Ովքե՞ր են ավերում Սասունի Գոմոց վանքը

Սոֆյա Հակոբյան

Վերջերս հայալեզու, թուրքալեզու և, անգամ, անգլալեզու մամուլը կրկին հողեղվեց Սասունի Գոմոց վանքի այրվելու վերաբերյալ լրատվությամբ ու հոդվածներով :

Այս վանքի վերակառուցման կամ ավերման մասին հաճախակի իրարարմերժ լուրեր են հայտնվում տարբեր լրատվամիջոցներում, արվում են հայտարարություններ, սակյան իրավիճակը գրեթե միշտ մնում է անփոփոխ:

Ինչպես սովորաբար է լինում, այս անգամ նույնպես աղմուկին հետևեց համակ լռությունը, եւ որոշեցինք ի վերջո անդրադառնալ Գոմոց վանքի շուրջ ստեղծված իրավիճակն:

Եվ այսպես՝ կարևոր եմ համարում հոդվածն սկսել օրեր առաջ մամուլը հեղեղած որոշ լուրերի հերքմամբ:

Առաջին. Գոմոց վանքը չի այրվել:

Երկրորդ. վանքի մոտակայքում բացված գերեզմանոց և հողի տակից դուրս բերված քահանաների ոսկորներ նույնպես գոյություն չունեն, թեկուզ միայն այն պատճառով, որ դրանք ավերվել են շատ ավելի վաղ, և վանքը վերջին տարիներին տեսնողները կարող են փաստել, որ գերեզմանոցը շատ վաղուց է ոչնչացվել:

Երրորդ. Սասունի գաքվառապետարանին դատի տալ պատրաստվողները, ցավոք, ոչ մի ապացույց չունեն, որ հրդեհը կազմակերպվել է, քանի որ այն վանքին չի էլ հասել. այրվել է վանքի շրջակա տարածքի չորացած խոտը:

Անկախ այս ամենից՝ վերջին երկու տարիների ընթացքում վանքի շուրջ ծավալվող իրադարձություններին ծանոթ մարդկանց համար այս «պատահական» հրդեհն ինչ-որ տեղ սպասելի էր:

Մոտ երկու տարի առաջ Սասունում արծարծվեց Գոմոց վանքի վերակառուցման հարցը, որը կարճ ժամանակ անց պարզապես մտավ փակուղի:

Իրականում այս ծրագիրը մնաց բանավոր խոստումների մակարդակի վրա, և ժամանակի ընթացքում պարզ դարձավ, որ չկան ոչ կոնկրետ միջոցներ, ոչ նախնական ուսումնասիրություններ, ոչ էլ հայկական կողմի հետ համագործակցություն ծրագիր կամ ցանկություն:

Մի կողմ դնենք այս խնդիրները և փաստենք, որ հարցը, փակուղի մտնելով, մի փոքր դժվար կացության մեջ դրեց «հայասիրակն» քաղաքականություն վարել փորձող Սասունի վերնախավին. այս իրավիճակում կտրուկ գործողություններն անխուսափելի էին: Գուցե ժամանակն էր հայերին հասկացնելու, որ գոհ լինեն, որ վանքը թեկուզ և ավերակ, սակայն գոյություն ունի… դեռևս:

Շատ ժամանակ չանցած Սասունում լուր տարածվեց՝ Գոմքում հրդեհ է: Ու թեև վառվել է միայն խոտածածկ տարածք, այնուամենայնիվ, սա դեռ չի նշանակում, որ դեպքը եկեղեցու հետ առնչություն չունի. այսօր խոտերն են այրվել, չի բացառվում, որ վաղը վանքն այրվի:

Նման կասկածի տեղիք կարող է տալ թեկուզ միայն այն փաստը, որ Սասունի թերթերում հրատարակված լուրը, այն է`«Գոմքի բարձրունքում եղանակային պայմանների պատճառով հրդեհ է բռնկվել», այդքան էլ չի համապատասխանում իրականությանը: Տեղում հայտնված անձանցից երկուսը փաստել են, որ հրդեհի վայրում գտնվել են որոշ ապացույցներ, որոնց միջոցով պարզ է դառնում, որ կրակը վառվել է մարդու միջամտությամբ: Հետաքրքիր է նաև, որ թերթերը լուր տարածեցին, թե իբր վանք տանող լեռնային ճանապարհը դեռ փակ է, որպեսզի Սասունի բնակիչերը չշտապեն այնտեղ: Մինչդեռ իրականում ճանապարհը բաց է եղել դեռ մայիս ամսից:

Գոմոց վանքի պատմությունից

Սասունի Գոմոց (Սուրբ Պետրոս Առաքյալի) վանքը, որ կառուցվել է 12-13-րդ դարերում, մինչև 1915-ը եղել է Սասունի հոգևոր կենտրոնը: Ըստ լեգենդի՝ վանական համալիրն ունեցել է 366 սենյակ. Ըստ տեղացիների՝ որքան օր ուներ տարին, այդքան սենյակ ուներ Գոմքը: Դրանցից հիմա կանգուն են միայն երկուսը:

Սասունում մինչ օրս պատմվում են բազմաթիվ լեգենդներ վանքի կառուցման, ինչպես նաև՝ Ցեղասպանության ժամանակ վանքում տեղի ունեցած ինքնապաշտպանության մասին:
Հսկայական վանական համալիրը, որի ճարտարապետն անհայտ է կամ մոռացվել է, կառուցվել է մոտ 1800 մետր բարձրության վրա: Օգտագործված ոչ մի քար տեղական չէ. բոլոր քարերը ջորիներով բերվել են Հալեպից և Ադըյամանից:

1800 մետր բարձրության վրա անցկացվել են ջրի խողովակներ, որոնց միջոցով ջուր է մատակարարվել ոչ միայն շինարարության ժամանակ, այլև՝ վանքի գոյության շուրջ 8 դարերի ընթացքում:

Անհայտ է, թե որքան ժամանակ է ծախսվել վանական համալիրը կառուցելու վրա, սակայն ըստ որոշ աղբյուրների վանքն սկսել է գործել 13-րդ դարում, մինչդեռ վանքի պահպանված կամարներն ավելի շատ հատուկ են 11-րդ դարի ճարտարապոտությանը: Շատ հավանական է, որ կառուցումը ձգված լինի մեկ դարից ավելի:

Սասունում Սուրբ Պետրոս Առաքյալի վանքն անվանում են նաև Արծվի վանք, քանի որ այն կառուցված է մի այնպիսի բարձր գագաթի վրա ,որտեղից տեսանելի է Սասունի մեծ մասը:

Գոմոց վանքում պահվել են բազմաթիվ ձեռագրեր ինչպես վանքի կառուցման, այնպես էլ Սասունի ու Տարոն աշխարհի պատմության վերաբերյալ: Կան պնդումներ, որ Սասնա Ծռեր էպոսի գրաավոր առաջին տարբերակները գրի են առնվել հենց այստեղ դեռևս 14-րդ դարում:

Գոմքի ամբողջ հարստությունը, այդ թվում՝ ձեռագրերը, թալանվել կամ ոչնչացվել է վանքի կործանման ժամանակ՝ 1916 թվականին:

Բյուզանդական շրջանում բազմաթիվ հույն հոգևորականներ ներկա են եղել այս վանքում գումարվող հայոց եկեղեցական ժողովներին: Որոշ ժամանակ վանքը եղել է բյուզանդացի զինվորների վերահսկողության ներքո: Այս նպատակով Սասուն ուղարկված հույն զինվորները հետագայում իջել են Սասունի Խաբլջոզի շրջանի տարածք և, մշտական բնակություն հաստատելով այնտեղ, ժամանակի ընթացքում հայացել, իսկ Ցեղասպանությունից հետո` քրդացել կամ արաբացել են: Նրանց ժառանգները մինչ օրս ապրում են այդ տարածքում` արաբախոս Քորամ աշիրեթում:

1915 թ. Սուրբ Պետրոս Առաքյալի վանքը դարձավ ինքնապաշտպանության կենտրոն. այստեղ էին ապաստանել նաև բազմաթիվ որբ մանուկներ ու կանայք:

Ամիսներ շարունակ շրջափակման մեջ գտնվող սասունցիները հերոսաբար դիմադրում էին: Դիմադրությանը մասնակցելու համար Գոմք էին գալիս հայեր Բիթլիսից և Մուշից: Վանքի դիմադրությունը կոտրելու համար թուրք զինվորները փակել էին դեպի վանք հոսող ջրուղիները: Վանքում եղած կենդանիներին մորթելուց հետո էլ սասունցիները կարողացան դիմադրել մի որոշ ժամանակ, սակայն սովի ու ծարավի մատնված որբերի դիակները գնալով ավելի ու ավելի էին շատանում: Քահանաներից մեկին հաջողվում է լեռնային ճանապարհներով որոշ քանակությամբ երեխաների փախցնել և ուղարկել Հալեպ ու Ղամիշլի:

1916 թ. ի վերջո թուրքական բանակը, քուրդ հրոսակախմբերի օգնությամբ, գրավում է վանքը: Ի դեպ՝ վանքն ընկավ միայն այն ժամանակ, երբ սպառվեել էին բոլոր պաշարները:

Գոմոց վանքը Սասունի ոչ միայն հոգևոր, այլև կրթական ու մշակութային կենտրոնն էր, միաժամանակ հզոր տնտեսական ուժ էր հայերի ձեռքում: Ահա թե ինչու են Սասունում մինչ օրս ասում. «Երբ Գոմքն ընկավ, Սասունն ընկավ»:

Վանքի անկումից հետո ինքնապաշտպանության կազմակերպիչ ու ղեկավար քահանան ինքն իրեն կախեց վանքի դիմացը գտնվող թթենուց: Ի դեպ` այդ ծառը գոյություն ունի մինչև այսօր: Հետաքրքիր է, որ այն ամեն տարի կանաչում է, սակայն այդ օրվանից ի վեր երբեք բերք չի տվել:

Վանքի վերջին հոգևոր առաջնորդի մասին պահպանվել են պատմություններ: Այսօր երեք ընտանիք (մեկը` Հայաստանի Հանրապետությունում, երկուսը` Սասունում) պնդում են, որ հենց իրենց պապն է եղել Գոմոց վանքի վերջին քահանան: Անշուշտ նման մեծ վանական համալիրը չէր կարող ունենալ մեկ հոգևորական: Դժվար է ասել, թե ինչ հոգևոր աստիճաներ են ունեցել վանքի այն երեք սպասավորնեը, ում մասին մեզ հասել են որոշ տեղեկություններ, ըստ որոնց՝ նրանցից մեկը հաստատվել է Արևելյան Հայաստանում և մինչև կյանքի վերջն ապրել Աշնակ գյուղում: Այդ նույն գյուղում են ապրում Գոմոց վանքի երկու արհեստավորների ժառանգները:

Վերջին հոգևորականներից երկուսի թոռները բնակվում են Սասունում:

Ինքնապաշտպանության ժամանակ սպանված քահանաներից մեկի որդին և եղբոր որդին միասին փախել են վանքից և հասել Իրիցանք գյուղ, որտեղ պաշտպանության տակ են առնվել Շեկո տան առաջնորի կողմից:

Մի քանի տարի անց նրանք հաստատվում են Փիրշենք գյուղում: Այս մեծ տոհմը գրեթե ամբողջությամբ ընդունել է իսլամ. միայն Փիրշենք գյուղում բնակվող մեկ ընտանիք է առ այսօր հետևում քրիստոնեությանը, որն, ի դեպ, նաև գյուղի միակ քրիստոնյա ընտանիքն է:

Քահանայի որդին թաղված է գյուղի մոտակայքում գտնվող Փզգանք կոչված հին հայկական գերեզմանատանը, որն այժմ տեղի մահմեդականների սեփականությունն է:

Երրորդ քահանան՝ վանքի անկումից հետո ինքնասպան եղածը, ունեցել է զարմուհի, ով վանքի կործանումից հետո փրկվել է և շարունակել ապրել Սասունում. այս 15-ամյա աղջնակին կնության է առել նրան փրկած արաբը: Նրանց ժառանգները մինչ օրս բնակվում են Սասունի կենտրոնում և ակտիվ մասնակցություն ունեն Սասունի ներքաղաքական կյանքում:

Գոմքի դիմադրության այս վերջին ականատեսն ու վկան մահացավ ընդհամենը մի քանի ամիս առաջ:

Հետաքրքիր է, որ տարիներ առաջ Սասունի կայմակամի (գավառապետ) պաշտոնում իրար հաջորդեցին անձիք, որոնց երկուսի ճակատագրերն ու անցյալը տարբեր կերպով կապված էին Գոմոց վանքի հետ. մեկի ընտանիքն այդ ողբերգության զոհն էր, իսկ մյուսինը` վանքի ավարի հաշվին հարստություն դիզածների թոռը:

Անկումից հետո վանքը թալանվեց: Բազմթիվ ձեռագրեր այրվեցին, թանկարժեք իրերի մեծ մասը դուրս բերվեց: Վանքը թեև խիստ տուժեց, բայց ամբողջապես չավերվեց: Այսօրվա գրեթե ամբողջությամբ ավերված վիճակը հետևանք է հետագա տասնամյակներում թուրքական իշխանությունների՝ հայկական մշակութային ժառանգության ոչնչացմանն ուղղված ծրագրված ու հետևողական քաղաքականության, որը կենսունակ է նաև այսօր: Գոմքը գրեթե ամբողջությամբ ավերվել է հենց Սասունի մահմեդական բնակչության կողմից: Այս գործընթացը շարունկավում է մինչ օրս:

Սասունում դեռևս ապրում են վեց անձիք, որոնք պնդում են, որ տեսել են Գոմոց վանքը ամբողջական, չավերված վիճակում: Նրանք բոլորն էլ ծնվել են 1920-ականներին և իրարից անկախ վկայում են, որ իրենց պատանեկության տարիներին (այսինքն` 1930-ականներին) վանքը դեռ կանգուն էր: Իսկ նրանցից մեկը պնդում է, որ այդ ժամանակ անձամբ է հաշվել վանքի սենյակները` 366:

Գոմքի բարձրունքի փեշերն սկիզբ են առնում Գոմք գյուղից, որը Ցեղասպանությունից առաջ ամբողջովին հայաբնակ էր և շրջանի ամենահարուստ գյուղերից էր: Ներկայում գյուղում բնակվում է Բըդրի կոչվող աշիրեթը, որը հայտնի որպես ամենադաժան կոտորածներն իրականացրած ցեղախմբերից մեկը: Հայերին կոտորերուց հետո այստեղ տեղավորված բըդրիները այսօր էլ ժպիտով ու մեծ ոգևորությամբ են պատմում, որ Գոմոց վանքում շատ գանձեր կան, և նրանք դեռ չեն կարողացել հասնել բոլորին: Սակայն, բացի ոսկի գտնելու նպատակով փորված բազմաթիվ փոսերից, ակնառու են բացահայտ սադիստական դրսևորումներ. հատուկ գործիքներով քանդվել են պատերը, սյուները, ջնջվել հայատառ արձանագրությունները: Վանքն օգտագործվում է նաև որպես ամռան տապին ոչխարներ և այծեր խուզելու տարածք:

Անգամ Սասունի գավառապետի այն խոստումներից հետո, որ վանքն անպայման պիտի վերանորոգվի, գործնականում ոչինչ չի փոխվել: Այս հարցով ստամբուլաբնակ սասունցիների համայնքի ներկայացուցիների և Սասունի գավառական իշխանությունների միջև շուրջ մեկ տարի առաջ սկսվեցին բանակցություններ: Սակայն այսօր արդեն բոլորն հասկացել են, որ, չնայած դրական պատասխանին ու հուսադրող խոստումներին, վանքի վերանորոգման ուղղությամբ ոչ միայն աշխատանքներ չեն կատարվում, այլև ամեն ինչ արվում է՝ այն վերջնականապես ոչնչացնելու համար: