Թորոսյանի հուշերը այսքան քննարկվեց, որովհետև բազմաթիվ տարբեր գնահատականների արժանացավ

Էմրե Ջան Դաղլըօղլու

Կապիտան Սարգիս Թորոսյանի հուշերը 2012 թ. հրապարակվելուց հետո Թուրքիայի հասարակագետների շրջանում կարևոր քննարկում ծավալվեց առ այն, թե այս հուշերը համապատասխանու՞մ են իրականությանը, թե ոչ: Այս քննարկմանը, որին մասնակցեցին բազմաթիվ պատմաբաններ և դարձավ բազմաթիվ թերթերի գլխագիր, վերջին ներդրումը Ստամբուլի Բիլգի համալսարանի հրատարակության կողմից լույս ընծայած «Պատմություն, կենսագրություն և իրականություն. կապիտան Թորոսյանի մասին քննարկումն ու պատմագրությունը Թուրքիայում»: Բյուլենթ Սոմայի կազմած գրքում տեղ են գտել ինչպես Թաներ Աքչամի, Սուավի Այդընի, Օհաննես Քըլըչդաղի և Քահրաման Շաքուլի, այնպես էլ Թորոսյանի հուշերը հրատարակած պրոֆ. Այհան Աքթարի 2 հոդվածը: Այհան Աքթարի հետ զրուցեցինք այն մասին, ինչը քնարկումներից դուրս էր մնացել:

Պատմաբաններին, ովքեր իրենց գտան Թորոսյանի մասին քննարկման հակառակ ճամբարում, գրքում որակում եք որպես «ալաթուրքա» պատմաբաններ: Ի՞նչ ասել է «ալաթուրքա» պատմաբան:
«Ալաթուրքա» բաները դժվար են օտար լեզվով թարգմանելը: Մեզ բնորոշ է: Ինչպես չեք կարող թարգմանել, օրինակ, «cemre düştü (փետրվարի վերջին՝ մարտի սկզբին, օդում, ջրում և հողում ջերմաստիճանի կտրուկ բարձրացում-Ակունքի խմբ.)» կամ «hayali ihracat» (կեղծ արտահանում-Ակունքի խմբ.) արտահայտությունները: Որպեսզի շեշտեմ, որ Թորոսյանի մասին քննարկումը «ալաթուրքա» հատկություն ունի, մի օրինակ բերեմ: Օրինակ՝ ասենք Չանաքքալեում անգլիական բանակում կռված մեկի թոռը իր պապի հուշերն է գտել և հրապարակել: Բացի այդ, ընդունենք, թե հուշերում անգլիացիների պատմագրությանը հակառակ որոշ բաներ կան: Նման իրավիճակում անգլիացիները արխիվ կգնան: Թե որ գումարտակը, որ թվականին որտեղ էր, սպաների անունները, պաշտոնական պատերազմական օրագրերում ինչեր էին գրված, բոլորն արխիվում կգտնեք: Այսպիսով՝ հուշերում գրված ամեն ինչ արխիվում կքննեք, սակայն Թորոսյանի մասին քննարկման դեպքում այդպես չեղավ: Գրում են, թե Թորոսյանը Չանաքքալեում Էրթուղրուլ և Ռումելիի Համիդիեի պաշտպանության համար է կռվել, ոմանք ասում են, թե սա «հորինվածք» է, սակայն Պաշտպանական շրջանի հրամանատարության փաստաթղթերը կամ սպաների ցուցակը մեզ անհասանելի են: Ռազմական արխիվները փակ են: Լավ, այդ սպան գոյություն ունեցե՞լ է: Սպաների անձնական թղթապանակներն էլ են փակ: Լավ, 1914 թ. հրետաձիգների դպրոցի շրջանավարտների մեջ Թորոսյան կա՞: Շրջանավարտների թղթապանակն էլ է փակ: Ամբողջովին «ալաթուրքա» մի իրավիճակ: Ահա այդ պատճառով էլ քննարկումը որակում եմ «ալաթուրքա»: Մի այլ «ալաթուրքա» իրավիճակ էլ հետևյալն է. այս հուշերի մասին 34 հոդված, 200 էջանոց հուշերի վերաբերյալ 382 էջ «ժխտողական» գիրք գրողները մի նախադասություն չեն կարողացել գրել, թե՝ «Այ մարդ, դե բացե՜ք այդ արխիվները»: Ահա այս գործելաոճն էլ նրանց «ալաթուրքա» է դարձնում:

Ի՞նչ եք կարծում, ինչու՞ մի հայի հուշերը նման քննարկման և ուսումնասիրության տեղիք տվեց, երբ որևէ թուրք սպայի հուշեր նման մանրակրկիտ ձևով չեն քննում:
Մի հայ ընթերցող ինձ հարցրեց. «Տեսնես եթե կապիտանի անունը Սարգիս Թորոսյան չլիներ, այլ Սուլեյման Թորոսօղլու լիներ, ոմանք նման ջանքեր կգործադրեի՞ն՝ ցույց տալու համար, որ նա գոյություն չի ունեցել»: Իրավացի հարցադրում է: Մեր ռազմական պտմությունը թուրքացվել է նախ քեմալականների կողմից: Երբեմնի «Օսմանյան արքայական բանակը» նախ «թուրքական բանակ» դարձավ: Կարծես թե մարտնչողները բոլորը թուրք էին: Սակայն ճշմարտությունը դա չէ: Չանաքքալեում Մուսթաֆա Քեմալի 19-րդ դիվիզիան հիշատակվում էր որպես «Հալեպի դիվիզիա», քանի որ երկու գունդը Հալեպի վիլայեթից հավաքագրած արաբ զինվորներից էր բաղկացած: Արաբ զինվորների մեծ մասը թուրքերեն չգիտեր: Քանի որ արձակված հրամանների մեծ մասը չէին հասկացել, խուճապի մատնվելով՝ սպանվել էին: Ըստ մեր պաշտոնական պատմագրության՝ բանակում եղած յուրաքանչյուրը թուրք է: Թորոսյանի հուշերը նախ ջարդեցին այս կարծրատիպը, սակայն մեկ ուրիշի համար էլ շահեկան եղան. 1990-ական թթ. սկսած իսլամամետ քաղաքապետարանների կազմակերպած Չանաքքալեի շրջապտույտների ժամանակ պատերազմի մասին պատմությունները իսլամական երանգ էին ստանում: Շրջապտույտների ժամանակ պատմում էին Բաթթալ Ղազիի մասին դյուցազնավեպի պես լեգենդներ: Գլխավոր շտաբը անհանգստացած էր: Չանաքքալեի պատերազմական շրջանում կազմակերպվող շրջագայությունները առաջնորդող գիդերին սկսեց կրթել: Այսինքն՝ պահանջեցին, որ այդ լեգենդները չպատմեն: Հետո ԱԶԿ-ի կազմակերպություններն էլ Չանաքքալեում սկսեցին «մեր նահատակների ճաշացանկով իֆթար (Ռամազանի ժամանակ երեկոյան ազանից հետո պահքից դուրս գալու ընթրիք)» կազմակերպել: Կարծես թե Չանաքքալեում կռվողները խաչակիրների բանակի դեմ մարտնչող իսլամական բանակ էր: Որպեսզի 12-րդ դարում խաչակիրների բանակի դեմ մարտնչած Սելահեդդին Էյյուփի տեղը Լիման վան Սանդերսը չզբաղեցնի, սկսեցին մեր դաշնակից գերմանացիներից էլ շատ չխոսել: Բնականբար չթլպատված քրիստոնյա գերմանացին իսլամական բանակի հրամանատար չի լինի… Օսմանյան բանակի ոչ մուսուլմանների կամ էլ գերմանացիների գոյությունը ևս վնասում էր պատերազմի ջիհադական երանգը: Կարճ ասած՝ Թորոսյանի հուշերը մեր երկրի պատմության վերաբերյալ շարունակվող գաղափարական պայքարի կենտրոնում հայտնվեցին: Հետաքրքիր է, որ Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ դասական պատմագրությունն էլ ասում է՝ 1915 թ. զորակոչված բոլոր հայերը մահապատժի են ենթարկվել: Թեև այս իրավիճակը բնորոշ է եղել արևելյան ռազմաճակատի որոշ գումարտակների համար, սակայն չի կարելի ընդհանրացնել: 2015 թ. հրատարակված երզնկացի կրտսեր լեյտենանտ Գալուստ Սյուրմենյանի հուշերից ևս պարզ է դառնում, որ բոլորին մահապատժի չեն ենթարկել: Սյուրմենյանն ասում է. «Մեր ռազմական համազգեստի շնորհիվ մեր ընտանիքին կարողացանք տեղահանությունից փրկել»: Հետևաբար, նախ Թորոսյանի, հետո էլ Սյուրմենյանի հուշերը տարբեր կարծրատիպեր ջարդեցին:

Ի՞նչ եք կարծում, այս գրքով սկսված քննարկումը ձեռնտու՞ է:
Այս քննարկման ժամանակ «ալաթուրքա» պատմաբանները պնդեցին, թե Թորոսյանի գրածները «հորինվածք» են, Չանաքքալեում, Ռումինիայում, Իրաքում և Պաղեստինում չի գտնվել: Ասացին, թե գիրքը վաճառելու, հարստանալու համար են այս պատմությունները հորինվել: Բնականաբար, Գլխավոր շտաբն էլ հետ չմնաց, պաշտոնապես հայտարարելով, թե «Չանաքքալեում Թորոսյան ազգանվամբ մեկը չի եղել», աջակցեց «ալաթուրքա» պատմաբաններին: «Հյուրիյեթ» թերթը հայտարարությունը գլխագիր դարձրեց, սակայն մենք էլ գտանք Ֆիլադելիֆիայում բնակվող Թորոսյանի թոռնուհուն՝ Լուիզ Շրայբերին: Թաներ Աքչամն անձամբ է նրա հետ հանդիպել: Թոռնուհու տված փաստաթղթերից պարզ դարձավ, որ ներկարարությամբ իր ապրուստը վաստակած պանդուխտ Թորոսյանը իր գիրքը հրապարակելու համար 1650 դոլար է վճարել հրատարակչությանը: Այսպիսով՝ պնդումները, թե «հարստանալու համար է իր հուշերը գրի առել», աղբամանը նետվեցին: Մինչդեռ Թորոսյանի կսկիծը իր սպանված ընտանիքի պատմությունն ու իր տրավման պատմելն էր: Թորոսյանի քննարկումը ի ցույց դրեց մեր պատմագրության ողջ թերությունները: Սակայն մինչև Թորոսյանի հուշերի հրատարակվելը օսմանյան բանակում կռվող ոչ մուսուլման զինվորներից ընդհանրապես խոսք չէր գնում: Երիտասարդ պատմաբանների համար մի նոր ասպարեզ բացվեց:

Ինչպիսի՞ թերություններից եք խոսում:
Նախ և առաջ խոսում եմ կարեկցանքի բացակայությունից: 1915 թ. տեղի ունեցած ողբերգությունը չկարողացան հասկանալ, խնդիրն ամբողջովին հանել են ցեղասպանության ուղեծրից: Մտացածին ուժերն անգամ բավարար չէին կատարվածը հասկանալու համար: Բացի այդ՝ կարծեցին, թե, փաստաթղթերն իրար կողքի դնելով, պատմություն է դառնում: Մինչդեռ հարկավոր է, որ պատմաբանը փաստաթղթերը քննի իրար հետ ունեցած կապով, այդ շրջանակում: Պարզվեց, որ ամենակիրթ պատմաբանների մոտ անգամ նկատվում է փաստաթղթի ֆետիշացում:

Թորոսյանի մասին քննարկման մեջ Ձեր դեմ կային պատմաբաններ, որոնց անունները դժվար է կապել պաշտոնական պատմագրության կամ էլ ազգայնականության հետ: Սրա մասին ի՞նչ կարծիք ունեք:
Նախկինում, երբ մեր դեմ ազգայնական պատմաբաններ կային, գործն ավելի հեշտ էր: Պաշտոնական թեզը պաշտպանում էին Յուսուֆ Հալաչօղլուի նման այնպիսի ազգայնական պատմաբաններ, ովքեր լեզու չգիտեին, և չգիտեին, թե համաշխարհային պատմությունը որտեղ է կանգնում: Այժմ քննարկմումն ավելի տարբեր է: Նախկինում շատ կարևոր էր ցեղասպանություն բառն ասել կամ չասելը: Այժմ «ալաթուրքա» ցեղասպանություն են ասում, սակայն ի՞նչ է լինում: Անմիտ պնդումներով, «մտացածին հայ» կամ «կեղծ փաստաթուղթ» արտահայտություններով «ժխտողական» հատվածի ջրաղացին ջուր են լցնում: Երբեմնի «երկընտրանք» եղողները պետական ծառայության են անցել: Մի մոռացեք, պատմաբաններն էլ են վատ ճամփա բռնում: Նախկինում մեր դեմ Հալաչօղլուի ազգայնական թիմն էր: Այժմ ռազմաճակատն ընդլայնվել է: Իմիջայլոց, շնորհավորում եմ ԱԶԿ-ի կառավարությանը: Յուսուֆ Հալաչօղլուից կարողացան անցնել ԱՄՆ-ի Յուտա համալսարանի պրոֆ. Հաքան Յավուզին: Հիմա պետության պատմաբան կադրերն ավելի ուժեղ են: Փոխանցված «ալաթուրքա» պատմաբանները պալատական ընթրիքներին ու պետական այրերի իֆթարներին են մասնակցում: Թուրքիայում վերջին 10 տարվա ընթացքում տեղի ունեցած փոփոխությունները պատճառ դարձան, որ ոմանց աստղերը մարեն կամ ցած ընկնեն:

Այս դիրքորոշումը ցեղասպանության ժխտողների հետ կապելը հե՞շտ է:
Վերջին տարիներին փոխվել է ժխտողականության հատկանիշը: Նախկինում նրանք, ովքեր ասում էին՝ «հայերը ապստամբել են», բնականաբար պնդում էին, թե «հայերը կեղծ փաստաթղթերով են պատմություն գրում»: Այժմ ամեն ինչ ավելի խառն է: Այս քննարկման մեջ «ալաթուրքա» պատմաբանները, ովքեր ասում են, թե «Էնվեր փաշայից Թորոսյանի ստացած նամակը կեղծ է», «ըստ էության, Թորոսյանը Չանաքքալեում չկար», «մտացածին հայ», առաջ են քաշել այնպիսի թեզեր, որոնք կարելի է ժխտողական թեզերի հետ կողք-կողքի դնել: Բացի այդ՝ այս քննարկման մեջ լուրջ չեմ կարողանում ընդունել նաև արտահայտությունները, թե «մենք պրոֆեսիոնալ պատմաբաններ ենք, գրում ենք այն, ինչ տեսնում ենք», որովհետև առանց արխիվ, գրադարան գնալու ԳՈՒՈՒԳԼ-ում փնտրելով 3 ամսում «ժխտող» գիրք գրած մեկի պատմաբան լինելն էլ է կասկածելի: Այժմ արդեն պարզ է, թե ինչ հաշիվ է: Թորոսյանի քննարկումը «ալաթուրքա» պատմաբանների՝ ԱԶԿ-ի նավահանգիստ խարիսխ նետելու արկածախնդրությունում մի կանգառ է: «Նազըմ Հիքմեթը կնոջ թշնամի է» օդ շպրտած նախադասությամբ սկսված «1977 թ. մայիսի 1-ին պետությունն ընդհանրապես մեղավոր չէր» շարունակվող, «Թորոսյանը մտացածին է» ոլորան մտնող և «Գեզիի դեպքերը հեղաշրջման փորձ էին» նախադասությունները միջին կանգառ են: Այս ամենը պալատական սեղաններին հրավիրվելու, մամուլի լողավազանում պատմագրությունը մերկացնելու սննդակարգ էր: Ցավոք, ոմանք լավ ապագա կերտելու համար զոհաբերեցին պատմությունը:

Այս քննարկումների ժամանակ հայ ընթերցողներից ինչպիսի՞ արձագանքներ ստացաք:
Հայ երեխաներն իրենց ընտանեկան ալբոմներում տեսնում էին իրենց պապերի զինվորական համազգեստով լուսանկարները: Ընտանիքի մեծերն էլ ասում էին, թե պապիկը 1915 թ. ծառայել է օսմանյան բանակում, սակայն երբ երեխան տնից դուրս էր գալիս, դեմքին էին շպրտում «ապստամբած դավաճան հայեր» արտահայտությունը: Իր պապի պատմությունը ոչ մեկի չէր կարողանում պատմել: Այլևս ընտանիքի ներսում մնացած պատմությունը կարող են հասարակայնացնել, ես սա շատ եմ կարևորում:

«ՈՉ ՄԻ ՀՈՒՇԱԳԻՐ ՄԻԱԿ ԱՂԲՅՈՒՐ ՉԻ ԿԱՐՈՂ ՀԱՄԱՐՎԵԼ»
Ի՞նչ եք կարծում, այս քննարկումների արդյունքում պատմությամբ զբաղվող ուսանողը Թորոսյանի հուշերը կարո՞ղ է հիմնական աղբյուր ընդունել:
Ոչ Թորոսյանի հուշերը, ոչ էլ որևէ հուշագիր միակ աղբյուր չի կարող համարվել, սակայն քանի որ Թուրքիայում ռազմական արխիվները փակ են, գնալով ավելի շատ ենք ստիպված լինում դիմել հուշերին: Սա չի նշանակում, թե ռազմական արխիվներում յուրաքանչյուր փաստաթուղթ արտացոլում է ճշմարտությունը: Պատմաբանը պետք է իմանա կարեկցել: Մի կողմից կարդա պաշտոնական պատմագրությունն ու արխիվային փաստաթղթերը, մյուս կողմից էլ նայի թեմայի վերաբերյալ հուշերին: Միայն պետության փաստաթղթերը կամ էլ հուշերը մեզ չեն կարող որևէ բան գրել տալ: Խելացի պատմաբանը երկուսը հավասար է օգտագործում: Չմոռանանք, որ յուրաքանչյուր հեղինակ իր հուշերում վերակառուցում է իր կյանքը: Որոշ դեպքեր չափազանցեցնում է, որոշ բաներից ընդհանրապես չի խոսում: Թորոսյանի հուշերը ևս տրավմա արտացոլող տեքստեր են: Ղեկավարի աստիճանի բարձրանալ ձգտող, ռազմական համազգեստով Կեսարիա գնալ և մի փոքր ցրվել ցանկացող, իր պետությանը հավատարիմ սպան սեփական պետությանը դավաճանում է: Ընտանիքին կոտորում են, և Թորոսյանն էլ երդվում է վրեժ լուծել: Սա մի ողբերգություն է: Պետք է, որ պատմաբանները հասկանային այս ողբերգությունը, սակայն չցանկացան հասկանալ:

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/12345/torosyanin-anilari-bircok-yerlesik-yargiyi-sarstigi-icin-bu-kadar-tartisildi
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net