Թամեր Չիլինգեր // tamercilingir@hotmail.com
1920 թ. ապրիլի 23-ին ստեղծված Ազգային ժողովը Ստամբուլից Անկարա տեղափոխված օսմանյան պատգամավորների պալատն էր: Բացման օրը խորհրդարանը նոր շենքում առաջին նիստը սկսեց սուլթան և խալիֆ Մեհմեդ IV-ին հավատարմության երդումով:
Հետագայում, այն բանից հետո երբ պաշտոնական պատմագրությունը վերագրվեց` պնդելով, թե Ստամբուլում գտնվող խորհրդարանի անդամները զավթիչ անգլիացիների կողմից գերի են վերցվել՝ գրավ դնելով ժողովրդի կամքը, հայտնեցին՝ որոշել են բացել առաջին անկախ խորհրդարանը:
Պնդում էին` որքան սուլթան և խալիֆ Մեհմեդ IV-ն ու նրան հավատարիմ խորհրդարանն էին արտահայտում ժողովրդի կամքը, այնքան էլ` նորաստեղծ խորհրդարանը:
Իսկ Ստամբուլի խորհրդարանի անդամներին անգլիացիները գերի էին վերցրել Հայոց ցեղասպանությանը մասնակցություն ունենալու պատճառով:
Այն, որ գերմանացի պարոնների հետ իրականացրած ոճրագործությունների վերաբերյալ նրանք չընդունեցին «մեղավորներին ձերբակալելու» նոր պարոնների պնդումը, հավասարազոր էր ոչ թե իմպերիալիստ-զավթիչ ուժերի առաջ պատիվը գետնով տալուն, այլ ընդհակառակը՝ այդ մեղսագործների հանցակիցը դառնալուն: Այսպես օրինակ՝ 1920 թ. օգոստոսի 11-ին Մուստաֆա Քեմալը (Անկարայի կառավարությունը) հայտարարեց, որ «տեղահանության և այլնի» պատճառով Ստամբուլի կառավարության կողմից ստեղծած Ռազմական արտակարգ ատյանը ցրվել է: 1920 թ. օգոստոսի 12-ին Հայոց ցեղասպանությանը մասնակցելու հիմնավորմամբ հայտարարում են, որ «… եթե հայրենիքի զավակներին մահապատժի ենթարկելու լինեն, ապա անգլիացի փոխգնդապետ Ռոլինսոնին [1] և իրենց ձեռքում հայտնված անգլիացի գերիներին են կախաղան բարձրացնելու»: 1920 թ. ապրիլի 23-ին Անկարա տեղափոխված խորհրդարանը նպատակ ուներ հայերի ցեղասպանությանը մասնակցած մարդասպաններին փախցնել և ապահովել նրանց անվտանգությունը, քանզի իթթիհադականների սկսած ցեղասպանության նախագիծը դեռևս ավարտին չէր հասցվել: Հերթը հույներինն էր. այս կադրերը կիսատ մնացած գործն ավարտին էին հասցնելու, նախ Պոնտոսի, հետո էլ Փոքր Ասիայի հույներին էին ոչնչացնելու կամ էլ աքսորելու էին` բնակչության փոխանակման անվան տակ: Միևնույն ժամանակ Քոչգիրիում ալևիներին էին կոտորելու: Մնացած հույներին էլ «նվիրելու էին» թրքականությունն ու իսլամը:
Մալթայի աքսորյալները
Ստամբուլի Անգլիական բարձրագույն կոմիսարության՝ հայերի նկատմամբ ցեղասպանությանը մասնակցելու հիմնավորմամբ պատրաստած ցուցակի 173 հոգուց 80-ին 1920 թ. մարտի 16-ին անգլիացիները դաշնակից տերությունների կողմից պաշտոնապես ձերբակալեցին: Պատգամավորների պալատի անդամ հանդիսացած 80 հոգուց բացի` մնացածները, փախչելով Անկարա, «նոր» խորհրդարանի անդամ դարձան: Իսկ որպես ցեղասպանության հանցագործ հայտնի Մալթայի աքսորյալները հետագայում փոխադարձ համաձայնությամբ ազատ էին արձակվելու, որոնց մեծ մասը հանրապետական շրջանում կարևոր պետական պաշտոններ էր ստանձնելու:
1920 թ. ապրիլի 23-ին ստեղծված խորհրդարանը մաքրեց ցեղասպանության մեղավորների արատավոր անունը և ապահովեց ցեղասպանության շարունակականությունը
Ըստ էության, նորաստեղծ խորհրդարանում պաշտոններ ստացան ցեղասպանության այն կադրերը, որոնք իրենց հանցանքի համար պատիժ չկրեցին: Ովքե՞ր էին նրանց շարքերում:
►Աբդուլհալիք Ռենդա: Տեղահանութան ժամանակ եղել է Բիթլիսի և Հալեպի նահանգապետը: Թալեաթ փաշայի աներորդին է: Աբդուլհալիք բեյը, ով 1917 թ. մի կարճ ժամանակահատված ստանձնել է Ներքին գործերի նախարարության խորհրդականի պաշտոնը, պատասխանատու է Բիթլիսի և Հալեպի հայերի կոտորածերի համար, Մալթայից վերադառնալուց հետո եղել է Չանքըրըի պատգամավոր, Զմյուռնիայի նահանգապետ, 1924-1930 թթ. աշխատել է Ֆինանսների և Պաշտպանության նախարարություններում, եղել է Ռազմածովային նախարարի տեղակալ: 1935 թ. ընտրվել է ԹԱՄԺ-ի նախագահ` ստանձնելով այս պաշտոնը մինչ 1946 թ., որից հետո Հասան Սաքայի կառավարությունում ստանձնել է պետնախարարի պաշտոն:
►Շյուքրյու Քայա: Տեղահանության ժամանակ Փախստականների և աշիրեթների հարցերով տնօրեն Շյուքրու բեյը, ով կրում է Հալեպի և Ադանայի նահանգների տեղահանությունների պատասխանատվությունը, Մալթայից փախչելուց հետո որոշ ժամանակ մնացել է Իտալիայում և Գերմանիայում: Թուրքիա վերադառնալուց հետո ընդգրկվել է Լոզան մեկնող պատվիակության կազմի մեջ: Եղել է Զմյուռնիայի քաղաքապետը: 1923 թ. եղել է Մուղլայի (Մենթեշե) պատգամավոր, 1924 թ. մինչ Մուստաֆա Քեմալի մահը եղել է Գյուղատնտեսության, Արտգործնախարարության և Ներքին գործերի նախարարի պաշտոններում:
►Ռեֆեթ Բելե: Ռեֆեթ փաշային, ով 1916-1917 թթ. ձմռանը եղել է Սամսունի և շրջակայքի զինվորական նահանգապետը, Սամսունի և շրջակայքի հույների տեղահանության մեղադրանքով ուղարկել են Մալթա: Հանրապետական շրջանումնա եղել է Ներքին գործերի և Պաշտպանության նախարար:
►Հասան Թահսին Ուզեր: Տեղահանության ժամանակ, որպես Վանի և Էրզրումի նահանգապետ, հայերի տեղահանւթյունների համար պատասխանատվություն ունենալու մեղադրանքով Մալթա ուղարկված Հասան Թահսին բեյը Մալթայից վերադառնալուց հետո հերթականությամբ Մեջլիսում եղել է Զմյուռնիայի, Արդահանի, Էրզրումի և Կոնիայի պատգամավոր: 1935 թ. աշխատել է բանակային 3-րդ կորպուսի ընդհանուր տեսչությունում, որը հանդիսանում էր ԺՀԿ-ի «Արտակարգ իրավիճակների նահանգապետարանը»: Այստեղաշխատել է մինչև մահը` 1939 թ:
►Միդհատ Շյուքրյու Բլեդա: Տեղահանության ժամանակ Միություն և առաջադիմություն կուսակցության գլխավոր քարտուղար և Կրթության նախարար եղած Միդհատ Շյուքրյու բեյը Մալթայից վերադառնալուց հետո, մերժելով Մուստաֆա Քեմալի` միասին աշխատելու առաջարկը, բնակվել է Զմյուռնիայում և զբաղվել առևտրով: 1926 թ. Իզմիրի մահափորձի դատավարության շրջանակներում ձերբակալվել է, արդարացվելուց հետո կրկին Մուստաֆա Քեմալի առաջարկով ընտրվել է Սվասի անկախ պատգամավոր: Մուստաֆա Քեմալը նրան երաշխիք է տվել` ասելով, որ եթե չկարողանա Սվասից պատգամավոր ընտրվել, ողջ Սվասի ընտրությունները չեղյալ կհայտարարի: Մինչև 1950 թ. չորս շրջան եղել է պատգամավոր:
►Հալիլ Մենթեշե: ՄԱԿ-իժամանակ եղել է Պատգամավորների պալատի նախագահ, ստանձնել է Ներքին գործերի, Արդարադատության և Արտգործնախարարների պաշտոնը: Տեղահանության և պատերազմի հանցագործությունների պատճառով օսմանյան իրավասուների կողմից անգլիացիներին հանձնված Հալիլ բեյը Մալթայից վերադառնալուց հետո պետական պաշտոն չի ստանձնել: Մասնակցել է 1924 թ. Առաջադիմական հանրապետական կուսակցության ստեղծմանը: 1926 թ. Զմյուռնիայի մահափորձի դատավարության շրջանակում ձերբակալվել է, սակայն արդարացվել է: 1931 թ., որպես ԺՀԿ-ի անկախ թեկնածու, ընտրվել է Զմյուռնիայի պատգամավոր: Մինչև 1948 թ. եղել է Զմյուռնիայի պատգամավոր:
►Ալի Ջենանին: Տեղահանության ժամանակ եղել է Հալեպի պատգամավոր և կրում է Այնթափի հազարավոր հայերի տեղահանության պատասխանատվությունը, Մալթայից վերադառնալուց հետո ընտրվել է պատգամավոր, 1924-1926 թթ. ստանձնել է Առևտրի նախարարի պաշտոնը:
►Ալի Չեթինքայա: Հատուկ կազմակերպության անդամ, Աֆյոնի պատգամավոր Քել Ալին հանրապետական շրջանում հայտնի է որպես Անկախության դատարանի նախագահ և Հանրօգուտ աշխատանքների նախարար:
►Աքա Գյունդյուզ: ՄԱԿ ի անդամ Հուսեին Էնիս Ավնին հանրապետական շրջանում վերցրել է Աքա Գյունդուզ անունը: 1932-1946 թթ. եղել է պատգամավոր:
►Սաբիթ Սաղըրօղլու, տեղահանության ժամանակ եղել է Խարբերդի նահանգապետ: Նրան, որպես Դերսիմի շրջանի հայերի կոտորածների պատասխանատու, աքսորել են Մալթա: Այնտեղից վերադառնալուց հետո, որպես պարգև, դարձել է ԹԱՄԺ-ի Երզնկայի պատգամավոր:
►Ահմեդ Մուամմար Ջանքարդեշ: Միություն և առաջադիմություն կուսակցության կրակոտ անդամ, տեղահանության ժամանակ Սվասի և Կոնիայի նահանգապետ եղած Ահմեդ Մուամմեր բեյին Անկարան նախ նշանակել է Սվասի մութասարրըֆ, այնուհետև դարձել է Սվասի պատգամավոր:
►Ալի Մյունիֆ Եղենաղա: 1913-1915 թթ. եղել է Հանրօգուտ աշխատանքների նախարար, 1915-1916 թթ.` Լիբանանի նահանգապետ, 1918 թ.` ՄԱԿ-ի կենտրոնական կոմիտեի անդամ: Լիբանանի հայերի և մարոնիտների դեմ կատարված կոտորածների պատճառով Մալթա աքսորված Ալի Մյունիֆ բեյը հանրապետության հռչակումից հետո եղել է Ադանայի (Սեյհան) քաղաքապետ, հետագայում` Մերսինի և Ադանայի պատգամավոր:
►Մուստաֆա Ռեշադ Միմարօղլու: 1915 թ.` Ստամբուլի քաղաքական ոստիկանության պետ, 1917-1918 թթ. Չանքըրըի և Բոլուի մութասարրըֆը եղած Մուստաֆա Ռեշադ բեյը Մալթայից վերադառնալուց հետո հերթականությամբ եղել է Թոքաթի մութասարրըֆ, Ադանայի նահանգապետ, Պետխորհրդի նախագահ, Զմյուռնիայի պատգամավոր, ԺՀԿ-իՍտամբուլ նահանգի ներկայացուցիչ:
►Ալի Իհսան Սաբիս: Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ բանակի և կորպուսի հրամանատար Ալի Իհսան փաշան Վանում, Մոսուլում և Ուրմիայում քրիստոնյաների կոտորածը փաստացիորեն ղեկավարելու և Քութուլ Ամմարեի պաշարումից և գրավելուց հետո անգլիացի պատերազմի գերիներին սպանելու մեղադրանքով ուղարկվել է Մալթա: Մալթայից վերադառնալուց հետո նշանակվել է Արևմտյան ռազմաճակատի առաջին բանակային կորպուսի հրամանատար, սակայն ռազմաճակատի հրամանատար գնդապետ Իսմեթ բեյի հետ տարաձայնություններ ունենալու պատճառով նախքան մեծ հարձակումն ազտվել է պաշտոնից և թոշակի անցել:
►Սուլեյման Նեջմի Սելամն: Տեղահանության ժամանակ եղել է Սամսունի մութասարրըֆ, և Սամսունում որոշ հայերի սպանության անմիջական պատասխանատվությունը կրելու մեղադրանքով ուղարկվել է Մալթա, 1923 թ. նշանակվել է Քաստամոնուի նահանգապետ, որից հետո ԹԱՄԺ-ում եղել է Սամսունի պատգամավոր:
►Զյուլֆլյու Թիգրել: Օսմանյան կայսրության ժամանակ եղել է Դիարբեքիրի պատգամավոր, Դիարբեքիրի հայերի զանգվածային կոտորածների ժամանակ դերակատարում ունեցած Զյուլֆլյու բեյը նաև նոր շրջանի Դիարբեքիրի պատգամավորն էր: Նա պատվիրակության կազմում որպես «քուրդ ներկայացուցիչ» մեկնել է Լոզան:
►Արիֆ Ֆևզի Փիրինչիօղլու: Օսմանյան ժամանակաշրջանում Դիարբեքիրի պատգամավոր Արիֆ Ֆևզի բեյը նոր շրջանում եղել է Դիարբեքիրի պատգամավոր և Հանրօգուտ աշխատանքների նախարար:
►Քարա Վասըֆ: Միություն և առաջադիմություն կուսակցության կարևոր դեմքերից մեկը` Քարա Վասըֆ բեյը, Ազգային ազտագրական պայքարին (Ազգայնական շարժմանը-Ակունքի խմբ.) մասնակցել է որպես Սըվասի պատգամավոր, սակայն Մուստաֆա Քեմալի հետ տարաձայնություններ է ունեցել և 1926 թ. Իզմիրի մահափորձի (Իզմիրի դատաքննությունն իրականացվել է Մուստաֆա Քեմալի /հետագայում` Աթաթուրք/ դեմ մահափորձի մեղադրանքով-Ակունքի խմբ.) դատավարության պատճառով մահապատժի է ենթարկվել:
►Իսմայիլ Ջանփոլադ: Իթթիհադականների Անվտանգության գլխավոր տնօրեն, Ստամբուլի քաղաքապետ և Ներքին գործերի նախարար Իսմայիլ բեյը Մալթայից վերադառնալուց հետո որպես Ստամբուլի պատգամավոր մասնակցել է Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովին: Սակայն նա իր ընկերների նման երջանիկ չէր. 1926 թ. Իզմիրի մահափորձի դատավարության շրջանակում մահապատժի է ենթարկվել:
►Ֆազըլ Բերքի Թումթուրք: Դոկտոր Ֆազիլ բեյը, ով Չանքըրըի (Քասթամոնու) պատգամավոր եղած ժամանակ որպես Սվասի նահանգապետ Մուամմեր բեյի օգնական` Սվասի հայերի կտորածների ժամանակ կարևոր դեր խաղալու հիմնավորմամբ ուղարկվել է Մալթա, հանրապետական շրջանում անդամակցել է Կարմիր Մահիկի ղեկավար խորհրդին:
►Մուսա Հիլմի Դեմոքան: Քըրշեհիրի մութասարրըֆ Մուսա Հիլմի բեյը, ով տեղահանությունների ընթացքում Քըրշեհիրի հայերի նկատմամբ իրականացրած հանցագործությունների պատճառով աքսորվել է Մալթա, դեռևս այնտեղ գտվելու ժամանկ ընտրվել է ԹԱՄԺ-ում Քըրշեհիրի պատգամավոր:
►Իլյաս Սամի բեյ: Օսմանյան ժամանակաշրջանում Մուշի պատգամավոր Հաջի Իլյաս Սամի բեյը Մալթայից վերդառանալուց հետո եղել է նախ` Մուշի, այնուհետև` Բիթլիսի պատգամավոր:
►Վելի Նեջդեթ Սյունքըթայ: Դիարբեքիրի հայերի կոտորածների պատասխանատվությունը կրող Վելի Նեջդեթ բեյը, ում ուղարկել են Մալթա, այն եզակի անձանցից է, ով Մալթայից վերադառնալուց հետո պետական պաշտոն չի ստանձնել, այլ զբաղվել է առևտրով: 1937 թ. զբաղեցրել է Անկարայի Առևտրի պալատի նախագահի պաշտոնը:
►Մեհմեդ Էջզաջըբաշի: Երզնկայի հայտնի ընտանիքներից մեկի անդամ, ՄԱԿ-ի անդամ հազարապետ Էջզաջը Մեհմեդ բեյը, որպես Երզնկայի և Քեմախի տեղահանությունների և կոտորածների պատասխանատու, աքսորվել է: Հանրապետական ժամանակաշրջանում Մեհմեդ բեյը դարձել է հայտնի Էջզաջըբաշը դեղագործական ձեռնարկության հիմնադիր:
►Գալաթացի Շևքեթ: Մալթայից վերադառնալուց հետո առևտրով զբաղված Գալաթացի Շևքեթ բեյըՄԱԿ-ի Ստամբուլի կենտրոնական հրամանատարն էր:
►Քարա Քեմալ: ՄԱԿ-իկենտրոնական կոմիտեի անդամ, Պարենի մատակարարման նախարար Քարա Քեմալ բեյը Մալթայի աքսորից հետո փորձեց վերականեդանացնել ՄԱԿ-ը: 1926 թ. Զմյուռնիայի մահափորձի դատավարության շրջանակում հեռակա դատապարտվել է մահապատժի: Հասկանալով, որ բռնվելու է, ինքնասպանություն է գործել:
Քրիստոնյաների գերեզմանոցի վրա կառուցված Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովը
100 տարի առաջ այս հողերում հազարավոր տարիներ շարունակ բնակվածներն իրենց կրոնի և էթնիկ ինքնության պատճառով սպանվել, ցեղասպանվել և աքսորվել են… Քրիստոնյա, հրեա, հայ, հույն, ասորի և քաղդեացի էին…
Նրանց սպանություններով ստեղծված հանրապետությունը վերջ ի վերջո կագնեց նաև քրդերի և ալևիների դեմ՝ փորձելով ոչնչացնել նաև նրանց ինքնությունն ու ձուլել նրանց: Այդ օրվանից մինչ օրս շարունակեց արյունահեղությունը: Գրեթե կատարվող յուրաքանչյուր մի նոր բան այդ սպանվածներից յուրացրածն է: Անգամ հասել են նրան, որ սպանվածների ունեցվածքը յուրացնելուց բացի նրանց ոսկորները վաճառելով` շահույթ են ստացել: Այս հողերում մարդու կողմից ստեղծված ինչ որ կա կա՛մ ոչնչացրել են, կա՛մ էլ` գողացել և յուրացրել: Նրանց երգերը, պատմվածքները, լեգենդներն ու ժողովրդական խաղիկները գողացել և ասել են՝ մերն է:
Եվ ամեն մի գողացած բանի գինը հազարավոր մարդկանց արյունն ու կյանքն էր…
Նրանց պատկանող մաքուր, արդար քրտինքով գրեթե ոչինչ չկար…
Քրիստոնեական գերեզմանոցի վրա մուսուլմանական աղոթք
Հանրապետությունը ներկայացնող առաջին Ազգային մեծ ժողովը ևս ստեղծվել է նման գողության և ավազակության հիմքի վրա:
1920 թ. ապրիլի 22-ի կոչով առաջին նիստը տեղի է ունենում 1920 թ. ապրիլի 23-ին: Այդ օրը Հաջի Բայրամ մզկիթում նամազից հետո բոլորը միասին գալիս են խորհրդարանի շենք: Ժամը 14:00 արարողակարգով և աղոթքներով բացվում է խորհրդարանը… Աղոթքով, այն էլ մուսուլմանական աղոթքով քրիստոնեական գերեզմանոցի վրա…
Մի ասեք, թե քրիստոնեական գերեզմանը որտեղից դուրս եկավ… Ազգային մեծ ժողովի առաջին շենքը կառուցվել է Անկարայում քրիստոնեական գերեզմանոցի վրա: Ցավոք, սուրբ արժեքների նկատմամբ անհարգալից վերաբերմունքն այսքանով չի սահմանափակվում:
Եթե ուզում եք, այս ամենը հասկանալու համար գնանք ամենասկիզբը՝ 1915 թ. …
Նախաձեռնությունն իթթիհադականներինն էր, բախտը` քեմալականներինը
Այդ տարի Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունն ուզում էր Անկարայում ակումբի շենք կառուցել… Որպես հողակտոր աչքները զարնում է մի քրիստոնեական գերեզմանոցի… Առանց որևէ մեկի ուշադրություն դարձնելու, առարկությունները լսելու սկսում են շինարարական աշխատանքները…
Ահա հետագայում Ազգային մեծ ժողովի շենքի վերածված այդ շենքը Միություն և առաջադիմության ակումբի շենքն էր, որը Առաջին իմպերիալիստական բաժանման պատերազմի ժամանակ օսմանցիների պարտության և իթթիհադականների դատավարության պատճառով չկարողացան ավարտել: Կիսատ մնացած շենքի շինարարությունն ավարտվելու էր Մուստաֆա Քեմալի հրամանով և դառնալու Ազգային մեծ ժողովի առաջին շենքը…Շինարարության համար անհրաժեշտ գումարն էլ հավաքել էին Հատուկ կազմակերպությանը կից կազմակերպությունների միջոցով…
Կարմիր մահիկի, Ծովային միության, Ազգային պաշտպանության միջոցով գլխավորապես անկարացի առևտրականներից և արհեստավորներից հավաքված գումարը շինարարության համար տվեցին Միություն և առաջադիմություն կուսակցությանը…
Անակարացի առևտրականներն ու արհեստավորներն ընդհանուր առմամբ քրիստոնյաներից էին կազմված… Գումար տվողներից էին Անտոն Հերելոս էֆենդին, ԿոստանդինօղլուԿոստանդին էֆենդին, Բաղդասարօղլու Հակոբ էֆենդին, Ֆեսլիօղլու Ջորջի էֆենին, ովքեր զբաղվում էին անգորական բրդի և հացահատիկի առևտրով: Այդ տարիներին Անկարայում ներմուծմամբ-արտահանմամբ զբաղվող հարուստ մուսուլմաններ դեռևս չկային:
Դժվար չէ գուշակել, թե այս նվիրատվություններն ինչպես են հավաքել: Սակայն խնդիրն այն չէ, որ այս շենքի շինարարության նյութերի հիմքում օգտագործել են հայ, հույն, և հրեա առևտրականների գումարները…
Քրիստոնեական և հրեական գերեզմաններից հանվել են քարերը
Հիմնական խնդիրն այն է, որ այս գերեզմանը կառուցվել է քրիստոնեական գերեզմանոցի վրա, ևշինությանորոշհատվածներումօգտագործվելէքրիստոնեականևհրեականգերեզմանոցիցգողացածտապանաքարեր:
2014 թ. ապրիլի 1-ին «Թոփլումսալ թարիհ» ամսագրում լույս տեսած «Ազգային մեծ ժողովի հիմքերը» խորագրով հոդվածում ասվում է, որ, ըստ էության, Անկարայում ոչմուսուլմանների և ոչ մի գերեզմանոց ապահով չէ, այնուհետև շարունակում է՝ «Ըստ 1919 թ. փետրվարի, մարտի փաստաթղթերի՝ Անկարայում պատերազմի ժամանակ ոչմուսուլմանների տապանաքարերը գողացել և օգտագործել են Միություն և առաջադիմություն կուսակցության ակումբի շենքի շինարարության ժամանակ: XIX դարում Անկարայի փոխհյուպատոս Գևին Գադերոլի կնոջ՝ Էնի Գադերոլի շիրմաքարը հանել և շինարարության մեջ օգտագործելու համար բերել են ակումբի մոտ: Ապացուցվել է, որ սրա նման ևս 4 տապանաքար են հանել հայկական և հունական գերեզմանոցից [2]»:
Կրկին նույն հոդվածում օգտագործված օսմանյան արխիվային մեկայլփաստաթուղթ վկայում է. «Ազգային ժողովի … շենքի հիմքերը գցվել են 1916 թ. Անկարա եկած…Էնվեր փաշայի հրամանով` որպես ՄԱԿ-ի Անկարայի կենտրոն… Մի օր Անկարայում գտնվող տեղացի քրիստոնյաները՝ձեռքներին բահեր ու բրիչներ, հավաքվում են շենքի առջև, քանզի այս շենքը կառուցելիս անգլիացի հյուպատոսի գերեզմանաքար է հիմքումօ գտագործվել: Այժմ այս շենքը քանդելու և տապանաքարը հանլու էին: Անմիջապես թուրքերն էլ համապատասխան միջոցներ են ձեռնարկում: Այդ ժամանակ Ստամբուլից Յաղըշ անունով մի քահանա էր եկել, ով սրանց խրատելով` կանխում է դեպքը: Ծնունդով անկարացի Գասպարյանը գրում է, որ առաքելական, կաթոլիկ և բողոքական համայնքներին պատկանող գերեզմանոցներից հանելեն տապանաքարերն ու հայերեն մակագրությունները»[3]:
Կրկին 1916 թ. Ֆինանսների նախարարությունից ներքին գործերի նախարարությանն ուղղվա ծգրությունում ասվում է՝ «Ըստ էության, հողակտորն անգամ քաղաքապետարանին չի պատկանում, խոսքը գնում է լքյալ գերեզմանոցի մասին»: Վալին Ներքին գործերի նախարարությանն ուղղած գրության մեջ ժխտելու էր այս պնդումը:
Օսմանյան արխիվներից մեկ այլ փաստաթուղթ էլ վկայում է, որ Անկարայի հրեական գերեզմանոցի տապանաքարերն են հանել և օգտագործել շինարարության ժամանակ՝ 1919 թ. ապրիլի 1-ին կատարված բողոքի համաձայն՝ ապացուցվել է՝ սև քարերի մի մասը կինոյի շենքի շինարարության ժամանակ հավաքել և օգտագործել է 5րդ բանակային կորպուսի հրամանատար Ալի Օսման բեյը, մի մասն էլ օգտագործել է ՄԱԿ-ի քարտուղար Մեսուլու Նեջաթի բեյը ՄԱԿ-ի ակումբի շինարարության ժամանակ: Այսինքն՝ առաջին Ազգային մեծ ժողովի շենքը կառուցվել է քրիստոնեական գերեզմանոցի վրա, այն էլ` քրիստոնյաների տապանաքարերով, այն էլ` քրիստոնյաների կատարած նվիրատվություններով:
Պատկերացրեք հազարավոր տարիներ այս հողերում՝ Անկարայում, ապրած քրիստոնյաները Ազգային մեծ ժողովի բացումով հանրապետական ողջ պատմության ընթացքում ֆիզիկապես այնտեղ ներկայացված չեն:
Ցավոք, նրանց ոսկորների վրա, նրանց տապանաքարերով և գումարով կառուցված շենքում՝Ազգային մեծժ ողովում, հայերի, հույների և հրեաների բնաջնջմանվ երաբերյալ տասնյակ որոշումներ են ստորագրվել, նրանք չեն ներկայացվել…
(Թեմայի վերաբերյալ մանրամասն տեղեկությունների համարկարող եք կարդալ «Թոփլումսալ թարիհ» ամսագրի 2014 թ. ապրիլ ամսվա համարում լույս տեսած Զելիհա Թող Էսինեի «Նվիրատվություն, Ազգային մեծ ժողովի հիմքերը» հոդվածը):
[1] Ռոիլսոնը Արևելյան Անատոլիայում (Արևմտյան Հայաստան-Ակունքի խմբ.) և Կովկասում Մուդրոսի զինադադարի պահանջները կիրառելու համար էր գործուղված: Գտնվում էր Էրզրումում (Կարինում-Ակունքիխմբ.): Մալթայի ձերբակալվածներին փոխանակելու համար Քազիմ Կարաբեքիրը գերի է վերցնում:
[2] Cem-i İane, Büyük Millet Meclisi’nin Temelleri, Zeliha Etöz-Taylan Esin, Toplumsal Tarih Dergisi, Nisan 2014, Sayfa 28.
[3] Age, 28.
Ortakhaber.com
Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net
Leave a Reply