիայի բնակիչներից մեկը Հայաստանից Մուշ մեկնած «Խոսելով միմյանց հետ» ծրագրի հայ մասնակիցներին, ովքեր ճանապարհ էին ընկել` տեսնելու, ճանաչելու և վերականգնելու Մուշի պատմությունը` տեղում աշխատելով և գրանցելով մարդկանց հիշողություններ:

Սեպտեմբերի 17-ին Հայաստանի Արագածոտնի մարզի Թալին քաղաքի Գեղարվեստի դպրոցում այդ այցելության արդյունքն էր ցուցադրված` նկարների և գրքերի տեսքով` հայ և թուրք մասնակիցների համատեղ աշխատանքները:

Թալին քաղաքում ցուցահանդեսի բացումը պատահական չէր ընտրված:

Դի-Վի-Վի Ինթերնեյշնալ կազմակերպության հայաստանյան գրասենյակի ղեկավար Լուսինե Խառատյանը նշում է, որ «Խոսելով միմյանց հետ» հայ-թուրքական ծրագրի շրջանակներում (2011-2012թթ.) բացի Մուշում լոկալ պատմությունների արձանագրումից ծրագրի մասնակիցները՝ Հայաստանից և Թուրքիայից, նաև Թալինի շրջանում մշեցիներով բնակեցված գյուղերում են աշխատել` վերականգնելով Մուշի այլընտրանքային պատմությունը` Մուշի ժառանգների հիշողությունների միջոցով:

«Այն աշխատանքը, որ մենք կատարել էինք 2011-2012 թթ.` վերցնելով մշեցիների ժառանգների պատմությունները, լուսանկարները, իրենց կյանքի մի մասը, հիմա հետ ենք բերում իրենց` գրքի և նկարների տեսքով»,- ասում է Լ. Խառատյանը:

«Խոսելով միմյանց հետ» ծրագրի մասնակիցները վաղ առավոտից շրջում էին տարբեր գյուղերով, որտեղ աշխատել էին, և բաժանում «Մուշ, քաղցր Մուշ. քարտեզագրելով հուշեր Հայաստանից և Թուրքիայից» գրքի օրինակներ բոլոր նրանց, ովքեր ընդգրկված էին եղել գրքում:

Թալինի Գեղարվեստի դպրոցի նկարչության բաժնի աշակերտ 14 ամյա Խորենը ցուցահանդեսի մասին իր տպավորությունները փոխանցելիս նշում է. «Չեմ եղել Մուշում, բայց ինձ թվում է կլինեմ այս վայրերում, ես էլ եմ մշեցի արմատներով»:

«Նկարներին նայելիս ուզում ես գնաս, ավելի մոտիկից տեսնես Մուշը, ավելի մանրամասն»,- ասում է Սուսեր գյուղի բնակիչ, մասնագիտությամբ տնտեսագետ Հերիքնազ Մարկոսյանը:

«Մենք շրջում էինք Մուշում ու շրջակա վայրերում և փորձում պատմություններ գտնել»,- պատմում է ծրագրի հայաստանյան մասնակից, արվեստաբան Ռուզաննա Բաղդասարյանը:

Թուրքիայից Ռուզաննայի թիմակիցն է եղել լուսանկարիչ Օզգե Սեբզեչին, ում հետ մինչ օրս շարունակում է կապ պահպանել. « Ծրագրից հետո գնացել եմ, մնացել եմ իրենց տանը, շատ հյուրընկալ էին, ինքն իմ ամենամոտ ընկերներից մեկն է հիմա»,- նշում է Ռուզաննան:

«Մեր մասնակիցների համար եզակի հնարավորություն էր, որովհետև իրենցից շատերը չէին եղել Արևմտյան Հայաստանի կամ Արևելյան Թուրքիայի այդ տարածքներում: Շատերի համար դա մի ամբողջ փորձ էր: Թուրք մասնակիցներին հատկապես հուզում էին մարդկային պատմությունները: Ուրիշ է, երբ դու անընդհատ լսում ես ցեղասպանություն բառը, ուրիշ է, երբ դու հնարավորություն ես ունենում մարդու հետ զրուցել իր ընտանիքի պատմության մասին ու գրանցել այդ մարդու պատմությունը»,- նշում է ծրագրի համակարգող, Դի-Վի-Վի Ինթերնեյշնալի հայաստանյան գրասենյակի տնօրեն Լուսինե Խառատյանը:

Թալինի գեղարվեստի դպրոցում ներկայացված ցուցադրությունը սահմանի երկու կողմերից պատմում էր Մուշի մասին. մի մասը հենց Մուշն էր` իր գյուղերով, մյուս մասը՝ Հայաստանում մարդկանց հիշողությունն էր Մուշի մասին:

Ցուցահանդեսին բացման խոսքով հանդես եկավ Թալինի քաղաքապետ Սարգիս Արամյանը` ողջունելով կատարված աշխատանքը. «Դուք շատ կարևոր աշխատանք եք կատարում մեր նախնիների պատմությունը չկորցնելու, մեր նախնիների մշակույթը տեսնելու, հասկանալու, ինչու չէ` ամբողջը իրենց աչքերով տեսնելու համար: Ուրախ եմ, որ Թալին քաղաքում եք անցկացնում, և մեր բնակչությունը անմասն չի մնա, իր պատմությունները, նյութական, իրեղեն ապացույցները կբերի, կհանձնի արխիվ, և դա կդառնա հանրային սեփականություն»:

Սարգիս Արամյանն ակնարկում էր Թալինի Գեղարվեստի դպրոցի բակում տեղադրված արկղերի մասին, որոնք աճող արխիվ են և Հայաստանից Թուրքիա ճանապարհորդության յուրաքանչյուր կետում (1915 թվականի ճանապարհները հետագծող) բազմապիսի իրեր, լուսանկարներ, տեքստեր եւ ձայնագրություններ են հավաքում` որպես պատմական Հայաստանի վկայություններ կամ հիշողություններ:

Հետևյալ գրությունն էր փակցված արկղերի վրա. «Սա աճող արխիվի ցուցահանդես է, որ հավաքում է ամեն հնարավոր բան, որը կարելի է տեղափոխել Երևանի և Ստամբուլի միջև ընկած տարածքում: Ի՞նչ կարող եք նվիրաբերել դուք այս հավաքագրմանը»:

Մուշի պատմությունը ներկայացնող լուսանկարների (որը «Խոսելով միմյանց հետ» հայ-թուրքական հաշտեցման ծրագրի վերջին փուլի արդյունքն է) և աճող արխիվի ցուցադրությունն իրականացվում էր «Գործելով միասին. ճամփորդություն Հայաստանից Թուրքիա» ծրագրի շրջանակներում:
Ցուցահանդեսին ներկա էին նաև «Գործելով միասին» ծրագրի մասնակիցները` Թուրքիայից և Հայաստանից:

Թուրք մասնակից, ապագա հոգեբան Փընար Քոլանջալը մինչ Հայաստան գալը պարզապես ցանկացել էր որևէ երկիր ուսումնասիրել` իրեն համարելով ամբողջ աշխարհի քաղաքացի, սակայն այժմ նշում է. «Այս ծրագրին մասնակցելով` հասկացա, որ այս ցեղասպանություն կոչվածը ինչքան լուրջ բան է և ինչքան լուրջ ցավ է ընդգրկում: Այդ պատճառով ինձ համար փոխվեց իմ մասնակցության նպատակը, հիմա ես ավելի շատ ուզում եմ ուսումնասիրել այս իրողությունը»,- իր հայաստանյան ճամփորդության վերաբերյալ տպավորությունները փոխանցելով` Փընարը ներս մտավ Գեղարվեստի դպրոց` դիտելու Մուշի պատմությունը:

«Գործելով միասին. ճամփորդություն Հայաստանից Թուրքիա» ծրագրի մասնակիցները Հայաստանում ճանապարհը սկսել են Գյումրիից, այնուհետև Թալինն էր, հաջորդիվ կլինեն Էջմիածինը եւ Երեւանը: Մասնակիցներն ընտանեկան պատմություններ են գրանցում 20-րդ դարի սկզբին Ռուսական կայսրության մաս կազմող Արեւելյան Հայաստանում փրկություն գտած վերապրածների սերունդներից:

Հաջորդ տարի խումբը կաշխատի Թուրքիայում՝ փորձելով փնտրել եւ փաստագրել հայության գոյության, կյանքի ու ոչնչացման հետքերը տարբեր էթնիկական, կրոնական եւ մշակութային պատկանելություն ունեցող մարդկանց հավաքական հիշողության մեջ: Ի թիվս այլ կանգառների, Թուրքիայում նախատեսվում է այցելություն Ստամբուլի Հայդար Փաշա երկաթուղային կայարան, որտեղից հայ մտավորականները աքսորվել են 1915թ. ապրիլի 24-ին (Հայոց ցեղասպանության խորհրդանշական սկիզբը), եւ Անկարայի մերձակայքում գտնվող Այաշ եւ Չանքըրը, որոնք համակենտրոնացման վայրեր են եղել հայ մտավորականների համար:

«Գործելով միասին» նախագիծը Դի-Վի-Վի Ինթերնեյշնալի և նրա գործընկերների` Պատմության հիմնադրամի (Թուրքիա) և «Հազարաշեն» ազգագրական հետազոտությունների հայկական կենտրոնի համատեղ նախաձեռնությունն է և հովանավորվում է Գերմանիայի արտաքին գործերի նախարարության կողմից:

Արփինե Արզումանյան

Mynews.am