Այշե Հյուր
Անկարայում հրդեհը սկսվել է 1916 թ. սեպտեմբերի 13-ին: Ըստ Ռեֆիկ Հալիթ Քարայի` տևել է 2 գիշեր/1 օր, համաձայն այլ աղբյուրների՝ 3 գիշեր/ 2 օր: Ըստ 1916 թ. սեպտեմբերի 21-ի զեկույցի՝ այրվել է քաղաքի կեսը՝ 1030 տուն, 935 կրպակ, 2 մզկիթ, 6 փոքր մզկիթ, 7 եկեղեցի, 3 հիվանդանոց, 2 բանտ, 1 ոստիկանական բաժանմունք, Régie-ի (Ծխախոտ և ոգելից խմիչք արտադրող ընկերություն) ու Միություն և առաջադիմություն կուսակցության ակումբի շենքը: Մահացել 5 հոգի:
Մի ժամանակաշրջանում, երբ գրեթե քաղաքական հրդեհի մեջ ենք, երբ հանրապետության պատմության ամենակարևոր ընտրություններից մեկի քվեարկությունն է ընթանում, գլխումս Թուրքիայի քաղաքական ճակատագիրը որոշած Անկարայի մասին գրելու լավ միտք հղացավ: Հուսամ` Դուք էլ կհավանեք:
Այն, որ Անկարան դե ֆակտո ազգային-ազատագրական պայքարի մայրաքաղաքն է, մեծավ մասամբ պայմանավորված է նրանով, որ Ալի Ֆուադ (Ջեբեսոյ) փաշայի հրամանատարության տակ գտնված 20-րդ բանակային կորպուսի կենտրոնը գտնվում էր Անկարայում: 1919 թ. սեպտեմբերին Ալի Ֆուադ փաշայի և Անկարայի մյուֆթի Ռըֆաթի (Բյորեքչի) գլխավորած Ազգային մեծ կուսակցությունը Ստամբուլի կառավարության կողմնակից Անկարայի վալի Մուհիդդին բեյին դատավարության համար ուղարկում Սվազ՝ նրա փոխարեն նշանակելով Յահյա Գալիփին: Մուստաֆա Քեմալի՝ Անկարա գալուն նպաստում են այնպիսի իրադարձություններ, ինչպիսիք են՝ Սվազի կոնգրեսի ցրելու նպատակով Էլյազիկի վալի Ալի Գալիփի հարձակումը Սվազի վրա, Մուստաֆա Քեմալին Ստամբուլ տանելու պլանները, Ֆրանսիայի ժանդարմերիայի վերահսկիչ պարոն Բրունոյի առաջարկով Սվազի վալի Ռեշիդ փաշայի՝ Մուստաֆա Քեմալին կոնգրեսը մեկ այլ վայրում անցկացնելու առաջարկությունը, Ամասիայի ճանապրահին Մ. Քեմալի դեմ Ստամբուլ ուղարկված շեյխ Ռեջեփի, Ահմեդ Քեմալի և Ջելալի հեռագիրը:
Մուստաֆա Քեմալի գալուստը Անկարա
Մուստաֆա Քեմալը և Սվազում ընտրված Ներկայացուցչական պատվիրակության անդամները 1919 թ. դեկտեմբերի 27-ին կեսօրից հետո են գալիս: 1920 թ. ապրիլի 23-ին Անկարայում իր գործունեությունն է սկսում Ազգային մեծ ժողովը, ինչն էլ նոր պետությունում Անկարայի դերի առաջին լուրջ բանալին էր: Ճիշտ է՝ Էսքիշեհիրի պարտությունից հետո Անկարան դատարկվել էր, և կառավարության կարևոր կադրերը Կեսարիա էին տեղափոխվել, սակայն Սաքարիայի ճակատամարտի հաղթանակով ինքնավստահություն ձեռք բերած Մ. Քեմալը 1921 թ. «Le Temps» թերթի լրագրող Բերդ Գ. Գուլիին ասելու էր. «Քաղաքական մայրաքաղաքը Անատոլիայի սրտում է լինելու: Եւրոպայի և Ասիայի ներկայացուցիչները մեզ հետ այստեղ են հանդիպելու, բոլոր դիվանագիտական խնդիրներն այստեղ են քննարկվելու, արտաքին և ներքին քաղաքականությունն այստեղ է մշակվելու: Թուրք ժողովրդից ծնունդ առած կառավարությունն Անկարայում է աշխատելու»:
Ասիական մայրաքաղաք
1922 թ. անգլիացի լրագրող Գրեյս Մ. Էլիսոնը, ով կարծես թե ըմբռնել էր քեմալական կադրերի հոգեվիճակը, այցելելով Անկարա, ասում է. «Տարօրինակ է, սակայն Ստամբուլում չկա այս տափաստանային ավանի աչքի զարնող «մեծ զարթոնքի» մթնոլորտը: Թուրքերը միավորվել են նույն գաղափարի շուրջ և ընտրությունների համար ամբողջական և պրակտիկ պատճառներ են առաջ քաշել: Ստամբուլում մարդը ժամանակավոր կարող է մնալ, սակայն նրանք ասիական մայրաքաղաք են ցանկանում: Ուզում են իրենց երկիրը կառավարել պատերազմական նավերի հավանական հարձակումից հեռու վայրից: Ընտրությունը կանգ է առել շարժման օրորոց հանդիսացող այս վայրի վրա: Այսուհետ տափաստանային այս ավանում սկզբունքային և ասիական գրավչություն կա: Այսպիսով՝ իրենց պաշտպանված կզգան Արևմուտքի առևտրի վրա կայսրերի ինտրիգներից և նյութապաշտությունից»:
Անկարան՝ որպես «հրդեհի վայր»
1922 թ. ֆրանսիական «Temps» թերթի լրագրող Պոլ Ժոնթիզոնը Թուրքիա կատարած այցելության մասին 1929 թ. լույս տեսած իր «Մուստաֆա Քեմալն ու զարթնող արևելքը» աշխատությունում այդ օրերի Անկարայի մասին գրում է. «Երբ 1920 թ. քեմալականնները տեղափոխվեցին Անկարա, անգամ հետագայում՝ 1923 թ. (…), երբ առաջին անգամ տեսա Անկարան, այն նման էր հոգնատանջ մահվան դատապարվածի: Հին թաղամասերում այն հաճելի, գրավիչ մթնոլորտից, որը բնորոշ է թուրքական քաղաքներին, հետք անգամ չկար: (…) Խոնավ փողոցներ, որոնք իրար էին միացած սարսափելի խորդուբորդություններով, ավերված տներ, քանդված ակումբներ, դատարկ հողակտորներ, փլուզված պատեր, պարապուրդի մատնված խաներ, փոսեր, ջրերի տիղմ, թափոններ, աղբ և այս սարսափելի ավերակներում ցնցոտիավոր բազմության սարսափելի աղքատություն (…) 1918 թ. այնտեղ 2 հազար տուն է այրվել: Եվ այժմ քաղաքի կենտրոնից դուրս ընկած շրջանը մոշուտով ու սնկերով պատված մի վայրի է վերածվել»:
Մինչ երեք տարի առաջ «Թոփլումսալ թարիհ» ամսագրում լույս տեսած Թայլան Էսինի «1916 թ. Անկարայի հրդեհը՝ ըստ հունական աղբյուրների» հոդվածը կարդալը մտածում էի, թե «հրդեհի վայրը» եզրը այլաբանություն է: Դու մի ասա` իրոք Անկարան հրդեհի վայր է եղել: Ինչպիսի՞ն էր Անկարան նախքան 1916 թ. հրդեհը, որը Ժոնթիզոնը սխալմամբ թվագրում է 1918 թ.: Հրդեհն ինչպե՞ս է բռնկվել: Ինչե՞ր են տեղի ունեցել հրդեհից հետո: Եկեք փորձենք այս հարցերի պատասխանը ստանալ Թայլան Էսինի հոդվածից և Թայլան Էսինի ու Զելիհա Էթյոզի «1916 թ. Անկարայի հրդեհը» գրքից:
Հեղինակների օգտագործած կարևոր աղբյուրներից առաջինը Ռեֆիք Հալիթն (Քարայ) է, ով հրդեհի տարին աքսորված էր Անկարա: Մյուս կարևոր 2 աղբյուրն էլ Էվդոկիա Էփեօղլու Բաքալակիի «Հուշեր Անկարայում անցկացրած կյանքիցս» և Անդրոնիկի Քարասուլի-Մասթորիդուի «Հուշեր կորուսյալ հայրենիքիցս. Անկարայում անցկացրած կյանքս» գրքերն են:
Քրիստոնեական թաղերի ոչնչացումը
Համաձայն այս աղբյուրների՝ Անկարայում հրդեհը սկսվել է 1916 թ. սեպտեմբերի 13-ին: Ըստ Ռեֆիկ Հալիթ Քարայի՝ տևել է 2 գիշեր/1 օր, համաձայն այլ աղբյուրների՝ 3 գիշեր/ 2 օր: Ըստ 1916 թ. սեպտեմբերի 21-ին թվագրված զեկույցի՝ այրվել է քաղաքի կեսը՝ 1030 տուն, 935 կրպակ, 2 մզկիթ, 6 փոքր մզկիթ, 7 եկեղեցի, 3 հիվանդանոց, 2 բանտ, 1 ոստիկանական բաժանմունք, Régie-ի (Ծխախոտ և ոգելից խմիչք արտադրող ընկերություն) և Միություն և առաջադիմություն կուսակցության ակումբի շենքը: Մահացել 5 հոգի: Որքանով որ հասկանալի է զեկույցին կից քարտեզից, հրդեհի ժամանակ գրեթե ամբողջությամբ այրվել են հայկական և հունական թաղամասերը, սակայն մուսուլմանական թաղամասերը համեմատաբար շատ քիչ վնաս են կրել, քանի որ հրդեհը չի տարածվել Մահմուդ մզկիթից և Քույուլու սրճարանից արևմուտք: Ըստ Քարասուլիի՝ մոխիրի է վերածվել 8 հազար քարիտոնեական տուն, իսկ Էփեօղլուի համաձայն՝ ընդհանուր 12 հազար տուն: Համաձայն անգլիական փաստաթղթերի՝ Անկարայում մնացել է միայն մոտ 100 հունական և Անկարա գետի երկայնքով 50 հայկական տուն: Հրդեհի ժամանակ ամբողջությամբ այրվել է Անկարայի հունական միտրոպոլության արխիվը: Ոչնչացված կրոնական կառույցների շարքերում ամենակարևորը Սուրբ Կլիմենտոս եկղեցին էր, որն, ասում են, ավելի հին է, քան Սուրբ Սոֆիայի տաճարը Ստամբուլում: Այն 15-րդ դարում մզկիթի են վերածել: 1916 թ. մնացել էին լոկ եկեղեցու ավերակները: Վառվել է նաև ոչ մուսուլմաններին պատկանած 3 դպրոց, որոնք 1914 թ. ռազմական հիվանդանոցի վերածելու համար յուրացվել էին:
Եթե ջրի փոխարեն կերոսին լցնեն
Ըստ հույն հեղինակների՝ հրդեհը սկսել է հայկական թաղամասից: Սակայն հայտնի չէ, թե ինչպես է սկսվել: Քարասուլին բավարարվել էր՝ ասելով, թե «հրդեհել են»: Իսկ Էփեօղլուն գրելու էր. «Թուրքերը հանգստություն պահպանելով` կրպակներն ու տները դատարկել են, իսկ գանձարանի հետ ունեցած իրենց հաշիվները մաքրելու համար միանգամից և ամբողջությամբ այրել էին պարտամուրհակները: Հրդեհը նրա համար է, որ ոչինչ չփրկվի: Այս քաոսի մեջ հունական թաղամասերն էլ էին մաքրել: Կասկածի տեղիք չտալու համար թողել էին, որ շատ քիչ թվով թուրքական տներ էլ այրվեն»:
Համաձայն որոշ փորձառու վկաների՝ հրդեհի արագ տարածվելու պատճառն այն էր, որ որոշ խմբեր կրակին ոչ թե ջուր, այլ կերոսին էին լցնում: Իսկ Ռեֆիք Հալիթ Քարայն էլ գրելու էր. «փողոցների իրերն այնպես էին վառվում բոցերի մեջ, որ կարծես վրան գազ լցրած կամ բենզին թափած լինեին»: Իսկ Քարասուլին գրում է. «Տեսա, թե ինչպես մարդիկ մեկը մյուսի հետևից հրաժարվեցին կրակը մարելու ջանքերից: Ոմանք հարցնում էին, թե ինչ է կատարվում: Պատասխանում էին, թե արգելվել է հրդեհը հանգցնել»: Այնուհետև Քարասուլին հավելում է, որ երբ մի խումբ ուղղափառներ, Սուրբ Նիկոլաս եկեղեցին կրակի ճարակ չդառնալու համար սկսում են եկեղեցու դրսի ճակատը գորգերով ծածկել և թրջել, մի խումբ թուրքեր են գալիս և իր մորեղբորը ապտակելով գոռում. «Թողեք թող վառվի, խո՛զ անհավատներ, դեռ ականջներիդ օղ չարեցի՞ք, ցրվեք այստեղից»: Այս պատմությունները և Սուրբ Նիկոլաս եկեղեցու հրո ճարակ դառնալու փաստը, այն էլ Ուլուս թաղամասում, որտեղ հրդեը չէր հասել, համապատասխանում են այն թեզին, թե հրդեհը մտածված կերպով ոչ մուսուլմաններին ցրելու համար են կազմակերպել:
Քանի՞ ոչ մուսուլման էր ապրում
Ըստ 1914 թ. տվյալների՝ Անկարայի կենտրոնական կազայում բնակվում էր 69 066 մուսուլման և 14 400 ոչ մուսուլման (3 327 հույն ուղղափառ, 915 բողոքական, 3 341 հայ առաքելական, 6 690 կաթոլիկ): Ըստ այս տվյալների՝ Անկարայի կենտրոնի բնակչության 20 տոկոսը ոչ մուսուլման էր: Հայերի ճնշող մեծամասնությանը 1915 թ. աքսորել, սպանել էին: Այսպիսով՝ համարվում է, որ 1916 թ. Անկարայում 2 հազար կաթոլիկ հայ, 1500-2 հազար ուղղափառ (հույն, հայ) կար: Հրդեհից հետո եղած հայերի մեծ մասն Անկարայից տեղափոխվեց:
Իսկ հույների համար աքսորի թվականը 1921 էր: Մինչ այդ հունական համայնքը էական ճնշումների չէր ենթարկվել: Ըստ Քարասուլիի՝ թուրքերն անգամ մասնակցում էին համայնքի կազմակերպած երեկույթներին, որտեղ պատմում էին Հունաստանի նկատմամբ իրենց կարոտի մասին ու հոտնկայս ծափահարում: Սակայն մարտ ամսից սկսած, երբ դաշնակից երկրների հսկիչները հեռացան Անկարայից, սկսվեց հունական տների խուզարկությունը. տղամարդկանց բանտարկեցին, սկիզբ առավ դատավարության, աքսորի և մահապատժի շարքը:
Նախ երգեհոնի ձայնը կտրեցին
Ըստ Ալի Ջեմալ Բարդաքչըի, ով Հայմանայի կայմակամ եղած ժամանակ Անակարայի ոստիկանապետ էր նշանակվել, Մուհիդդին փաշայի փոխարեն վալի նշանակված դեֆթերդար Յահյա Գալիփը հայտարարել էր, թե «Երգեհոնի ձայնը չի սազում Անկարայի հպարտությանը»: Յահյա Գալիփը Ջեմալ Բարդաքչըին ասել էր. «Ինձ ու քաղաքն այս երգեհոնի ձայնից փրկելու ես: Մնացածն էլ ինքդ գիտես»: Ջեմալ Բարդաքչըն պատմում է, թե ինչպես էր իրականացնում իր ստանձնած պարտականությունը. «Զինադադարից հետո շարունակվող մոլեգնությունը կանխելու համար ինձ հետ եկած 4 հայմանացու հետ Անկարայի… մոլորվեցինք փողոցներում: Անցավ մեկ ամիս, և շուրջբոլորը չէին լսվում ո՛չ երգեհոնի, ոչ կրակոցների ձայներ: Փողոցներում չէին մնացել անգլիացի և ֆրանսիացի կոմիսարների հովանու տակ անկարգություն անողներ»:
Անկարայի հունական համայնքը հուսադրվել էր, որ հունական բանակն առաջացել է մինչև Փոլաթլը, անգամ բանակին դիմավորելու համար դրոշներ էր պատրաստել, սակայն հետ քաշվելու լուրով հույսները կտրել էին: Հետո սկսվել էին մահապատիժները: Ամեն օր սկսել էին Աթփազարի կախաղաններ ուղարկել 28-30 երիտասարդի, հույն գերիների, դասալիքների և ռեժիմին ընդդիմադիր մուսուլմանների: 1922 թ. սեպտեմբերի 9-ին, երբ Իզմիրը հետ վերցրեցին, թույլ տվեցին մնացյալներին Անկարայից դուրս գալ:
Մենք պարոն ենք, նրանք՝ մեր խոհարարները
Ֆալիհ Ռըֆքըն «Չանքայա» ստեղծագործության մեջ «թուրքերին մնացած Անկարայի մասին» պատմում է. «Ժամանակին քրիստոնյաները հավաքվել էին Անկարայի ողջ լավ ապրուստի և եկամուտի աղբյուրների շուրջ, բերդի՝ կայարանին նայող լանջը ծածկել էին առանձնատներով, հյուրանոցներով, ճաշարաններով ու խաներով»: Չանքայա և Քեչիօրեն թաղամասերում էլ կախովի այգիներ ու մրգատու ծառեր տնկելով՝ ամառվա համար զով անկյուն էին սարքել: Մենք՝ թուրքերս, մնացել ենք մեր պարոնությամբ, սակայն նրանք կտրել են մեր խոհարարներին: Երբ 1923 թ. եկանք Անկարա, հյուղակներից բացի՝ քրիստոնեական թաղամասերից անգամ հետք չէր մնացել: Գնացքից իջնելով և երկկողմանի ճահճուտի, առանց ծառերի գերեզմանոցի, աղյուսե ու փայտից և ցեխից կառուցված արհեստավորների բարաքների միջով անցնելով՝ հայտնվեցինք մի վայրում, որտեղ հրդեհից մնացած փոշին վերջ չուներ: Չեմ կարծում, թե ներկայում Անատոլիայի որևէ ավան լինի այդքան հետամնաց, ինչպիսին այն օրերի Անկարան էր: (…) Անկարան Ստամբուլի պարիսպներից դուրս մնացած ողջ Թուրքիայի խորհրդանիշն էր: Հայերն ու հույները միասին առել տարել էին այն ամենը, ինչ կոչվում էր կյանք ու «բարեկեցություն»: Այս քաղաքն ու այս հայրենիքը ոտքից գլուխ կառուցելու էինք (…)»:
Ինչպես նշում է Թայլան Էսինը, Ֆալիհ Ռըֆքըն լոկ 1963 թ. լույս տեսած «Անկման տարիներին» աշխատությունում էր ընդունելու կոլեկտիվ պատասխանատվութունը. «Անկարայի հարուստ թաղամասերն ու խնամված ամառանոցները հայերի ունեցվածքն էին: Հայերի ճաշարանում ուտում, հյուրանոցներում մնում էինք: Մուսուլմանական շուկան ամենահին թուրքական ոճով էր: Հիշում եմ, որ գետնից բարձր կրպակներում էինք ծալապատիկ նստում: Հյուրանոցի անունը, որտեղ մնում էինք, Սանթրալ էր: Ճաշարանը լավն էր, անկողինները մաքուր և հարմարավետիստ էին: Պետք է որ «տեղահանության» ժամանակ փլված լիներ: Երբ Անկարան դարձավ մայրաքաղաք, փնտրեցի Սանթրալ հյուրանոցը: Քարե խանից բացի, որտեղ ձիերն էին կապում, ոչինչ չէր մնացել: Առաջին անգամ ինչ տեսել էի Անակարայի քաղաքակրթությունից, ամենն այրվել, մոխիր էր դարձել»:
Հրդեհներ, որոնք ավարտին են հասցնում ցեղասպանությունը
Ինչպես նշում են Թալյան Էսինը և Զելիհա Էթյոզը, 1914-1918 թթ. Անատոլիայի մյուս քաղաքներում ևս կարևոր հրդեհներ են տեղի ունեցել: Օրինակ՝ 1915թ. մարտի 12-ին և հուլիսի 21-ին Ամասիայում, 1914 թ. մայիսի 3-ին Քասթամոնուում, 1914 թ. մայիսին և 1916 թ. հունվարին Թոքաթում, 1914 թ. օգոստոսի 19-ին Դիարբեքիրում, 1914 թ. օգոստոսի 24-ին Ադրիանապոլսում, 1915 թ. հունիսի 30-ին Բանդըրմայում, 1917 թ. ապրիլի- օգոստոսին Այվալըքում, 1917 թ. ապրիլի 18-ին Գալիպոլուում, 1917 թ. օգոստոսի 27-ին Էրդեքում, 1918 թ. մայիսի 31-ին Ստամբուլի Ջիբալի-Ֆաթիհ-Ալթըմերմեր թաղամասերում հրդեհներ են եղել: Ըստ հեղինակների՝ այս հրդեհների ընդհանուր հատկանիշներն են.
1. հրդեհներն առաջանում են քաղաքներում կամ էլ համեմատաբար մեծ կենտրոններում,
2. ընդհանուր առմամբ վնաս են կրում քրիստոնյաներով հոծ բնակեցված թաղամասերը,
3. բացի Դիարբեքիրի հրդեհից՝ պաշտոնական փաստաթղթերում տեղեկությունը շատ խճճված ու գաղտնի են, մեղավորները հայտնի չեն,
4. ի հակադրություն սրա՝ երկրորդական աղբյուրներ և պատմություններ կան առ այն, որ հրդեհներն արհեստականորեն են սարքել: Հեղինակները վերջում նշում են, որ այս հրդեհները հեշտացրել և ամբողջացրել են աքսորյալների թողած անշարժ գույքի բաժանման ժամանակ առաջացած տարաձայնություններն ու բնակեցման քաղաքականությունը:
Պետության կենտրոնն Անկարան է
Եթե վերստին վերադառնանք Անկարայի թեմային, ապա երբ Լոզանի հաշտության բանակցություններն ընդհատվեցին, Մուստաֆա Քեմալը Էգեյան ծով ճանապարհորդության դուրս եկավ: 1923 թ. հունվարի 16/17-ին Իզմիթի ամառանոցում Ստամբուլի առաջատար լրագրողների մասնակցությամբ հայտնի մամլո ասուլիսի ժամանակ Սուփհի Նուրի (Իլերի) հարցին պատասխանում է. «Կառավարության կենտրոնը որտե՞ղ պետք է լինի: Մտածեցինք: Ձեր խոնարհ ծառան երկու տեսակետ պետք է հաշվի առնի՝ 1) պետք է լինի այնպիսի մի վայր, որը տարատեսակ հարձակումներից և բռնություններից նորից չերերա, իր ուժն ու անդորրը պահպանի (…) Կառավարությունը չի կարող լինել մի վայրում, որը նավի թնդանոթից արձակած հարվածից խուճապի մեջ կհայտնվի: 2) Կառավարության կենտրոնն այնպիսի մի վայրում պետք է լինի, որ երկրի բոլոր ծագերին կարողանա հավասար աչքով նայել (…) Ամեն դեպքում, բազմաթիվ պատճառներից ելնելով՝ անհրաժեշտ է, որ կառավարության կենտրոնը լինի Անկարա-Կեսարիա-Սվազ եռանկյունում: Այս եռանկյունու մի ծայրում գտնվող Անկարան շատ լավ կենտրոն կարող է լինել: Ըստ էության դեպքերն են այն կենտրոն դարձրել»:
Քազիմ Կարաբեքիրն ու Ռաուֆ բեյը կտրականապես դեմ են եղել այս որոշմանը, սակայն Իսմեթ Ինոնյուն և իր 14 ընկերը Անկարան պետության ղեկավար կենտրոն դարձնելու առաջարկությամբ են հանդես եկել: 1923 թ. հոկտեմբերի 13-ին առաջարկությունն ընդունվում է: Որոշմանը միայն դեմ է քվեարկել Գյումուշհանեի ազատ պատգամավոր Զեքի բեյը (Քադիրբեյօղլու): Այս որոշումը ավելացվեց 1921 թ. սահմանադրությանը` որպես հոդված: Այսպիսով՝ Ստամբուլի 470 տարի տևած իշխանությունն ավարտվում է:
Ազգային ճարտարապետ / նոր ճարտարապետ
Վերացնելով նաև 1916 թ. հրդեհի միջոցով հարստությունը սրփել-մաքրելու վերջին հետքերը՝ երբեմնի անջրդի և ձանձրալի ավանից, որը ստացել էր «հետամնաց Անատոլիայի ավան» անվանումը, արևմտյան քաղաք վերածելու գործը սկսում է 1924 թ. փետրվարի 16-ին քաղաքապետարանի ստեղծումով: Զարգացումներին հետևում են 1924 թ. Լյորչերի նախագիծը, 1925 թ. սեփականազրկման օրենքը, որպես ֆինանսական աղբյուր 1926 թ. Շինարարության և կառուցապատման բանկի ստեղծումը: Կառուցվում են բանվորների կացարաններ և գործարաններ, որտեղ արտադրվելու էին կառուցապատման համար անհրաժեշտ շինանյութեր: Ստամբուլից հրավիրված այնպիսի ճարտարապետներ, ինչպիսիք են Վեդադ (Թեք), Գուիլլիո Մոնգերի, Քեմալեդդին բեյը, Մուզաֆֆեր բեյն ու Արիֆ Հիքմեթը (Քոյունօղլու), ովքեր սելջուկյան, օսմանյան և արևմտյան ճարտարապետական էլեմենտներ ներառող նեոկլասիկ ոճի «ազգային ճարտարապետություն» կոչված ուղղության վարպետներն էին, պետության և ժողովրդի ողջ հնարավորությունները կենտրոնացնելով, կառուցեցին Անկարայի ամենակարևոր հասարակական շինությունները, սակայն լոկ օտարների մասնակցությամբ էին կարողանալու գտնել «նոր ճարտարապետություն» կոչված հանրապետությանը բնորոշ ոճը:
1927 թ., Շյուքրյու Քայան, ով ըստ էության օտարներին ատում էր, սակայն որպես նախկին քաղաքապետ հավատում էր նախագծված կառուցապատմանը, և Անկարայի վալի Ասաֆ բեյը արևմտյան մասնագետների հետ խորհրդակցելու համար դժկամորեն հանձնախումբ են ուղարկում Բեռլին: Հանձնախմբի հետ հանդիպած 75-ամյա ճարտարապետ պրոֆեսոր Լյուդվիգ Հոֆմանը տարիքի պատճառով հրաժարվում է Թուրքիա գալ՝ իր փոխարեն առաջարկելով Բեռլինի Գեղարվեստի ակադեմիայի և ճարտարապետության դպրոցի դասախոս Հերման Յանսենին:
1928 թ. բացված միջազգային մրցույթում մեծավ մասամբ Մ. Քեմալի միջնորդությամբ հաղթած Յանսենի նախագծով Անկարան վերածվում է հսկայական շինհրապարակի: Յանսենին հետևում են այնպիսի ճարտարապետներ, ինչպիսիք են Կլիմենս Հոլզմեյսթերը, Էռնստ Էգլին, Թեոդոր Ժոստը, Մարտին Վագները, Մարթին Էլսեսերը, Բրունո Թութը և Ռ. Օրլին:
Հսկայածավալ նախագծերի պատճառով հողակտորի գինը 1000-4000 տոկոսով բարձրացել էր, կաշառակերության և անիրավությունների մասին պատմություններ էին պտտվում, սակայն 1930 թ. ցայսօր կիրառության մեջ գտնվող հասարակական շինությունների և բանկերի շինարարությունն ամբողջությամբ ավարտին էր մոտեցել: Մինչ 1929 թ. համաշխարհային ճգնաժամի ազդեցությամբ ողջ Թուրքիայում դադարեցվել էին ներդրումները, ըստ Աֆիֆե Բաթուրի՝ Անկարայում մեկ մարդու հաշվարկով քաղաքապետարանի ծախսերը 1927 թ. կազմում էին Թուրքիայի միջին ծախսերի քսանութապատիկը, իսկ 1931 թ.՝ քսաներեքապատիկը: Այլ կերպ ասած՝ հանուն «ժամանակակից և արևմտյան մայրաքաղաք ստեղծելու» նպատակի՝ անուշադրության էր մատնվել ողջ երկիրը: Քանզի այս նախագիծը հասարակ մշակութային կրկնօրինակում չէր, ընդհակառակը՝ ազգ-պետության հիմնադիր տարրերից մեկն էր:
Յակուբ Քադրիի ուտոպիա Անկարան
Յակուբ Քադրի Քարաօսմանօղլուն, ով Թուրքիայի կոմունիստական կուսակցության ավանդույթից սերող մի խումբ ձախակողմյան մտավորականներից սերող ձախակողմյան շարժման անդամ էր, որը պնդում էր, թե 1930-1932 թթ. քեմալիզմի էտատիզմի սկզբունքն ավելի արմատական կիրառման պետք է անցնի, 1934 թ. լույս տեսած «Անկարա» ստեղծագործությունում գրում է. «(…) Իրականում, Յանսենի նախագծով կառուցված գլխավոր պողոտան դեռևս հեռու էր որևէ եւրոպական մետրոպոլի բուլվարի կամ պողոտայի նման բանուկ և մարդաշատ լինելուց: Սակայն դեպի այս մայր պողոտա գնացող փողոցներում նախկին մեկուսացումից հետք անգամ չի մնացել, որովհետև նախկին քաղաքի պարուրակ հետքի նմանվող խառը, բախումնալից փողոցներում ցրված ժողովուրդն այժմ հիմնականում հավաքվել է մի քանի կանոնավոր թաղամասում»:
Յակուբ Քադրին նշում է, որ այս «կանոնավոր թաղամասերի» բնակարանների, տների, պաշտոնական շենքերի գրեթե բոլորի մեջ գերակա է «էկզոտիկ» ճարտարապետական ոճը: Ըստ նրա՝ Յենիշեհրից մինչև Քավաքլըդերե շարված առանձնատների մեջ անհնար է հանդիպել առանց աշտարակի և պաշտպանիչ տանիքի շինություն: Եթե մտնենք այս տներից որևէ մեկը, օրինակ՝ հարուստ խավից Մուրադ բեյի մեծ սրահի լայնության, «լեգենդ դարձած» բաղնիքի հայելիները, Բեռլինից բերված տարատեսակ մերսման պարագաները «եւրոպական» կենսակերպի նշաններ են:
Մուրադ բեյի տանը նաև արևելյան սրահ կար, որտեղ քանդակված դարակների և խցերի մեջ «Şarkkarilikle-ի հետ որևէ կապ չունեցող» տարբեր իրեր կան: Իսկ Հաքքը բեյի «արևմտյան ոճի» տնից դուրս եկած Նեշեթ Սաբիթ անունով մի հերոս էլ «նախկին Անկարա ավանի կենտրոնով քայլելիս» գլուխ էր ջարդում արևելքի և արևմուտքի միջև եղած հակադրության վերաբերյալ. «Թաղամասում, որտեղ ապրում էր, ոչ մի տուն ո՛չ ջուր, ո՛չ էլ էլեկտրականություն ունի, և խեղճ Անկարայի ժողովուրդը շրջափակման ենթարկված մի քաղաքի պես կիսացամաքած աղբյուրների և ջրհորների մոտ իրար հետ կռվում է»:
Արևելքի և արևմուտքի միջև
Վեպի գլխավոր հերոսներից տիկին Սելմայի տան «խենթ պարահանդեսից» դուրս եկած Նեշեթ Սաբիթը աղքատ թաղամասերից մեկով քայլելիս տեսնում է մի ամբոխ` ձեռքին լապտերներով: Իմանալով, որ նրանք երեկոյան նամազից հետո գնում են մավլիդի (Մուհամեդ մարգարեի ծննդյան տոնակատարությունը-Ակունքի խմբ.), ինքն էլ է միանում մարդկանց խմբին: Յակուբ Քադրին Նեշեթ Սաբիթի մեջ առկա երկմտանքն այսպես է ներկայացնում. «Երիտասարդը կես ժամ առաջ հեռավոր արևելքում էր: Այժմ հենց Ասիայի, այն էլ միջնադարյան Ասիայի կենտրոնում է: Այսքան՝ խճճված հասարակությունում ինչպե՞ս պետք է գտնի ճշմարիտ ուղին: Ովքե՞ր են իրավացի՝ մավլիդի գնացողները, թե՞ այն սրահում պարողները»: Ու ինքն էլ պատասխանում է. «Նրա ազգային իդեալի համաձայն՝ նոր կազմավորվելիք թուրք հասարակության մոդելը ո՛չ այս աղյուսե պատերի մեջ սարդերի պես ապրողներից, ոչ էլ կեղծ դեկորների մեջ ստեղծված տիկնիկների պես պարծենկոտներից կարելի է վերցնել. Թուրքական հեղափոխությունն իր կարևոր և ներդաշնակ ոգին փնտրում է իրեն սազական ճարտարապետության մեջ, որը շատ ավելի կենդանի ձևով է արտահայտվում, շատ ավելի անձնավորված է»:
Ցավալի է, որ 90 տարի շարունակ քաղաքականությունից մշակույթ, տնտեսությունից արվեստ նույն հարցերի շուրջ ենք պտտվում:
Գրականության ցանկ
1. Mahmut Goloğlu, Türkiye Cumhuriyeti 1923, Başnur Matbaası, 1971.
2. Falih Rıfkı Atay, Çankaya, Doğan Kardeş Matbaacılık, 1969.
3. Refik Halit Karay, Ankara, Hazırlayan: Ali Birinci, İnkılap Kitabevi, 2009.
4. Hamdi Sadi Selen, “Ankara’nın Başkent Oluşu”, Atatürk Konferansları I, TTK Basımevi, 1964.
5. NureddinTürsan, Ankara’nın Başkent Oluşu, Harp Akademedileri Basımevi, 1981.
6. Vehbi Koç, Ankara’nın İlk Günleri, Ankara Ticaret Odası Yayınları, 1988.
7. Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Vatan Yolunda, Selek Yayınevi, 1958; a.g.y., Ankara, İletişim Yayınları, 2006.
8. Afife Batur, “Cumhuriyet Döneminde Türk Mimarlığı”, Cumhuriyet Dönemi ve Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yayınları, 1995, s.1382.
9. Gönül Tankut, Bir Başkentin İmarı, Anahtar Kitaplar Yayınevi, 1993.
10. Tuğrul Akçura, Türkiye Cumhuriyetinin Başkenti Hakkında Monografik Bir Araştırma, OTDÜ Yayını, Güzel İstanbul Matbaası, 1971.
11. İlhan Bardakçı, Taşhan’dan Kadifekale’ye, Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları, 1975.
12. Taylan Esin, “Yunanca Kaynaklara Göre 1916 Ankara Yangını” Toplumsal Tarih, 2012 Kasım, S. 227, s.22-34 .
13. Taylan Esin- Zeliha Etöz, 1916 Ankara Yangını, İleşitim Yayınları, 2015.
14. Alice Odian Kasparian, “The 915 Massacres of the Armenian in the State of Angora, Turkey”, Journal of Armenian Studies, 1992, IV, S. 1-2, s. 119-136.
15. Ferda Balancar’ın röportajı, “Soykırımın tamamlayıcı unsuru olarak yangın”, http://www.agos.com.tr/tr/yazi/10657/soykirimin-tamamlayici-unsuru-olarak-yangin.
http://www.radikal.com.tr/yazarlar/ayse_hur/resmi_tarihin_yazmadigi_1916_ankara_yangini-1374274
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net
Leave a Reply