100. Թուրք-անդրկովկասյան հարաբերությունները 1917 թ. վերջին և 1918 թ. սկզբներին

Երզնկայի զինադադարը։ Ռազմաճակատի քայքայումը

Ինչպես գիտենք, խորհրդային իշխանութան ընդունած հաշտության մասին դեկրետով կոչ էր արվում պատերազմող երկրներին վերջ տալ իմպերիալիստական պատերազմին և կնքել արդարացի հաշտություն։ Սակայն Խորհրդային Ռուսաստանի կառավարության կոչը արձագանք չգտավ Անտանտի տերությունների կողմից։ Ուստի Ռուսաստանին պատերազմից դուրս բերելու և հաշտություն կնքելու նպատակով 1917թ. վերջերին խորհրդային կառավարությունը զինադադար կնքեց Գերմանիայի հետ, ու սկսվեցին անջատ հաշտության բանակցությունները։
Խորհրդային Ռուսաստանի օրինակով Անդրկովկասյան կոմիսարիատը ևս, արձագանքելով հաշտության գաղափարին, որոշեց զինադադար կայացնել թուրքերի հետ։ Կողմերը ընդառաջ գնացին իրար, և 1917թ. դեկտեմբերի 5-ին Երզնկայում ստորագրվեց զինադադար։

Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո տագնապալի վիճակ էր ստեղծվել Հայաստանում և Անդրկովկասում։ Մի կողմից՝ ցրտաշունչ ձմեռ, սով, քայքայում, իսկ մյուս կողմից՝ թուրք-քրդական ավազակային հարձակումներ, թալան, սպանություններ։ Երկրամասի համար առավել կործանարար հետևանք ունեցավ Կովկասյան ռազմաճակատի շուրջ կեսմիլիոնանոց բանակի քայքայումը։

Հարկ է նշել, որ 1917թ. ռուսական երկու հեղափոխությունները բացասաբար անդրադարձան ռուսական բանակի մարտունակության վրա։ Սկսվեց նրա քայքայումն ու կազմալուծումը։ Դրան հատկապես նպաստեց այն հանգամանքը, որ խորհրդային կառավարությունը Հաշտության մասին դեկրետով հայտարարել էր, որ վերջ է տրվելու պատերազմին և կնքվելու է արդարացի հաշտության պայմանագիր։ 1917թ. վերջին հրահանգ էր իջեցվել՝ ռուսական զորքերը դուրս բերել Ավստրո-Հունգարիայի, Թուրքիայի և Պարսկաստանի գրավյալ տարածքներից։ Դրա հետևանքով Կովկասյան ռազմաճակատի զորքերը սկսեցին զանգվածաբար լքել իրենց դիրքերը և վերադառնալ տուն։ Այդպիսով՝ գործնականում քայքայվեց ու մերկացավ շուրջ 750 կմ երկարությամբ ձգվող ռազմաճակատը։ Իսկ դա նշանակում էր, որ հայ ժողովուրդը կրկին կանգնում էր թուրքական ներխուժման սպառնալիքի առաջ։ Եվ թուրքական զորքերի հարձակումը չուշացավ։

Հայկական զորամիավորումների ստեղծումը։ Թուրքերի հարձակումը

Կովկասյան ռազմաճակատի քայքայման պայմաններում անհրաժեշտ դարձավ ինքնապաշտպանության նպատակով ազգային զորամիավորումների ստեղծումը։ Ռուսական բանակում ծառայող հայ զինվորներից ու կամավորական խմբերից պետք էր ստեղծել զորամիավորումներ՝ դիմակայելու թուրքական հարձակման վտանգին։ Այս գործընթացը շարունակվեց նաև Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո։ Հայկական զորամիավորումների ստեղծման գործում մեծ դեր կատարեցին Հայոց ազգային խորհուրդը, Արևմտահայ ապահովության մարմինը, Բաքվի և Երևանի Հայ ազգային խորհուրդները։ Վերջինս գլխավորում էր Արամ Մանուկյանը։ Ավելի ուշ նա ստանձնեց Երևանի նահանգի դիկտատորի պարտականություններ։

Հայկական զորամասեր կազմակերպելու համար ներգրավվեցին ցարական բանակի հայազգի գեներալներ ու բարձրաստիճան սպաներ Թ. Նազարբեկյանը, Մ. Սիլիկյանը, Դ. Բեկ-Փիրումյանը և ուրիշներ։ 1918թ. մարտին հայկական զորամիավորումներից կազմավորվեց Հայկական առանձին բանակային կորպուսը, որի հրամանատար նշանակվեց գեներալ Թովմաս Նազարբեկյանը, իսկ կոմիսար՝ Դրաստամատ Կանայանը (Դրո)։ Հայկական կորպուսի մեջ էր մտնում նաև երկրապահ կամավորական զորաբաժինը (դիվիզիան), որի հրամանատար նշանակվեց գեներալի կոչում ստացած Անդրանիկը։ Անդրանիկի կողքին խիզախաբար կռվում էին Սեբաստացի Մուրադը, Սեպուհը, Գ. Նժդեհը, Պանդուխտը և ուրիշներ։

