«Երկրիս ձայնն եմ լսում…»

Զաքարյա Միլդանօղլու

Մեր նախորդ համարում տեղեկություններ էինք հրատարակել Հայաստանում՝ Աղվերանում, տեղի ունեցած «Յավաշ-Կամաց» ամառային դպրոցի վերաբերյալ, որ կազմակերպել էին Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեան և վերջինիս Վանաձորի գրասենյակը: Այդ լուրը պատրաստել էին Մելիսա Ասլանյանն ու Էլիզաբեթ Քաբեն: Իսկ այս համարում ներկայացնում ենք ամառային դպրոցում երկու զեկուցումներով հանդես եկած Զաքարյա Միլդանօղլուի` Երևանում ունեցած զգացողություններն ու պատմությամբ հագեցած վկայությունները:

Դպրոցի վերջին օրը հրաժեշտի երեկույթի և Ցեղասպանության հուշահամալիր այցելելու համար խմբով իջնում ենք Երևանի կենտրոն: Ընթրիքի համար ամեն ինչ կազմակերպված է: Ռեստորանը կիսանկուղային վայր է, որի աստիճանները մայթեզրին են, և որի նմանները Թուրքիայում բազմաթիվ են: Առջևում թեև փոքր, բայց որոշակի տարածք կա: Իսկ վերին հարկը հայտնի Աֆրիկյանների պանդոկներից մեկն է: Ժամանակին Երևանի նշանավոր և հարուստ Աֆրիկյանների ընտանիքին է պատկանել: Շքամուտքում ընտանիքի տոհմածառի ներկայացուցիչներին պատկերող սակավաթիվ պատմական լուսանկարներ կան:
Ներսում ծխելն արգելցված չէ, սակայն մտածելով, որ կանհանգստացնեմ ընկերներիս՝ դիմացս և կողքս նստած Մուրադ Բելգեին և Ումիթ Քըվանչին, դուրս եմ գալիս: Երբեմն-երբեմն ձայներ ես լսում, որ հստակ էլ չէ՝ կան թե չկան, և անգամ տարակուսում եմ՝ արդյոք այդ ձայները հանդերձյալ աշխարհից չե՞ն գալիս:
Սակայն խռպոտ ու խուլ ձայնից, որ մտածում եմ` աստիճանների բազրիքներին հենված ոմն մեկինն էր, ականջիս են հասնում «Թուրք, թուրք» բառերը: Մի քիչ ջանք եմ գործադրում, ուզում եմ վստահ լինել, որ բառը «Թուրք»-ն էր: Ներս մտնելով` ևս մի գավաթ գինի եմ խմում, բայց միտքս դրսի «թուրք» բառով է տարված: Նորից դուրս եմ գալիս: Արձանանման մեկը, երկու ձեռքը բազրիքին հենած, կանգնած է նույն տեղում: Այս անգամ զգուշորեն ասում եմ՝ «Բարև»: Մի փոքր անվճռականություն է ցուցաբերում, արտաբերածս բառի մեջ անհասկանալի ոչիչ չկա, սակայն պատասխան չեմ կարողանում ստանալ: Ականջիս առաջին անգամ հասած «Թուրք, թուրք» բառերն արդեն ավելի հստակ են միմյանց հաջորդում, և շատ չանցած` հարցի շեշտադրությունից հասկանում եմ, որ հայերեն հարցում է՝ «Թո՞ւրք ես, թո՞ւրք ես»: Թուրքերեն հնչողությամբ «թյուրք» բառը հայերեն «թուրք» է հնչում: «Ես թուրք չեմ, սակայն Թուրքիայից եմ եկել»,- ասում եմ ես: Պատասխանը լինում է՝ «Հա՞յ ես»: «Այո» եմ պատասխանում և Երևանում գտնվելու մեր նպատակը բացատրում: Հարցնում եմ՝ «Մեկ ժամ այստեղ կանգնած ի՞նչ ես անում»: Այս պատասխանն եմ ստանում՝ «Երկրիս ձայնն եմ լսում: Դուք թուրքերեն եք խոսում, դա իմ երկրի ձայնն է»:
Եթե ասեմ, որ այդ պահին չալեկոծվեցի` սուտ կլինի: Այդ ինչպիսի~ զգացմունք, կարոտ, ինչպիսի~ սեր էր երկրի նկատմամբ… Մեկ անգամ ևս հասկանում եմ, թե ինչու է հայ գրականության մեջ «էրգիր» բառն այսչափ մեծ տեղ զբաղեցնում:
Երեք-հինգ աստիճան բարձրանալով՝ նրա մոտ գնացի և գրկեցի նրան: Ներկայացա: Սակայն կարծես շտապող մեկի նման իրար հետևից ասում է, որ հայրը Սվասից է (Սեբաստիա-Ակունքի խմբ.), իսկ մայրը` Վանից, 1928 թ.-ին են Հայաստան գաղթել, ինքն էլ Հայաստանում է ծնվել: 1995 թ. հոր ծննդավայր՝ Սվասի Հաֆիք, Քաթնի (Ալչըօրեն) գյուղ է գնացել և գտել հայրական տունը: Հասցեն անգիր է ասում ՝ «11-րդ փողոց, 12-րդ տուն. Էրսոյ և Ալի Էբուսեյիթ անուններով քաղաքացիներն են ապրում»:
Ճաշարանի կողքի անկյունում գտնվող գիշերային ակումբում է աշխատում: Դրամապանակից ափի մեծության, երկու ծայրերը մաշված մի փաստաթուղթ է հանում և ցույց տալիս, որի վրա լուսանկար և կնիք կար: Այդ փաստաթղթից եկող հպարտության զգացումը դեմքին է արտացոլվում, և ակնհայտ է դառնում, որ այն բազմաթիվ անգամ է դուրս եկել նրա գրպանից: «Ես Ղարաբաղում կռվել եմ: Ինձ սա են տվել: Դեռ ազերի եղբայրներ ունեմ, որոնց հետ հանդիպում եմ: Պատերազմը լավ բան չէ: Ափսոս, որ այլ ելք չկարողացանք գտնել»,- ասում է:

