Հին ու նոր Խարբերդ

Սոֆյա Հակոբյան

Ժամանակին արհեստների ու արվեստների քաղաք համարվող Խարբերդն ուներ խիտ հայկական բնակչություն, ցեղասպանության տարիներին այստեղ են իրականացվել ամենադաժան հայկական կոտորածները:

Ինչպիսի՞ն է Խարբերդն այսօր՝ իր բնիկներին կորցնելուց 100 տարի անց …

Ավտոբուսով քաղաք մտնելուց րոպեներ անց անցնում ենք Էլյազըղի (Խարբերդ) օդանավակայանի մոտով, որը, ինչպես հետագայում պարզեցինք, կառուցվել է նախկինում հայ աղաներից մեկին պատկանող հողատարածքի վրա. որը բռնազավթվել է 1920-ականների վերջին:

Մինչ ցեղասպանությունը Խարբերդն ունեցել է մոտ 50 հայկական գյուղ, որոնք բավականին բազմամարդ էին և ունեին միջինը 1000 բնակիչ:

Խարբեդի գլխավոր տեսարժան վայր համարվում է հին բերդը: Այն ժամանակին կառուցվել է հայերի կողմից և հենց այստեղից էլ ծագել է գավառի անունը՝ Խար-բերդ:

Ներկայում քաղաքը բաժանվում է երկու մասի՝ հին ու նոր:

Հին քաղաքը, որի մեջ մտնում է նաև պատմական բերդը, կոչվում է Հարփութ: Դա շրջանի քրդական անունն է, որը, ինչպես երևում է, Խարբերդ անվան աղավաղված տարբերակն է: Իսկ հին հայկական անունն այսօր ամբողջովին դուսր է մղված և չի հիշատակվում առհասարակ:

Գավառի կենտրոնը՝ Էլյազըղ քաղաքը, որի անունով այսօր կոչվում է նաև ամբողջ գավառը, կառուցվել է ավելի ուշ: Քաղաքի կենտրոնում գործել են երեք հայկական եկեղեցի, որոնցից մեկը՝ բողոքական: Քաղաքն ուներ մեկ գլխավոր շուկա, որտեղ գերակշռում էին հայ և ասորի արհեստավորներն ու առևտրականները:

Ցեղասպանությունից հետո Խարբերդում գոյատևած հայերի զգալի մասը պատսպարվել էր ալևիական գյուղերում, սակայն 1930-ականներին արտագաղթեցին մեծ քաղաքներ:

Այսօր Խարբերդում դեռևս ապրում է 6-7 քրիստոնյա հայ ընտանիք, որոնց ազգանունները թեև հայտնի են, սակայն նրանք վարում են բավականին փակ, հասարակությունից կտրված կյանք ու աշխատաում են հնարավորինս քիչ ակտիվություն ցուցաբերել հասարակական ու հատկապես քաղաքական կյանքում: Նրանք բոլորն էլ բնակվում են կենտրոնում՝ Էլյազըղ քաղաքում:

Կա կարծիք, որ Խարբերդի իսլամացած հայերի թիվը գերազանցում է 12000-ը: Նրանք ապրում են տարբեր գյուղերում: Խարբերդում չկան ամբողջությամբ հայերով բնակեցված գյուղեր, ինչպես, օրինակ, Մուշում կամ Սասունում. Խարբերդի հայերն ավելի ցրված են տարբեր գյուղական շրջաններում և հիմնականում ալևիներով են շրջապատված: Ալևիաբնակ գյուղերի մեծ մասը սահմանակից է Դերսիմին: Որոշ գյուղերում հայերը հարևան են ասորիների հետ:

Մյուս շրջաններում մեծամասնություն են կազմում սուննի մահմեդականները: Խարբերդի բնակիչներին Արևտմյան Հայաստանի տարածքում կարելի է առանձնացնել իրենց կրոնամոլությամբ և թուրք ազգայնականությամբ միաժամանակ, թեև տեղի բնակչության զգալի մասը թուրք չէ, այլ՝ թրքացած զազա:

Գրեթե բոլոր ընտրություններում ձայների գերակշիռ մասը ստանում է MHP ազգայնական կուսակցությունը, որը հայտնի է իր պանթուրքիստական և պանթուրանական քարոզներով:

Հին քաղաքի սկզբնամասում գտնվող կիսաքանդ հայկական բաղնիքի ուղիղ դիմացը տեղակայված է գորշ գայլերի գրասենյակներից մեկը:

Ակնհայտ է, որ տվյալ խմբերը մեծ ուշադրությամբ հետևում են տեղի անցուդարձին և հատկապես զբոսաշրջիկներին:

Խարբերդը նաև կրթական ու առևտրական կենտրոն է հարևան ավելի փոքր շրջանների համար, ինչպիսին է, օրինակ, Դերսիմը: Հաճախ այստեղ կարելի է տեսնել դերսիմցիների, որոնք Խարբերդ են ժամանում ուսանելու, աշխատելու կամ պարզապես գնումներ կատարելու, ազգականներին այցելելու նպատակով:

Ինչպես դերսիմցիներն են ասում, «Երբ Դերսիմից մտնում ես Խարբերդ, կարծես դրախտից դժողք մտնես»: Եվ իսկապես, խոսելու, ուսումնասիրելու, շփվելու ազատությունը Դերսիմն առանձնացնում է հարևան շրջաններից ու հատկապես Խարբերդից:

Մենք նախապես տեղեկացել էինք Էլյազըղի կենտրոնում բնակվող դերսիմցի մի հայ ընտանիքի մասին և հանդիպում խնդրել նրա հետ: Դերսիմի մեր հայրեկիցների հետ զրուցում ենք տարբեր թեմաներից՝ Թուրքիայի ներքաղաքական վիճակից մինչև հայկական սփյուռք: Արտասովոր գեղեցկության տեր հայուհին, որն ալևի էր, հանգիստ, զուսպ մի կին էր, ավելի շատ լսում էր, քան խոսում: Ոչ մի բառ՝ իր հայկական ծագման մասին: Թեև շատ լավ գիտակցում էր, որ մենք գիտենք իր ով լինելը, քանի որ նախապես զրուցել ենք իր ավագ եղբոր հետ Դերսիմում: Սակայն մեր ժպտերես ընկերուհու բազմանշանակ լռությունը բավական էր ամեն բան հասկանալու համար, մենք էլ հարգում ենք իրեն և իր որոշումն ու ավելորդ հարցեր չենք տալիս: Ամուսինը, ով ի սկզբանե ներկայացավ որպես զազա, առանց դադար տալու խոսում էր քրդերի կրած տառապանքներից, իր տեսած վայրագություններից, Դերսիմում իր աչքի առաջ զինվորների ձեռքով ժայռից ցած նետված երեխաներից: Կարծես վերջապես գտել էր մարդկանց, որոնց առաջ կարող էր թոթափել իր սիրտը: Իսկ վերջում ավելացրեց, որ հայերին շատ է սիրում, ինքն էլ «մի քիչ հայ է», բայց մենք դա չենք հասկանա: Իսկ ամենակարևորը՝ որ հայկական սփյուռքն, ըստ իրեն, ազգայնական է, իսկՀրանտ Դինքը միակն էր, ով իրենց հասկանում էր, Հրանտին շատ է կարոտել:

Տիգրանակերտից մեզ հետ եկած մի հայ կին հենց այդ պահին միջամտում է, ու վեճի բռնվում «զազա-հայի» հետ. «Դու ի՞նչ գիտես՝ սփյուռքն ինչ է, ես սփյուռքում քեռի ունեմ, դու չգիտես»:

Խարբերդի իրարից չտարբերվող երկար փողոցները վերից վար չափելուց հետո՝ մութը չընկած, շտապում ենք տեսնել ասորական եկեղեցին: Դուռը փակ է, երկար թակելուց հետո ի վերջո մոտենում է անվտագության աշխատողը և հայտնում, որ տեր հայրն այս ժամին մարդ չի կարող ընդունել, բայց քանի որ հեռվից ենք եկել, մեզ համար կփորձի մի բան անել, չէ՞ որ իրենք «հյուր հարգող ազգ են»: Ոստիկանը հեռախոսով քահանային հայտնում է, որ Հայաստանից հյուրեր կան և ուզում են իրեն տեսնել: Վերջում պարզվում է, որ քահանան հիվանդ է, և նրան այդ օրը տեսնել չենք կարող: Մենք ասացինք, որ նրան տեսնելու համար մեկ օր էլ կմնանք Էլյազըղում և կգանք առավոտյան: Առավոտյան նորից այցելեցինք եկեղեցի, բայց քահանան կամ դեռ չէր ապաքինվել, կամ ուշացավ, կամ նման մի բան… Մենք թույլ չտվեցինք, որ տեր հայրը ևս մեկ օր կորցնի իր քունը, և հեռացանք Խարբերդից:

Ահա թե ինչպիսի ազդեցություն է ունենում Հայաստան բառն այստեղ…