Ռեժիսոր, ով ցեղասպանությունը տեղափոխեց հեռուստատեսություն

Ամերիկայում Հայոց ցեղասպանության մասին առաջին հեռուստատեսային ֆիլմի հեղինակ, փաստավավերագրող Թեդ Պողոսյանն անցյալ շաբաթ Ստամբուլում էր:

Պողոսյանը ծնվել է Նյու Յորքում: Մայրը Մալաթիայից է, հայրը՝ Խարբերդից: Ընտանիքի երկրորդ զավակն է:

1988 թ. Մարդինում նկարահանած «Մի հայկական ճանապարհորդություն» ֆիլմից հետո առաջին անգամ Թուրքիա է եկել: Հայտնի վավերագրող ռեժիսորը, ով ասում է, թե «կարիերայի ընթացքում որոշակի հաջողությունների հասած յուրաքանչյուր հայ մտավորական Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ կամ գիրք է գրել, կամ ֆիլմ է նկարել, կամ էլ կատարել է այն, ինչ ձեռքից եկել է», «Անադոլու քուլթուրի» և «Սիվիլիթաս» հիմնադրամի հրավերով սեփական պատմությունը պատմելու և թուրքերի հետ ցեղասպանության մասին խոսելու համար Ստամբուլում էր:

Ամերիկացիներին ցեղասպանության մասին պատմելու համար 27 տարի առաջ նկարահանած ֆիլմը Պողոսյանի կարիերայում շրջադարձային եղավ: Թուրքիայի Արտակարգ և լիազոր դեսպանության մակարդակով հակազդեցության հետ մեկտեղ մահվան սպառնալիքներ ստացած Պողոսյանն ասում է. «Իմ նկատմամբ կիրառվեց ստանդարտ, որը Հոլոքոստի մասին ֆիլմ նկարահանած հրեա ռեժիսորի նկատմամբ կիրառելի ստանդարտից շատ տարբեր էր: Այս իրավիճակը, բնականաբար, սկիզբ է առնում Թուրքիայի ժխտողականությունից»:

«Մի հայկական ճանապարհորդություն» ֆիլմը նկարահանելու ժամանակի դժվարությունները մի կողմ, այդ ժամանակ ցեղասպանության վերաբերյալ այդքան էլ ֆիլմ չկար…

Անգամ մի ֆիլմ չկար: Գիտեի, որ Կալիֆոռնիայում Մարկո Հակոբյանը ֆիլմեր է նկարում, սակայն դրանք հեռուստատեսությամբ չէին ցուցադրվում: Այն, ինչ ես էի ուզում, Հայոց ցեղասպանության մասին առաջին միջազգային ֆիլմն էր, որը կցուցադրվեր եթերային ամենառեյտինգային ժամին: Ֆիլմի համար բավարար գումարը հավաքելուց հետո սկսեցի աշխատանքները: Մտածում էի, որ պետք է մեծ ջանքեր գործադրել, որպեսզի ասելիքս հասնի ինչպես հայերին, այնպես էլ ոչ հայերին: Սկսեցի ուսումնասիրել բանավոր պատմություն և հանդիպեցի Մարիամ Դևիսի պատմությանը: Այս պատմության ամենազորեղ հատվածն այն էր, որ Դևիսը ԱՄՆ-ում էր մեծացել: Հեշտ էր հասկացվում, պարզ լեզվով էր խոսում: Ցեղասպանությունից փրկվելով Ամերիկա եկած և ամերիկացու պես խոսող բացառիկ անձանցից մեկն էր: Այս իրավիճակը թույլ էր տալիս, որ նրա պատմությունը հասկանալի լինի նաև ոչ հային: Գիտեի, որ լրագրությունը մասնակի կամ ամբողջովին կողմնակալ է, նաև հասկանում էի, որ ֆիլմի վերաբերյալ քննադատությունները թուրքական լոբբիի ջանքերի արդյունքն են լինելու: Հետևաբար այս տեսանկյունից նկարեցի ֆիլմը: Առաջին հատվածը Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ պատմական ակնարկ է. ի՞նչ է Հայաստանը, ովքե՞ր են հայերը, ինչե՞ր կատարվեցին 1915 թ.: Այնուհետև ցեղասպանությունից փրկված Մարիամի հետ հարցազրույց… Այդ ժամանակ Մեքսիկայում էր ապրում, որոշեցի նրան վերցնել և գնալ Մարդինում գտնվող իր գյուղը: Նրա անձնական պատմությունը հարստացրեցինք այլ աղբյուրներով: Թուրքերի տեսակետն արտահայտելու համար գնացի Վաշինգթոնի Թուրքական հետազոտությունների ինստիտուտ: Ինձ առաջարկեցին Ջասթին Մըքքարտնի անունով մեկին: Երկու տարի շարունակ հանդիպելուց և կազմակերպչական աշխատանքներ կատարելուց հետո ինձ հաջողվեց նրան տեսնել օբյեկտիվի առաջ: Նրա պատասխաններն այնքան անխոհեմ էին, որ խոշոր հաշվով ժխտողականություն էլ չի կարելի որակել: Այս ողջ նյութից մեկ ժամ տևողությամբ ֆիլմ նկարեցինք:

Ֆիլմի ցուցադրության ժամանակ դժվարությունների հանդիպեցի՞ք:

Մեծ ջանքեր գործադրեցինք, որ ֆիլմի մասին լուրեր չտարածվեն նախքան ցուցադրվելը: Այս դեպքերը տեղի էին ունենում համացանցի գոյությունից առաջ: Այն ժամանակ հեռուստատեսության հեռարձակման ծրագիրը 2 շաբաթ առաջ էր հրապարակվում: Երբ ֆիլմը հեռարձակվեց միջազգային ալիքով, թուրքերն սկսեցին հակազդեցություն ցուցաբերել: ԱՄՆ-ում Թուրքիայի Արտակարգ և լիազոր դեսպան Շյուքրյու Էլեքդաղը համաձայնության էր եկել ամերիկյան լոբիստական մի կազմակերպության հետ, որը կարգավորում էր նաև Թուրքիայի կառավարության պարզաբանումները: Հեռուստատեսության ղեկավարությունը մի գիշեր 22 հարցից բաղկացած մի թուղթ տվեց և ասաց. «Սրանք Թուրքիայի կառավարության առարկություններն են: Մինչ առավոտ անհրաժեշտ է պատասխանել»: Լուսանկարների աղբյուրներով, օսմաներենից անգլերեն թարգմանված և այլ բաների վերաբերյալ տրամաբանական հարցեր էին: Պատասխանները գիտեի: Գրեցի և հաջորդ առավոտ նրանց ներկայացրեցի: Հետո Թուրքիայից եկող ճնշումները դադարեցին, և ֆիլմի ապրիլի 24-ի ցուցադրությունից առաջ Լոս Անջելեսի և Բոսթոնի հեռարձակողներին պայթուցիկների սպառնալիքներ սկսեցին ուղարկել:

Դրանք անանուն սպառնալիքնե՞ր էին:

Այո՛: Անմիջապես ԱՍԱԼԱ-ի ակնբախ օրերից հետո էր: Սկսվել էր նաև ղարաբաղյան պատերազմը: Հայերը թերթերի առաջին էջերում էին: Չնայած սպառնալիքներին՝ ֆիլմը ցուցադրվեց պլանավորվածի պես: 3.5 միլիոն մարդ դիտեց: Տարիներ շարունակ ցուցադրվեց, մեծ հաջողություններ ունեցավ, կոտրեց Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ բոլոր արգելքները: «New York Times»-ը ծավալված քննարկումների վերաբերյալ նյութ պատրաստեց: Հեռարձակողներն ասացին, որ Թուրքիայի տեսակետն արտահայտող ֆիլմ ներկյացնելու դեպքում կհեռարձակեն, սակայն Թուրքիան նրանց մի զբոսաշրջային ֆիլմ ուղարկեց, որը պատմում էր երկրի մասին:

Դեռևս պահու՞մ եք թերթերից կտրած էջերը:

Այո՛: Դեպքերից հետո սկսեցի ավելի շատ հետաքրքրվել կառավարությունների մեդիայի աշխատանքները ղեկավարող գործակալություններով: Ֆիլմը ցուցադրվելուց հետո ուսումնասիրեցի Արդարադատության նախարարության կողմից գրանցված գործակալությունները, որոնց աշխատակիցների շարքերում նախկին սենատորներ, փաստաբաններ, Սպիտակ տան աշխատակիցներ կային: Իմ գործով Ժոզեֆ Քալիֆանո անվամբ մի փաստաբան կար, ով 70-ականներին Սպիտակ տան նախագահ Ջոնսոնի առողջապահական հարցերով քարտուղար է եղել: Իմ ֆիլմն արգելել փորձելիս 137 հազար դոլլար է վաստակել:

Ֆիլմից հետո Ձեր կյանքը բարդացա՞վ:

Իմ և մյուսների նկատմամբ մահվան սպառնալիքներ կային: Որոշ ժամանակ անց հատկապես հեռուստատեսության ոլորտում աշխատողներն ինձ առաջին անգամ սկսեցին ճանաչել ոչ միայն որպես վավերգրական ֆիլմի ռեժիսոր, այլև՝ որպես հայ ռեժիսոր: Սա կարիերայիս համար որոշակի դադար դարձավ: Իմ նկատմամբ կիրառվեց ստանդարտ, որը Հոլոքոստի մասին ֆիլմ նկարահանած հրեա ռեժիսիորին նկատմամբ կիրառելի ստանդարտից շատ տարբեր էր: Նման իրավիճակը, բնականաբար, սկիզբ է առնում Թուրքիայի ժխտողականությունից: Այս ամենը տեղի ունեցավ 30 տարի առաջ, մի ժամանակաշրջանում, երբ Թուրքիայում ժխտողական փաստարկները գերակա էին: Շատ ժամանակ է անցել: Հայեի համար այլևս ցավալի չէ ապացուցել ցեղասպանության փաստը:

«Մի հայկական ճանապարհորդությունից» հետո Հայոց ցեղասպանության մասին պատմող բազմաթիվ ֆիլմեր են նկարվել: Ի՞նչ կարծիք ունեք:

Փորձում եմ, որքան որ հնարավոր է, բոլորը դիտել, սակայն ավելի շատ կարդում եմ, որովհետև այս թեմայով գրքերը շատ ավելի են, քան ֆիլմերը: Այս տարի անուշադրության մատնված, սակայն, ինձ համար ամենակարևոր պահն է. 100 տարի առաջ մտավորակններից սկսեցին, քանի որ ցանկացան գլխատել հասարակությունը: 100 տարի անց կարիերայի ընթացքում որոշակի հաջողությունների հասած յուրաքանչյուր հայ մտավորական Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ կամ գիրք է գրել, կամ ֆիլմ է նկարել կամ շրջայց է կազմակերպել կամ էլ հայտաարությամբ է հանդես եկել: Եթե ապագայից հայացք նետենք այս տարվան, ապա կտեսնենք, որ հայ մտավորականությունը «փեշի քարը թափել է»: 100 տարվա ընթացքում որպես բնակչություն հազիվ կարողացանք հավաքվել: Ինտելեկտուալ առումով էլ պետք էր մեկ դար անցներ, որպեսզի մեր նախկին մակարդակին հասնեինք: Հուսամ՝ մի օր կարելի կլինի նկարել Հայոց ցեղասպանության մասին այնպիսի ժողովրդականություն վայելող ֆիլմեր, ինչպիսիք են «Շինդլերի ցուցակը», «Սոֆիի ընտրությունը»:

Ֆաթիհ Գյոքհան Դիլեր

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/12157/soykirimi-televizyona-tasiyan-yonetmen

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net