Օսմանյան կայսրությունը չէր ցանկանում հայերին զանգվածաբար իսլամացնել

Պրոֆեսոր Սելիմ Դերինգիլը խոսեց Օսմանյան կայսրության կրոնափոխության գործընթացների և 1894-96 թթ. կոտորածների մասին, որոնց ժամանակ բազմաթիվ հայեր ստիպված էին իսլամ ընդունել:

Պատմաբան Էրոլ Քեթենջիի գտած և երեք շաբաթ առաջ «Ակօս» թերթում հրապարակած համշենցիների (թուրքերեն գրականության մեջ օգտագործվում է հեմշինցի եզրը և Հեմշին տեղանունը: Տեքստում թարգմանիչը կիրառում է համապատասխան հայերեն եզրն ու տեղանունը՝ համշենցի, Համշեն, իսկ Արևմտյան Հայաստանի համար՝ Անատոլիա եզրը-Ակունքի խմբ.) վերաբերյալ փաստաթղթերը մեկ անգամ ևս ցույց տվեցին, որ օսմանյան ժամանակաշրջանը Անատոլիայում կրոնափոխության է հանգեցրել: «Կրոնափոխությունն ու ուրացողությունը Օսմանյան կայսրության ուշ շրջանում» գրքի հեղինակ պրոֆեսոր Սելիմ Դերինգիլի հետ խոսեցինք համշենցիների, Օսմանյան կայսրության կրոնափոխության գործընթացների և 1894-96 թթ. կոտորածների մասին, երբ բազմաթիվ հայեր ստիպված էին իսլամ ընդունել:

Համշենցիները համարվու՞մ են իսլամացված հայեր: Ե՞րբ է սկսվել համշենցիների կրոնափոխության գործընթացը:
«Մուսուլման հայ» եզրը խնդրահարույց հասկացողություն է: Հայերի` իսլամ ընդունելուց և իսլամանալուց հետո հայ մնալու հարցը հաճախակի քննարկման առարկա է դառնում: Քանի որ «ծպտյալ հայերի», այսինքն՝ դրսի համար մուսուլման, իսկ տանը քրիստոնեական պրակտիկան շարունակող հայերի գոյությունը հաճախ է օրակարգ բարձրանում, այս հարցն էլ ավելի կարևորություն է ստանում: Թեև շատ հստակ տեղեկություն չունենք, սակայն XVIII դարի վերջին Համշենի, Տրապիզոնի և Քարադերեի շրջանում բնակվող հայերը բռնի իսլամացվում են: Կրկին հստակ տեղեկություններ չկան, թե այս բռնի կրոնափոխություններն ինչու են եղել, սակայն այդ շրջանը XVIII դարում գնալով ավելի զգայուն է դառնում և կարևորություն ձեռք բերում, քանզի գիտենք, որ Ռուսական կայսրության, հատկապես կայսրուհի Եկատերինայի օրոք այդ շրջանի վերաբերյալ լուրջ նպատակներ են եղել: Օսմանյան կայսրությունն էլ այդ շրջանում վստահելի բնակչություն ստեղծելու համար փորձում էր այն դարձնել բուֆերային գոտի: Այդ իսկ պատճառով կարծում եմ, որ նպատակադրված էր այնտեղի բնակչությանն իսլամացնել: Միևնույն ժամանակ փորձում էր բուֆերային գոտի ստեղծել նաև Բուլղարիայում: Ահա այսպես են ի հայտ գալիս հայերեն խոսող մուսուլման մարդիկ, որոնց մենք հետագայում համշենցի ենք անվանում: Չգիտենք, թե այդ մարդիկ «ծպտյալ հայեր» էին, թե ոչ: Այժմ իրենց որպես համշենցի բնորոշող մարդկանց մեծամասնությունը եթե անգամ չի ընդունում հայկական ինքնությունը, վերջին ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ այն ավելի տարածված ինքնություն է, քան «ծպտյալ հայկականությունը» կամ «ծպտյալ քրիստոնեությունը»: Սև ծովում ապրում են նաև քրոմրիդեսները կամ էլ Ալբանիայում միասին ապրող երկու կրոն դավանող ժողովուրդներ:

Թանզիմաթյան բարեփոխումներով հաստատված համեմատական հանգստությունն ինչպիսի՞ ազդեցություն է ունենում քրիստոնեական ինքնության վրա:
1856 թ. Հաթթ-ը Շերիֆի հրապարակումից հետո Քարադերեում հետաքրքիր դեպք է տեղի ունենում: Այնտեղ զգալի թվով մի խումբ, հռչակված «կրոնական ազատությունից» ոգևորվելով, դիմում է իրենց աղաներից սուիչմեզօղլուններին՝ ասելով, թե «ուզում ենք վերադառնալ քրիստոնեության գիրկը»: Աղան այս խմբին առաջարկում է մի փոքր սպասել, քանի որ պետությանը չէր կարելի շատ վստահել: Այնուհետև մոտ 3 տարի այս խումբը սպասում է: 1859 թ. կրկին հայտնում են իրենց ցանկության մասին՝ այս անգամ դիմելով Ստամբուլին, որից հետո Ստամբուլից պատվիրակություն է գալիս, որն իմանալով՝ այս մարդկանց թիվը հասնում է գրեթե 10 000, խիստ զարմանում է: Մինչ պատվիրակությունը ուսումնասիրություններ էր կատարում, այս անգամ Օֆից է մի խումբ գալիս պատվիրակության հետ հանդիպման և ասում, որ «եթե այս խումբը կրկին քրիստոնյա դառնա, մենք էլ ենք դառնալու, քանի որ մեր պապերն էլ են քրիստոնյա եղել, նրանց իսլամացրել են»: Գիտեք, որ Օֆը հայտնի է իր հոջաներով` որպես արմատական շրջան: Այդ իսկ պատճառով պատվիրակությունն ասում է, թե «այս գործը իրենց խելքի բանը չէ», և խոստանալով, որ Ստամբուլում խորհրդակցելուց հետո կվերդառնա, հեռանում է, սակայն այլևս չի վերադառնում, և հարցն էլ ինչ-որ կերպ մոռացվում-գնում է: Այստեղից կարելի է եզրակացնել, որ օֆցիները այս պնդումը որպես շանտաժ են օգտագործում, որպեսզի թույլ չտան, որ համշենցիները քրիստոնյա դառնան:

«Եթե մեկը կատարի, մնացածներն էլ կհետևեն նրա օրինակին»

Օսմանյան կենտրոնական կառավարությունն ինչպե՞ս էր վերաբերվում այս կրոնափոխություններին:
Ամենայն հավանականությամբ օսմանցիներն արտաքին ուժերի ճնշման տակ են կրոնական ազատություն հայտարարում: Եթե անգամ արտաքին ուժերի ճնշումը չլիներ, օսմանցիներն իրոք բարեփոխումների ցանկություն ունեին, սակայն ուզում էին այն կյանքի կոչել` առանց համակարգն ու հասարակությանն ավելորդ ցնցելու, իր հունով, հետևաբար, մտածում էին, որ գաղտնի քրիստոնյաների բացահայտումը խնդիրների առաջ կկանգնեցնի, քանի որ եթե մեկը կատարի, մնացածներն էլ կհետևեն նրա օրինակին: Համշենցիների հետ միասին Աքդաղում իսթավրիները, Տրապիզոնում քրոմրիդեսները և Ալբանիայում փարաթաքսներն են ի հայտ գալիս: Վերջ ի վերջո, եթե անգամ նման բան չլիներ էլ, կարծում էին՝ այս իրավիճակը լրջորեն կվնասի կայսրության հեղինակությունն ու կազդի բնակչության թվի վրա: Միգուցե և քրիստոնյա եղածների հարևանները նրանց ասեին` «իսլամից հրաժարվել եք» ու սպանեին: Քանի օր օսմանցիները երերուն ժամանակաշրջանում էին, ուզում էին նման ցնցումներից հեռու մնալ:

Իսլամից քրիստոնեությանը վերադարձածների նկատմամբ հակազդեցություն կա՞ր:
Այս հարցը Թուրքիայի պատմաբանների աչքից վրիպել է, սակայն ավելի առաջնային պլան է մղվում թանզիմաթյան հրովարտակների չափ կարևորություն ունեցող ևս մեկ ֆերման՝ 1844 թ. սուլթան Աբդուլ Մեջիդի՝ գավառներ ուղարկած հրովարտակը՝ «այսուհետ կրոնափոխը կյանքով չի վճարելու»: Այսուհետ, «իսլամից հրաժարվողին պետք է սպանել» հրամանն այլևս կյանքի չի կոչվում, սակայն այս հրովարտակն ուղարկելիս հայտնում է՝ «կարիք չկա այս հրամանը այստեղ-այնտեղ հայտարարել»: Քանզի համարվում է, որ որպես խալիֆ իսլամի դրույթները կյանքի չկոչելն օրինականացնելը մեծ օրինազանցություն է: Այս հրամանը Օսմանյան կայսրությունում գործունեություն ծավալող միսիոներների մոտ մուսուլմաններին քրիստոնյա դարձնելու մեծ հույսեր է առաջացնում, սակայն մեծամասամբ ձախողում են: Օսմանյան կայսրության պատմությունում միսիոներների ազդեցությամբ քրիստոնյա դարձած մուսուլմանների ընդհանուր թիվը չի անցնում հազարը: Այս հարցում ընդհանրապես ազդեցիկ չեն կարողանում լինել:

Կարելի՞ է ասել, որ թանզիմաթյան բարեփոխումներով կրոնը որպես ինքնություն առաջին պլան է մղվում:
Թանզիմաթը այս գործընթացի հետ կապ չունի: Ֆրանսիական հեղափոխությունից ծագող ազգային զարթոնքն է դրսից Օսմանյան կայսրություն թափանցում: Բալկաններում սկիզբ է առնում մի իրադրություն, երբ «իրենց որպես խումբ առանձնահատուկ են համարում»: Այսինքն՝ լուսավորությունը ազգայնականությունը լույս աշխարհ է բերում որպես ապօրինի երեխա: Մի հոսանք, որը խոսում է ողջ ժողովուրդների փրկությունից և եղբայրությունից, յուրաքանչյուր խմբին մեղադրում է մյուսից իրեն վեր դասելու մեջ: Սա էլ, բնականաբար, շատ պայթյունավտանգ միջավայր է ստեղծում: Այդ ժամանակաշրջանում կրոնն այլևս դադարում է լինել միայն հոգևոր և Աստծո ու իր ծառայի միջև եղած հարաբերություն, այլևս ձեռք է բերում ազգային ինքնության հատկանիշ: Սա XIX դարի կարևոր հատկանիշ է: Ազգային ինքնության և կրոնի միախառնումը ծպտյալ քրիստոնեությանն ու կրոնափոխություններին նոր հատկանիշ են հավելում: Շատ թույլ կայսրության վերածված օսմանյան պետությունը այս հոսանքից մեծ վնաս է կրում: Այն, որ Անատոլիայում քրիստոնեությունը կրկին ի հայտ էր գալիս որպես ինքնություն, խոսում էր այն մասին, որ այս հոսանքը այնտեղ էլ էր վարակ տարածել:

Օսմանյան պետության կասկածները

Օսմանցիները հանգիստ բարեփոխումներ անցկացնելու հետ մեկտեղ այս հոսանքին զանգվածային իսլամացմա՞մբ էին պատասխանում:
Կարող եմ ասել և՛ այո, և ո՛չ: Հետաքրքիր է, որ թանզիմաթյան շրջանում և Աբդուլ Համիդի օրոք օսմանցիները չէին ցանկանում, որ ոչ ոք իսլամանա, քանի որ դա էլ կլիներ հրահրության պատճառ: Հատկապես զանգվածային իսլամացումն էր ընդհանրապես անցանկալի: 1894-96 թթ. հայերի կոտորածների ընթացքում տեսնում ենք, որ Անատոլիայի հայերն իրենց կյանքը փրկելու համար ցանկանում են զանգվածային իսլամ ընդունել: Այս խնդրանքը պետության հավանությանը չի արժանանում: Շրջանի հյուպատոսներից և միսիոներներից քաշվում են և մտածում, որ դա կխախտի հավասարակշռությունը: Ի պատասխան այս խնդրանքների՝ կենտրոնը հավանություն էր տալիս անհատական իսլամացումներին՝ մերժելով զանգվածային իսլամացման խնդրանքները: Սվազի, Մալաթիայի, Փոթուրգեի և Խարբերդի հայկական գյուղերը խմբակային իսլամ ընդունելու ցանկություն են հայտնում: Ստամբուլը պատասխանում է, որ սա գործընթաց է և լոկ շահադան արտասանելով` մուսուլման չեն դառնում: Այս անգամ որոշ գյուղերում հայերին ստիպում են, որ մասսայաբար թլպատվեն կամ էլ եկեղեցիները մզկիթ դարձնեն, սակայն կրկին պետությունը այս խնդրանքների մեծամասնությունը մերժում է, քանի որ ինչպես ցույց են տալիս փաստաթղթերը, հավատում են, որ հայերն անկեղծ մուսուլման չեն, հետագայում կրկին վերադառնալու են իրենց կրոնին և օսմանյան պետության դեմ բողոքելու են օտարներին: Սա էլ վտանգավոր իրավիճակ էր ստեղծում, քանի որ շրջանի ժողովուրդը գիտեր իրականությունը, անորոշության մեջ հայտնված հայերը կրկին դառնում են կոտորածների թիրախ: Այս անորոշությունը շարունակվում է մինչև 1898 թ.: Մինչև որ 1915 թ. ջրերը պղտորվում են: Անգլիայի և Ֆրանսիայի ճնշմամբ Աբդուլ Համիդը որքան որ կարողանում է, հեռու է քաշում համիդյան գնդերը:

Մուսուլման դառնալու համար պետությունն ի՞նչ գործընթաց էր պահանջում:
Ես կրոնի մասնագետ չեմ, սակայն ուսումնասիրել եմ այս հարցը: Սովորաբար, երբ հավատքով ինքներդ Ձեզ համար արտասանում եք շահադան, դառնում եք մուսուլման: Որևէ գործընթաց չկա, կարիք էլ չկա, որ սա վկաների ներկայությամբ արտասանեք, սակայն Օսմանյան կայսրությունում իսլամական խմբերը, բնականաբար ցանկանում էին լսել և ասել տալ: Այդ ժամանակ մարդիկ կյանքը փրկելու համար կամ էլ տնտեսական նկատառումներից ելնելով` վկա էին փնտրում, որի ներկայությամբ արտասանեին շահադան: Սովորաբար մարդիկ այդ ժամանակ կնոջ սենյակում և երկու վկայի ներկայությամբ էին մուսուլման դառնում: Թանզիմաթով այս համակարգը շարունակվում է, սակայն ավելի է բյուրոկրատացվում: Եթե անձն ապրում էր ավանում, ապա պետք է կայմակամի ներկայությամբ իսլամ ընդուներ, իսկ եթե վիլայեթում՝ վալիի ներկայությամբ: Որպեսզի ապացուցեին, որ կրոնափոխությունը բռնությամբ չի եղել, պահանջում էին, որ անձի մտերիմներն էլ ներկա գտնվեն: Անգամ 1844 թ. հետո, որպեսզի մտերիմները կրոնափոխ լինել ցանկացողին չմտափոխեն, իրավունքով էին օժտում: Այս գործընթացին նաև դիվանագիտական ասպեկտ է ավելանում, քանզի XIX դարում յուրաքանչյուրը շատ հեշտությամբ կարողանում էր դառնալ մեկ այլ պետության քաղաքացի: Եթե կրոնափոխ լինողը նաև մեկ այլ պետության քաղաքացի է, ապա պետք է շրջանի հյուպատոսն էլ ներկա գտնվեր: Սա ապացուցում էր, որ կրոնափոխությունը կամավոր և օրինական է:

Կրոնափոխ եղողներն առավելապես երիտասարդնե՞ր էին:
Իմ դիտարկումները ցույց են տալիս, որ ընդհանրապես երիտասարդ էին լինում: Պատճառներն ինձ համար էլ են անհասկանալի: Ըստ իս՝ պատճառներից մեկն այն է, որ այս տարիքային խումբը հասարակության մեջ շատ ավելի թույլ շերտ է: Բնականաբար, նրանց թիրախ ընտրելը շատ ավելի հեշտ է: Օրինակ՝ երեխաներին իսլամացնելով` որպես ծառա էին աշխատեցնում: Մուսուլման հովանավորներն առաջին պլան են մղվում: Նրանք հովանավորում էին իսլամ ընդունող աձին, պաշտպանում և անգամ ամուսնացնում, սակայն նորից շեշտեմ, որ վերջանականապես պատճառները սահմանված չեն: Բայց քանի որ թե՛ Բալկաններում, թե՛ Անատոլիայում ավելի շատ երեխաներն ու երիտասարդներն են կրոնափոխվել, գիտենք, որ կենտրոնական կառավարությունը գավառներ հրաման է արձակել: Կենտրոնը չէր ցանկանում, որ ընդունեն երեխաների կրոնափոխությունը:

Ողջ մնալու համար
Գիտե՞ք, թե քանի հոգի է կրոնափոխվել:
Շատ դժվար է թիվ նշել: 50-200 հազարի չափ թվեր եմ տեսել: Հետևաբար, կարելի է ասել, որ հստակ թիվ չկա: 1894-96 թթ., երբ կոտորածները հասան իրենց գագաթնակետին, հյուպատոսները նշում էին, որ Անատոլիայում մոտ 100 հազար մարդ է կրոնափոխ եղել, սակայն սա էլ վստահելի վիճակագրություն չէ:

Կարո՞ղ ենք ասել, որ կրոնափոխությունը փրկում էր հայերի կյանքը:
Դա էր օգնում: Այդ ժամանակ իսլամացածների մեծ մասը կրկին վերադառնում էր քրիստոնեությանը: Եկեղեցին էլ էր ընդունում այս մարդկանց: Սակայն գիտենք, որ մի մասն էլ կրկին քրիստոնյա չէր դառնում: Բնականաբար, միակ պատճառը չէր, սակայն կարող ենք ասել, որ այս մարդիկ իսլամ ընդունելու համար էին ողջ մնացել:

Երեք շաբաթ առաջ «Ակօս» թերթում հրապարակած Էրոլ Քեթենջիի՝ Համշենի վերաբերյալ հայտնաբերած փաստաթղթերը ցույց են տալիս, որ «իսլամացումը քրիստոնյաներին միսիոներների ազդեցությունից փրկելու» համար են օգտագործել: Անատոլիայի հայերի համար ևս կարելի՞ է այս թեզը կիրառելի համարել:
Պետությունը Համշենի շրջանում կրոնափոխվածների գրանցումները մեկ առ մեկ, անուն առ անուն պահում է: Նպատակը` «արգելել, որպեսզի միսիոներների գայթակղությանը չենթարկվեն»: Դրա համար մյուս շրջաններում ևս դպրոց և մզկիթ կառուցելու քաղաքականություն են մշակում: Սա Աբդուլ Համիդի դասական քաղաքականության անհրաժեշտությունից էր բխում:

Ցեղասպանության ընթացքում ինչպե՞ս է իսլամացման քաղաքականությունն իրականցվում:
Այս հարցում մեծ կարևորություն են ձեռք բերում հայ որբերն ու հատկապես Լիբանանի Այնթուրայի նման պետական որբանոցները: Ինչպես նշվում է Թաներ Աքչամի «Հայերի բռնի իսլամացումը» գրքում, Թալեաթ փաշայի տեղահանության մասին որոշումից առաջ մի շրջաբերական է հրապարակվել, որտեղ հրամայվում է «տեղահանության ժամանակ որբ մնալու հավանականություն ունեցող երեխաներին տալ պետական որբանոցներին»: Հետևաբար շատ հստակ կարելի է տեսնել, որ պետությունը այս երեխաներին իսլամացնելու քաղաքականություն է իրականացնում: Քանզի թեև Այնթուրայում մոտ 300 քուրդ երեխա էր ապաստանել, այն Ջեմալ փաշայի հրամանով ստեղծված փորձնական շրջան էր, որտեղ հայ երեխաների նկատմամբ նման քաղաքականություն էին կիրառում:

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/11874/osmanli-ermenilerin-kitlesel-olarak-muslumanlasmasini-istemedi
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net