«Մի’ լար աղջիկ, մի’ լար, լա’վ պիտի լինի»
Ճիշտ այդ պահին մեզ մոտ է գալիս Օզլեմ Դալքըրան, ով ամառային դպրոցի ողջ ընթացքում համակարգում էր, նախագծում ու տպագրում մասնակիցների տեղեկագրերը, և ով տասը րոպե առաջ ինձ համար հայկական բաստուրմա և սուջուխ գնելու էր գնացել: Օզլեմը հոտն առնող բարեկամ է և ջինի նման է. աչքերից եմ կարդում: Թերևս մի բան պետք է զգացած լինի, որ մեզ է մոտենում: Թուրքերեն ասում է՝ «Անունս Օզլեմ է» և անմիջապես հավելում՝ «Կարոտ»: Վայրկյանների ընթացքում ներկայացնում եմ Օզլեմին, իսկ Օզլեմին բացատրում, թե ով է Հովսեփ Ժամկոչյանը: Իմանալով, որ Օզլեմ անվան հայերեն համարժեքը «կարոտ» է, զգում եմ մոտեցող փոթորիկը:
Կան պահեր, երբ ժամանակը կանգնում է: Օզլեմի արտաբերած «կարոտ» բառը կանգնեցնում է ժամանակը: Օզլեմն էլ ինձ նման թաց աչքերով է: Արցունքները հոսում են: Հանդիպումից մի քանի րոպե անգամ չանցավ: Հոր և աղջկա նման միմյանց են փաթաթվում: Օզլեմի գլուխը Ժամկոչյանի ուսին է: Մի պահ այդպես են մնում: Ժամկոչյանն ավելի տոկուն է: Բռնում է Օզլեմի ձեռքն ու համբուրում: Ասում է,- «Մի’ լար աղջիկ, մի’ լար, լա’վ պիտի լինի»: Բարեբախտաբար, երբ մյուս ընկերներն են գալիս, մթնոլորտը փոքր-ինչ հանդարտվում է: Օզլեմից իմացա, որ ասել է. «Ես Ձեր ընկերոջը տվել եմ իմ հեռախոսահամարը, ինձ մի մոռացեք, զանգեք»:
Հաջորդ օրը, երբ Օզլեմի հետ զրուցում էինք օդանավակայանում, նորից թաց աչքերով ասում է. «Դեռ մինչև ե՞րբ ենք Երևանից արտասվելով հեռանալու»:

«Պահապան հրեշտակ»
Ծրագրում է Ցեղասպանության թանգարան, այնուհետև` հուշահամալիր այցելությունը: Մասնակցել-չմասնակցելն ազատ է: Ճանապարհից ծաղկեփնջեր ենք գնում: Ավելի վաղ մի քանի անգամ այցելել եմ թանգարան և հուշահամալիր: Սակայն սա ուրիշ էր: Ինձ հետ 20-ից ավել երիտասարդ կար, ովքեր Թուրքիայից առաջին անգամ էին եկել:
Համաժամանակյա թարգմանիչներից Ալին Օզինյանը թանգարանի տնօրեն Հայկ Դեմոյանի հետ հանդիպում էր կազմակերպել. մի բան, որ ոչ բոլորին է վիճակվում: Դեմոյանը մեզ շքամուտքում է դիմավորում, հարցնում է, թե որքան ժամանակ ենք տրամադրելու և ըստ ստացած պատասխանի՝ ասելով, թե ամբողջ թանգարանն ինքն անձամբ է մեզ ցուցադրելու, սկսում է բացատրել: Գուցե բարկանա, սակայն ժամանակը նրան էլ ինձ նման հասունացրել է:
100-րդ տարելիցի առթիվ թանգարանը և՛ նորացվել է, և՛ մեծացվել, ավելացվել է սրահների թիվը: Որպես մասնագետ՝ թանգարանի կառուցվածքը բավականին հաջողված եմ համարում: Պարզ, սակայն ակնառու: Թանգարան և հուշահամալիր մտնելուն պես հայաստանյան մասնակից աշակերտ Գրետա Բաղրամյանը կողքիցս չի հեռանում: Հարցնում է, թե արդյոք նախկինում թանգարան այցելել եմ: Ասում եմ, որ մի քանի անգամ այցելել եմ, բայց նորից եմ այցելելու: «Նորացվել է, մեծացել, եթե ցանկանում եք, միասին այցելենք, բայց հուզվել չկա»,- առաջարկում է նա:
Գիտակցում եմ, որ ամառային դպրոցում իմ զեկույցները, ելույթները զգացմունքային փոթորիկ են առաջացրել: Քանի որ ճշմարիտ էին, և ես էլ այդ փոթորկի կենտրոնում էի: Բոլորը գիտակցում են, որ բազմաթիվ բաներ կուլ տալով եմ պատմում: Ձեռքը գոտկատեղիս դրած՝ ինձ քայլեցնում է, տեղ-տեղ լուսանկարում եմ: Մեկ վայրկյան անգամ կողքիցս չի հեռանում, որ պատին փակցված լուսանկարների առջև միայնակ, ինքս ինձ հետ չմնամ: Նրան պահապան հրեշտակ եմ համարում: Այս երիտասարդ տարիքում այսպիսի նրբանկատությունը, հասունությունն ու պատասխանատվությունը սիրտս հանգստացնում է: Իսկ թանգարանից դուրս գալիս օձիքիս Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի խորհրդանիշ «անմոռուկ» կրծքանշանն է ամրացնում:
Այդ ընթացքում զեկուցողներից Էմինե Ուչաքը մեզ է մոտենում: «Պարո’ն Զաքարյա, ես առաջին անգամ եմ գալիս, թանգարանն իմ սպասելիքներից վեր է: Մենք անգամ Թուրքիայում առավել սահմռկեցուցիչ լուսանկարներ ենք տեսել: Այստեղ այդ լուսանկարներից շատ-շատ քիչ մասն է: Այս լուսանկարները ևս շատ են ցավեցնում, սակայն արյուն չկա: Իսկապես շատ տպավորվեցի, բրավո»,-ասում է:
Դեպի հուշահամալիր ենք քայլում: Ձախ կողմում գտնվող երկար պատի վրա Սվաս, Կեսարիա, Ամասիա, Դիարբեքիր և նման այլ ցեղասպանության կենտրոնների անուններն են: Կարդում եմ հայերեն գրությունները: Մի խառնաշփոթ է սկսվում, բոլորը հարցնում են, թե որտեղ է գտնվում իրենց երկրամասը: Հնարավոր չէ հասցնել, մեկը մի ծայրում է, մյուսը՝ վերջում: Գործնական լուծում եմ գտնում: Ասում եմ,- «Ես հիմա հերթով կկարդամ, թող ամեն մեկն իր երկրամասը գտնի»:

Ռիզեցի Մահմուդը և «իմ թշնամու լեզուն»
Օդանավակայանում մեր առևտուրն ենք անում: Դրամարկղի մոտ, ինչպես միշտ, մի քանի րոպե հերթ է գոյանում: Ես էլ հերթի մեջ եմ: Իմ առջևում բանվորական պայուսակը ձեռքին, մորուքով մի երիտասարդ է, ում տեսակը, մասնագիտությունիցս ելնելով, լավ եմ ճանաչում: Սպասումը մի քիչ երկարում է: Ակնհայտ է, որ գանձապահի հետ համաձայնության չեն գալիս, իսկ հետևից ականջիս են հասնում դժգոհության ձայները: Նրան պետք է, որ օտարական թվացած չլինեմ, որ «Հորեղբա’յր, հայերեն գիտե՞ս» հարցն է ուղղում, որն ինձ ուշքի է բերում: «Այո’»: «5 րոպե է` ինչ-որ բան է ասում, բայց չեմ հասկանում: Կհարցնե՞ք ինչ է ասում, ինչ է ուզում»: Երիտասարդ գանձապահին հարցնում եմ, թե ինչն է խնդիրը: «Որևէ խնդիր չկա, մեկ շիշ կոնյակ է գնել, դոլար է տվել, սակայն դրամարկղում մանրադրամ չկա, պետք է երեք ղուրուշ հետ վերադարձնեմ: Ասում եմ մի քիչ հետո արի, կտամ, 5 րոպե է` բացատրում եմ, բայց չի հասկանում»: Թարգմանում եմ: «Հորեղբայր, ջանը սաղ լինի, 3 ղուրուշն ի՞նչ է որ, այստեղի հացն ենք ուտում»,- պատասխանն եմ ստանում: Հերթն ինձ է հասնում: Վճարում կատարելիս հայերեն հարցնում եմ «Ինչո՞ւ մի քանի թուրքերեն բառ չեք սովորում, շատ դժվա՞ր է»: Այդ պահին հպարտ կեցվածքով և արհամարհական տոնով պատասխանում է. «Դա իմ թշնամու լեզուն է, ինչո՞ւ սովորեմ»: Մտածում եմ մի քանի նախադասություն ասեմ, բայց կուլ եմ տալիս և հեռանում եմ դրամարկղից: Երիտասարդին եմ մոտենում, անունն եմ հարցնում և թե` այստեղ ինչ է փնտրում: «Անունս Մահմուդ է, ռիզեցի եմ, մեր ձեռնարկությունն այստեղ ներկի-շաղախի գործ է վերցրել, ինձ և մի քանի հոգու այստեղ է ուղարկել, որոշակի ժամանակահատված է՝ գնում-գալիս ենք: Հորեղբայր, դու կարծես դրամարկղի այդ աղջկա վրա բարկացար, ճիշտն ասա, քեզ ի՞նչ ասաց»: Չեմ կարողանում Մահմուդի համար պատասխան գտնել, լուռ հեռանում եմ նրանից՝ մտածելով, որ մարդկությունը դեռ երկար ճանապարհ պետք է անցնի:
Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի Թուրքիայի և Հայաստանի գրասենյակները, թեև փոքր են, սակայն բազմաթիվ խորհուրդների ու քաղաքացիական կազմակերպությունների նման պետք է ընկալվեն. դրանք այս ճանապարհի քարերն են դնում, սուրբ գործ են անում: Միությունը բազմաթիվ նման գործունեություն է ծավալում: Իմ երկրորդ մասնակցությունն է այս գործունեություններին: Այո «Կամաց-կամաց, յավաշ-յավաշ, սակայն անշուշտ իրականանալու է»,- մտածում եմ ինքս ինձ:

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/12638/memleketimin-sesini-dinliyorum
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net