Ծպտյալ հայերը վերադառնում են իրենց ինքնությանը

Սիբել Հյուրթաշ
Հայերը, ովքեր Թուրքիայում կրած ճնշումների պատճառով իրենց ինքնությունը թաքցնելով` փորձել են մուսուլմանի նման ապրել, հավաքական մկրտություններով վերադառնում են իրենց ինքնությանը: Վերջերս` մայիսին, 12 դերսիմահայ մկրտությամբ վերագտավ իր ինքնությունը:
Մուսուլմանի պես ապրելու պարտադրված կամ էլ իսլամացված հայերի պատմությունը սկսում է 1915 թվականից, երբ տեղի ունեցան հայերի կոտորածները: Հայտնի է, որ մուսուլման ընտանիքների կողմից որդեգրված երեխաները, կանայք, որոնց ամուսնացրել էին մուսուլման տղամադկանց հետ, բացառության կարգով իսլամ ընդունած հայ ընտանիքներն այս ճանապարհով են կարողացել խուսափել կոտորածից:
Այս հայերի շրջանում, ովքեր ստիպված են եղել մեկ դար շարունակ թաքցնել իրենց ինքնությունը, վերջին տարիներին «ինքնությանը» վերադառնալու համար կարևոր շարժում է նկատվում, որն ավելի շատ ակտիվ է Անատոլիայի (Արևմտահայաստանի- Ակունքի խմբ.)՝ հատկապես Դերսիմի հայերի շրջանում, քան պոլսահայերի:
Միհրան Փրկիչ Գյուլթեքինը նրանիցից մեկն է: «Al-Monitor»-ի հետ հարցազրույցի ժամանակ Գյուլթեքինը պատմում է, որ իր ընտանիքը 1915 թ. կոտորածներից փրկվել է` հայկական ինքնությունը ալևիների մեջ թաքցնելով: Կարճ ժամանակ անց՝ 1937 թ., նրանք վերապրում են Դերսիմի կոտորածները: Դերսիմի աշիրեթների ապստամբությունը կանխելու համար կառավարության իրականացրած այս կոտորածի ժամանակ ընտանիքի մի մասը մահանում է, մի մասն էլ՝ աքսորվում: 10 տարի անց աքսորից վերադարձածները մուսուլմանական անուններ էին կրում. Օրինակ՝ Աբրահամը դառնում է Իբրահիմ: Քանի որ նախկին գրանցումներն այլևս չկային, նրանց այս անուններով են անձնագրեր տալիս:
Նրանց ալևի են համարում, քանի որ բնակվում են Դերսիմում, որտեղ մեծամասամբ ալևիներ են բնակվում: Գյուլթեքինը պատմում է, որ իրենց ընտանիքում փորձում էին պահպանել քրիստոնեական մշակույթը. «Տարրական դպրոց գնալիս գիտեի, որ հայ եմ, սակայն չգիտեի, թե ինչ ասել է հայ, և որ առանձին մշակույթ և կրոն ունենք: Զատիկին մայրս սոխի չոր կճեպներով ներկած ձվեր էր բերում և ասում՝ «Գարնան տոնն է, գնացեք հանդում կերեք»: Չէր ասում, որ սա քրիստոնեական հավատքի տարր է: Բոլորը մուսուլմանական անուն ունեին: Ընտանիքս ռադիոյի ալիքը փոխում և Երևանի ռադիոն (նկատի ունի ՀՀ Հանրային ռադիոյի` արտասահմանի համար հեռարձակվող հաղորդումները-Ակունքի խմբ.) էր լսում, սակայն համագյուղացիները լսել և ընտանիքիս դեմ բողոքել էին: Ես 18 տարեկանում գիտակցեցի, թե ինչ է հայկական ինքնությունը, հայ ընկերներ ձեռք բերեցի, բայց և այնպես անտեղյակ էի, որևէ գիրք, որևէ բան չկար, որպեսզի հասկանայինք: Ես 1915 թ. մասին չգիտեի: Գրքերից կարդացի, բավականին հուզվել էի. հոգեբանությանս վրա ազդեց: Հրանտ Դինքի մահը շրջադարձային եղավ: 48 տարեկան հասակում որոշեցի վերադառնալ ինքնությանս: Ավելի շուտ չէի կարող. ճնշումների ու վախի մթնոլորտ էր: 70 տարեկան կնքահորս, որդուս և բարեկամիս հետ գնացինք և մկրտվեցինք: Հետո էլ անունս փոխեցի: Սաբահադդին անունս փոխեցի Միհրան Փրկչի»:
Վերջին շրջանում հավաքական մկրտությամբ իրենց ինքնությանը վերադարձած` Անատոլիայի բազմաթիվ (Արևմտահայաստանի-Ակունքի խմբ.) հայեր կան: Վերջին հավաքական մկրտությունը տեղի ունեցավ մայիսի 9-ին` Յեշիլքյոյի Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցում: 12 դերսիմահայ կրոնական գիտելիքներ ստանալուց հետո մկրտվել և իրենց ինքնությանն էին վերադարձել:
«Ակօս» թերթի թղթակից Միհրան Մանուկյանն, ով ներկա էր եղել մկրտության արարողությանը, «Al Monitor»-ի հետ զրույցում նշեց, որ այն բոլորովին տարբեր էր մնացած ստանդարտ մկրտություններից: Մանուկյանը շեշտեց, որ մկրտություններին ընդհանրապես երեխաներ են լինում, սակայն այս անգամ կնքվողների շարքերում մեծահասականեր էին, ովքեր մինչև այդ տարիքին հասնելը չէին ապրել իրենց հավատքով. «Արարողության մասնակիցներին մեկ առ մեկ հարցրեցի, ու բոլորի պատասխանը մեկն էր՝ «Ազատություն ձեռք բերեցինք»»:
Մկրտվողներից 30 ամյա Յոնջա Գյուլթեքինը, ով անվանակոչվեց Լիա, «Al Monitor»-ին ասաց. «Հայրս ու մայրս թաքցրել են իրենց քրիստոնյա լինելու փաստը, քանի որ հայրս պետական աշխատանքի էր: Ասելով` դերսիմցի ենք՝ անմիջապես ընկալվել ենք որպես ալևի: Բայց եկեղեցի էլ էինք գնում, սակայն` շրջապատից, հարևաններից գաղտնի: Հայրս առավելապես գյուղերում ուսուցիչ էր աշխատում: Կարծեմ, թե դրա պատճառով էր խուսափում: Հատկապես մեր քրիստոնյա լինելու փաստը թաքցնում էինք հորս պաշտոնյա ընկերներից, սակայն Պոլիս տեղափոխվելուց հետո սկսեցինք չթաքցնել. հանգիստ եկեղեցի էինք գնում: Համալսարանն ավարտելուն պես զարմիկներիս հավաքեցի և ասացի մկրտվելու գաղափարիս մասին: Բոլորս միասին գնացինք եկեղեցի և պատրիարքի փոխանորդ Արամ Աթեշյանին հայտնեցինք մեր ցանկության մասին: 6 ամիս դասընթացի հաճախեցինք, որից հետո մկրտվեցինք: Այժմ անձնագիրս փոխելու և կրոնի բաժնում քրիստոնյա եմ գրելու: 63 տարեկան մայրս էլ է փոխելու անձնագիրն ու քրիստոնյա գրանցվելու»:
Իսլամացված կամ ծպտյալ հայերը մինչ վերջերս Թուրքիայում տաբու էին: Կարծես թե արգելքի նման մի բան կար. մարդիկ խուսափում էին խոսել այս թեմայով, սակայն սպանված հայ լրագրող Հրանտ Դինքի անունով ստեղծված Հրանտ Դինք հիմնադրամի և մյուս հասարակական կազմակերպությունների այս թեմայի վերաբերյալ կազմակերպած սիմպոզիումները, մտավորականների ջանքերը կարևոր ազդեցություն ունեցան տաբուն ջարդելու համար:
Անհրաժեշտ է շեշտել, որ իսլամացված հայերի երեխաներն էլ են ազդեցիկ դեր խաղացել տաբուն ջարդելու ուղղությամբ: Հաջեթեփե համալսարանի դասախոս Այշե Նևին, Յըլդըզ Թահինջիօղլուն մի գիտաժողովի ժամանակ պատմել էր, որ Ուրֆայից (Եդեսիա- Ակունքի խմբ.) Այըբ աղան հայ Սառային, ում հետ ամուսնացել էր, իսլամացնելու համար շիկացած երկաթով մարմնին խաչի նշան էր դրոշմել: Իսկ զեկույցն ավարտել էր հետևյալ նախադասությամբ՝ «Այս դաժանությունն կատարողն իմ ընտանիքն էր»: Պատմել էր, որ Այըբ աղան, ըստ էության, իր մոր հորեղբայրն է եղել… Մեկ ուրիշն էլ՝ լրագրող Ահմեդ Աբաքայը, իր «Հոշանայի վերջին խոսքը» գրքում, որտեղ պատմում է մոր՝ Հոշանայի մասին, հայտնում է, որ մայրը մինչև 82 տարեկանը իրենցից թաքցրել է իր հայ լինելու փաստը: Մահից մի օր առաջ մայրը նրան կանչել է իր մոտ և ասել, որ հայ է: Այս գիրքը գրելուց հետո ազգականները մեծ հակազդեցություն են ցուցաբերել Աբաքայի նկատմամբ:
Վերջին շրջանում վերապրած այսչափ ցավի և վերջ չունեցող հակազդեցությունների դեմ Անատոլիայի (Արևմտահայաստանի-Ակունքի խմբ.) հայերը արագ կազմակերպվում և հավաքական մկրտություններով վերադառնում են իրենց ինքնությանը: Հստակ տեղեկություն չկա, թե քանի հոգի է վերադարձել, սակայն քանի դեռ իսլամացված հայերի կամ ծպտյալ հայերի թեման օրակարգում է, երևում է` բազմաթիվ հայեր, վերադառնալով ինքնությանը, ջարդում են տաբուն:
Այս շարժումն առաջնորդողներից է վերոնշյալ Միհրան Փրկիչ Գյուլթեքինի ստեղծած Դերսիմի հայերի միությունը: Բացի այդ, Մալաթիայի, Մուշի, Բաթմանի (Սասունի), Սվազի, Հաթայի հայերն էլ են հայրենակցական միություններ ստեղծել: Ադըյամանի և Դիարբեքիրի հայերն էլ են այդ ուղու վրա: Ցայժմ որպես ալևի, քուրդ, արաբ, մուսուլման հայտնի հայերը, հայրենակցական միություններ ստեղծելով, վերադառնում են իրենց ինքնությանը: Նշենք, որ միությունների միակ նպատակը հավաքական մկրտությունները չեն: Միությունները նպատակ են հետապնդում` և՛ Հայաստանի, և մյուս նահանգների հայկական կազմակերպությունների հետ համատեղ միջոցառումների շնորհիվ հայ երիտասարդներն իրար հետ մտերմանան և սովորեն իրենց մշակույթը: Այս շրջանակներում վերջին 4 տարվա ընթացքում Երևանի երիտասարդները գալիս են Դերսիմ, Դերսիմի երիտասարդներն էլ գնում են Երևան:

http://www.al-monitor.com/pulse/tr/originals/2015/06/turkey-armenians-disguised-muslims-recover-true-identity.html#
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net