Հայկական զորամիավորումները փաստորեն ստեղծվում էին թուրքական զորքերի հարձակման պայմաններում և կոչված էին պաշտպանել ռազմաճակատի գիծը Տրապիզոնից մինչև Վանա լիճ։ Այդ զորամիավորումները հետագայում դարձան հայկական ազգային բանակի հիմքը։

1918թ. հունվարի վերջին թուրք նվաճողները, խախտելով Երզնկայի զինադադարը, անցան հարձակման։ Նրանք կարճ ժամանակամիջոցում գրավեցին, փաստորեն, ամբողջ Արևմտյան Հայաստանը և գարնանը սկսեցին «բախել» Անդրկովկասի դռները։ Մինչև ատամները զինված թուրքական դիվիզիաներին դիմակայող միակ ուժը նոր ձևավորվող հայկական զորամիավորումներն էին։ Սակայն փորձի պակասի, Անդրկովկասի կառավարության ներսում առկա հակասությունների հետևանքով հայկական նորաստեղծ զինուժին չհաջողվեց կասեցնել թշնամու առաջխաղացումը։ Թուրքական հարձակման և ձմեռվա դաժան ցրտերի պայմաններում տեղի ունեցան արևմտահայության նոր կոտորածներ ու գաղթ։ Արևմտյան Հայաստանը հայաթափվեց։

Բրեստ-Լիտովսկի հաշտությունը և Տրապիզոնի բանակցությունները

Թուրքերի հետագա առաջխաղացումը դեպի Անդրկովկաս կանխելու և գոնե 1914թ. նախապատերազմյան սահմանները պահպանելու նպատակով Անդրկովկասյան իշխանությունները (Կոմիսարիատը և Սեյմը) 1918թ. մարտի սկզբին Տրապիզոնում Թուրքիայի հետ հաշտության բանակցություններ սկսեցին։ Բայց մինչև բանակցությունները սկսելը հայտնի դարձավ, որ 1918թ. մարտի 3-ին Խորհրդային Ռուսաստանը Գերմանիայի և նրա դաշնակիցների, այդ թվում Թուրքիայի հետ Բրեստ-Լիտովսկում կնքել է հաշտության ծանր պայմանագիր։ Այդ կողոպտիչ պայմանագրով, Գերմանիայի ճնշման տակ, Ռուսաստանը Թուրքիային էր հանձնում ոչ միայն ամբողջ Արևմտյան Հայաստանը, այլև Արևելյան Հայաստանի մասը կազմող Կարսը, Արդահանը, ինչպես նաև Վրաստանից՝ Բաթումը։ Բրեստի պայմանագրի 4-րդ կետում ասվում էր. «Ռուսաստանը կանի իրենից կախված ամեն ինչ, որպեսզի ապահովի Արևելյան Անատոլիայի գավառների (Արևմտյան Հայաստան) շուտափույթ մաքրումը և դրանց օրինական հանձնումը Թուրքիային։ Արդահանի, Կարսի ու Բաթումի օկրուգները ևս անհապաղ պիտի մաքրվեն ռուսական զորքերից»։ Այսինքն՝ վերականգնվում էր այն սահմանագիծը, որը գոյություն էր ունեցել մինչև 1877–1878թթ. ռուս–թուրքական պատերազմը։

Բրեստի պայմանագիրը հաղթաթուղթ դարձավ Թուրքիայի ձեռքին իր հետագա զավթողական պլաններն իրականացնելու համար։ Թուրքական պատվիրակությունը, գոտեպնդված իր ռազմական հաջողություններով, պահանջեց Թուրքիային հանձնել Կարսը, Արդահանը, Բաթումը։

Միաժամանակ Թուրքիան պահանջ դրեց, որպեսզի Անդրկովկասը անջատվի Ռուսաստանից, իրեն անկախ հռչակի։ Դրանով նա նպատակ էր հետապնդում լուծել իր պանթուրքական զավթողական պլանները։ Նման պայմաններում Տրապիզոնի հաշտության խորհրդաժողովը մտավ փակուղի, և ապրիլի սկզբին բանակցություններն ընդհատվեցին։

http://www.findarmenia.com/arm/history/26/549