Ինքնակալության տապալումը։ Նոր իշխանության մարմինների ստեղծումը
Առաջին աշխարհամարտի տարիներին Ռուսաստանը հայտնվեց ծանր դրության մեջ։ Երկիրը կանգնեց հեղափոխության շեմին։ Ժողովրդի ընդհանուր դժգոհությունը վերաճեց հզոր հեղափոխության, և 1917թ. փետրվարին Ռուսաստանում տապալվեց ինքնակալությունը։ Դրանով վերջ տրվեց Ռոմանովների արքայատոհմի 300-ամյա տիրապետությանը։ Երկրում հաստատվեց երկիշխանություն։ Դրանցից մեկը աշխատավորական զանգվածների շահերն արտահայտող իշխանությունն էր՝ ի դեմս բանվորների, զինվորների և գյուղացիների պատգամավորների սովետների (խորհուրդների), իսկ մյուսը՝ բուրժուազիայի՝ հանձին ժամանակավոր կառավարության։ Իրավական իշխանությունը գտնվում էր ժամանակավոր կառավարության ձեռքում։ Դրա կողքին մեծ դերակատարություն ուներ Պետրոգրադի խորհուրդը։
Երկիրը պատվեց բանվորագյուղացիական խորհուրդների լայն ցանցով։ Դրանք կազմակերպվեցին նաև Անդրկովկասում և Արևելյան Հայաստանում։
Փետրվարյան հեղափոխությամբ քաղաքական իրադրությունը հիմնովին փոխվեց նաև Անդրկովկասում։ Մարտի սկզբներին լուծարվեց Կովկասի փոխարքայությունը։ Այստեղ հիմնվեց ժամանակավոր կառավարության տեղական գործադիր իշխանության մարմինը, որը կոչվեց Անդրկովկասյան հատուկ կոմիտե՝ ՕԶաԿոմ (Особый Закавказский Комитет)։ ՕԶաԿոմ-ի կազմի մեջ մտան Ռուսաստանի Պետական դումայի 5 անդամներ, որոնք ներկայացնում էին կովկասյան հիսնական ազգություններին՝ հայերին, վրացիներին, ադրբեջանցի թուրթերին և ռուսներին։ Նոր իշխանության այս մարմինները ժամանակավոր էին։ Դրանք պետք է կառավարեին երկիրը մինչև Համառուսաստանյան սահմանադիր ժողովի հրավիրումը և օրինական իշխանության ձևավորումը։
Հայ հասարակական-քաղաքական կյանքի աշխուժացումը։ Արևմտյան Հայաստանի խնդիրը
Փետրվարյան հեղափոխությունից հետո զարթոնք ապրեց ազգային կյանքը։ Սկսեցին ազատորեն գործել բոլոր կուսակցությունները, առաջացան նորերը։ Լայն գործունեություն ծավալեցին հայ կուսակցությունները՝ Դաշնակցական, Հնչակյան և այլն։ 1917թ. ապրիլին Թիֆլիսում ստեղծվեց մի նոր կուսակցություն՝ Հայ ժողովրդական կուսակցությունը (ՀԺԿ)։
Հայ քաղաքական կուսակցությունները հիմնականում պաշտպանում էին ժամանակավոր կառավարության վարած արտաքին ու ներքին քաղաքականությունը։ Նրանք հույս էին տածում ժամանակավոր կառավարության օգնությամբ լուծել Հայկական հարցը՝ Արևմտյան Հայաստանի խնդիրը։
Դա բարդ խնդիր էր, քանի որ Արևմտյան Հայաստանը Մեծ եղեռնի հետևանքով հայաթափ էր եղել։ Ժամանակավոր կառավարությունը ռուսական զորքերի կողմից գրավված Արևմտյան Հայաստանի համար սահմանեց կառավարման հատուկ վարչաձև։ Արևմտահայ նահանգներից կազմվեց երեք (Էրզրումի, Վանի և Խնուսի) վարչական շրջան։ Քայլեր ձեռնարկվեցին արևմտահայ գաղթականներին իրենց Երկիրը ներգաղթեցնելու, նրանց անվտանգությունը ապահովելու և տնտեսական պայմանները բարելավելու ուղղությամբ։ Հենց այդ խնդիրների քննությանն էր նվիրված 1917թ. մայիսին Երևանում գումարված Արևմտահայերի 1-ին համագումարը։ Նրա աշխատանքներին մասնակցում էին արևմտահայ գործիչներ, հայդուկապետեր, այդ թվում՝ Անդրանիկը։ Համագումարն ընտրեց Արևմտահայերի ազգային խորհուրդ՝ Վահան Փափազյանի (Կոմսի) նախագահությամբ։ Այդ ընթացքում նկատելի աշխատանք կատարվեց։ Մինչև 1917թ. վերջերը Արևմտյան Հայաստանում արդեն ապրում էին մի քանի հարյուր հազար հայեր։ Հույս էր փայփայվում, որ դրականապես կլուծվի Հայկական հարցը։
Հայոց (արևելահայ) Ազգային խորհրդի ստեղծումը
Փետրվարյան հեղափոխությունից հետո Անդրկովկասում առաջացան ազգային խորհուրդներ, որոնք տվյալ ազգի շրջանակներում իրականացնում էին կառավարումը։ Այդպիսիք հիմնեցին Անդրկովկասի մահմեդականները, վրացիները, ավելի ուշ՝ նաև հայերը։ Այսպիսով՝ Արևմտահայ ազգային խորհրդին հաջորդեց Արևելահայ ազգային խորհրդի ստեղծումը։
1917թ. սեպտեմբեր-հոկտեմբերին Թիֆլիսում կայացավ Արևելահայերի 1-ին համագումարը։ Համագումարի պատվիրակների կեսից ավելին Դաշնակցություն կուսակցության անդամներ էին։ Համագումարը քննության առավ արտաքին ու ներքին բնույթի (ինքնապաշտպանության, գաղթականության, պարենավորման և այլն) մի շարք կարևոր խնդիրներ։ Վերջում բազմակուսակցական սկզբունքով ստեղծվեց 15 հոգուց բաղկացած Հայոց (կենտրոնական) ազգային խորհուրդ։ Խորհրդի նախագահ ընտրվեց հասարակական-քաղաքական գործիչ, գրող Ավետիս Ահարոնյանը։ Հայոց ազգային խորհուրդն ուներ իր բաժինները կամ կոմիսարիատները՝ զինվորական, գաղթականության, դպրոցական, պարենավորման, բժշկական և այլն։ Հայոց ազգային խորհուրդը փաստորեն դարձավ հայ ժողովրդի գերագույն իշխանությունը մինչև Հայաստանի անկախության հռչակումը։
Բացի Թիֆլիսում ստեղծված Հայոց կենտրոնական ազգային խորհրդից, տեղերում նույնպես ստեղծվեցին ազգային խորհուրդներ՝ որպես մասնաճյուղեր և տեղական իշխանություն։ Հայ ազգային խորհուրդներ ստեղծվեցին Բաքվում, Երևանում, Ղարաբաղում, Ախալքալաքում և այլուր։
Այսպիսով, ՕԶաԿոմ-ի և դասակարգային հիմքով ստեղծված բանվորների, զինվորների և գյուղացիների խորհուրդների կողքին ստեղծվեցին նաև ազգային խորհուրդներ՝ իբրև ազգային իշխանության մարմիններ։
Հոկտեմբերյան հեղափոխության հաղթանակը։ Իրադրությունը Անդրկովկասում և Հայաստանում
Փետրվարյան հեղափոխությունից հետո բոլշևիկները, Վ.Ի. Լենինի գլխավորությամբ, խնդիր դրեցին զինված ապստամբության միջոցով տապալել ժամանակավոր կառավարությունը և իշխանությունը վերցնել իրենց ձեռքը։ Դրան հասնելու համար նրանք լայն քարոզչություն ծավալեցին՝ ժողովրդական զանգվածներին հուզող հաշտության, հողի, հացի, աշխատանքի մասին և մեծամասնություն ստացան երկրի մի շարք խոշոր քաղաքների խորհուրդներում։ 1917թ. հոկտեմբերի 25-ին (ն. տ. նոյեմբերի 7-ին) բոլշևիկները մայրաքաղաք Պետրոգրադում (Սանկտ Պետերբուրգ) զինված հեղաշրջում կատարեցին և իշխանությունը վերցրին իրենց ձեռքը։ Վերջ տրվեց ժամանակավոր կառավարությանը, ձախողվեց Սահմանադիր ժողովի հրավիրումը։
Հոկտեմբերյան հեղաշրջման հաղթանակով սկսվում է Ռուսաստանի խորհրդային պատմության ժամանակաշրջանը։ Հեղափոխության հաղթանակից հետո ընդունվեցին հաշտության և հողի մասին դեկրետներ (օրենք), կազմվեց բանվորագյուղացիական կառավարություն՝ ժողովրդական կոմիսարների խորհուրդ՝ Վ. Ի. Լենինի գլխավորությամբ։
Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը Անդրկովկասում ընդունվեց ոչ միանշանակ։ Անդրկովկասի քաղաքական ազդեցիկ շրջանները հիմնականում բացասաբար ընդունեցին Հոկտեմբերյան հեղաշրջումը։ 1917թ. նոյեմբերի 15-ին երկրամասի ամենաազդեցիկ երեք կուսակցությունները՝ վրաց մենշևիկները, հայ դաշնակցականները և ադրբեջանական մուսաֆաթականները, հեղինակազրկված ՕԶաԿոմ-ի փոխարեն ստեղծեցին իշխանության նոր մարմին՝ Անդրկովկասյան կոմիսարիատ։ Անդրկովկասյան կոմիսարիատը ժամանակավորապես ստանձնեց երկրամասի կառավարումը։ Գործադիր մարմնից զատ՝ որոշվեց ստեղծել նաև օրենսդիր մարմին։ 1918թ. փետրվարին բազմակուսակցական սկզբունքով ձևավորվեց Անդրկովկասյան սեյմը (խորհրդարանը), որը փաստորեն վարում էր Անդրկովկասը Ռուսաստանից անջատելու քաղաքականություն։
Տարածաշրջանում Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը պաշտպանեցին միայն տեղի բոլշևիկյան կազմակերպությունները և նրանց ազդեցության տակ գտնվող զինվորական կայազորները։ 1917թ. դեկտեմբերի կեսերին խորհրդային կառավարության ղեկավար Վ. Ի. Լենինի հանձնարարականով ականավոր բոլշևիկ Ստ. Շահումյանը (1878-1918թթ.) նշանակվեց Կովկասյան գործերի արտակարգ կոմիսար։ Բոլշևիկները այստեղ ևս վերցրին Կովկասի խորհրդայնացման գիծ, որը, սակայն, հաջողվեց իրականացնել միայն բանվորաշատ Բաքվում։
Թուրքահայաստանի մասին դեկրետը
Խորհրդային Ռուսաստանի կառավարության կարգախոսներից մեկը ճնշված ազգերին ինքնորոշման իրավունք վերապահելն էր։ Դա ոգևորեց մի շարք հայ ազդեցիկ գործիչների՝ Ստ. Շահումյանին, Վ. Տերյանին, Ռոստոմին, Հ. Զավրիյանին և ուրիշների։ Նրանց ջանքերով 1917թ. դեկտեմբերի վերջին խորհրդային կառավարությունը ընդունեց «Թուրքահայաստանի մասին» դեկրետը։
Այդ հրովարտակով խորհրդային կառավարությունը ճանաչում էր Թուրքահայաստանի (Արևմտյան Հայաստանի) հայ բնակչության ազատ ինքնորոշման իրավունքը ընդհուպ մինչև լիակատար անջատում։ Դրա կենսագործման համար ժողկոմխորհն անհրաժեշտ էր համարում ռուսական զորքի դուրսբերումը Արևմտյան Հայաստանից։ Արևմտահայերի անձի ու գույքի անվտանգության ապահովման նպատակով նախատեսվում էր հայկական ազգային միլիցիայի ստեղծում։ Պահանջվում էր թուրքական իշխանությունների կողմից տեղահանված հայերի անարգել վերադարձ հայրենիք, տեղում իշխանության մարմինների ստեղծում և այլն։ Սակայն հեղափոխության հետևանքով ռուսական զորքերի կազմալուծումը և Արևմտյան Հայաստանից վաղաժամ դուրսբերումը կործանարար Եղավ հայերի համար։ Կովկասյան ռազմաճակատի քայքայման պայմաններում թուրքական զորքը անցավ հարձակման և կարճ ժամանակում վերագրավեց Արևմտյան Հայաստանը։ «Թուրքահայաստանի մասին» հրովարտակը մնաց որպես սոսկ մի փաստաթուղթ։
Այսպիսով՝ 1917թ. ռուսական հեղափոխությունների շրջանում Հայաստանի ու հայ ժողովրդի համար ստեղծվեց բարդ ու դժվարին կացություն։
http://www.findarmenia.com/arm/history/26/543
Leave a Reply