97. Հայոց Մեծ եղեռնը

Եղեռնը նախապատրաստելու թուրքական իշխանությունների քաղաքականությունը

Սկսված պատերազմը հնարավորություն էր ընձեռում թուրքական կառավարությանը՝ հաշվեհարդար տեսնել կայսրության հայ հպատակների հետ։ Երիտթուրքերն իրականացնում էին 1910-1911 թթ. Սալոնիկ քաղաքում կայացած իրենց կուսակցության գաղտնի ժողովների որոշումները։ Այն նախատեսում էր, որ կայսրության տարածքում բնակվող և թուրք ազգությանը չպատկանող մահմեդականները պետք է թուրքացվեն, իսկ քրիստոնյաները՝ ոչնչացվեն։

Արևմտյան Հայաստանում և Փոքր Ասիայի հայաբնակ տարածքներում բնակվող հայ ժողովուրդը դարձավ այս հրեշավոր քաղաքականության առաջին զոհերից մեկը։ Այդ ծրագրի հեղինակներն էին Թալեաթ փաշան (ներքին գործերի նախարար), Էնվեր փաշան (ռազմական նախարար), Ջեմալ փաշան (ծովային նախարար, Պաղեստինյան ճակատի հրամանատար), Բեհաէդդին Շաքիր բեյը (երիտթուրքական կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի անդամ) և ուրիշներ։

Մտադրվելով ոչնչացնել հայերին՝ երիտթուրքերը ձգտում էին վերացնել Հայկական հարցը։ Հայերը և Հայաստանը արգելք էին հանդիսանում պանթուրքական ծրագրի իրականացման ճանապարհին։ Նրանց երազած «Մեծ Թուրանը» պետք է ձգվեր Բոսֆորից մինչև Ալթայ։ Երիտթուրքերը ցանկանում էին այդ ստեղծվելիք պետության մեջ ներգրավել բոլոր թուրքալեզու ժողովուրդներին։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին, բացի հայերի զանգվածային տեղահանությունից և կոտորածներից, օսմանյան իշխանություններն իրականացնում են կայսրության մի շարք այլ հպատակ ժողովուրդների՝ ասորիների, հույների և արաբների մասնակի ջարդեր։

Թուրքական իշխանությունների վայրագությունները հանկարծակիի բերեցին նաև այդ ժողովուրդներին։ Հարկ է նշել, որ հայ քաղաքական շրջանակների կողմից ևս իր ամբողջության մեջ չընկալվեց նախադեպը չունեցող արհավիրքը։

1914թ. հոկտեմբերին երիտթուրքերը կազմավորում են Երեքի գործադիր կոմիտե, որին հանձնարարվում է իրականացնել օսմանահպատակ հայերի զանգվածային բռնագաղթն ու կոտորածը։ Նախկին քրեական հանցագործներից կազմակերպվում է «Հատուկ կազմակերպություն»։ Նրանց էր հանձնարարված տեղերում հայերի ջարդը։ Այդ նպատակի համար կայսրությունը բաժանվում է երեք շրջանների. 1. Կիլիկիա և Սիրիա, 2. Արևելյան Անատոլիա (Արևմտյան Հայաստան), 3. Արևմտյան Անատոլիա։

Իրենց հրեշավոր քաղաքականությունն իրագործելու նպատակով թուրքական իշխանությունները հայերին զրկում են դիմադրելու հնարավորությունից։ Նրանք 1915թ. գարնանը առաջին հերթին սկսում են օսմանյան բանակ զորակոչված հայ տղամարդկանց զինաթափումն ու ոչնչացումը։ Նրանք ռազմաճակատից տեղափոխվում են թիկունք, ընդգրկվում բանվորական գումարտակներում։ Հայ զինվորների հետ զինաթափվում են օսմանյան բանակում ծառայող հույները։ Զինաթափված հայերին հանձնարարվում է ամենածանր աշխատանքը՝ ճանապարհների, ամրությունների կառուցումը և բեռների տեղափոխումը։ Ապա անասելի ծանր աշխատանքներից և թերսնվելուց հյուծված հայ զինվորներին 50-ական կամ 100-ական խմբերով զինվորական կամ ոստիկանական հսկողության ներքո դուրս էին բերում իրենց տեղակայված վայրից և ոչնչացնում։

Դրանից հետո երիտթուրքական իշխանությունները, զանազան միջոցներ բանեցնելով, բռնագրավում են հայ բնակչության ունեցած սակավ զենքն ու զինամթերքը։

Օսմանյան կառավարության հաջորդ քայլը կուսակցական, աշխարհիկ, հոգևոր ներկայացուցիչների և մասնավորապես հայ մտավորականության ձերբակալումն ու ոչնչացումն էր։ Այդ քայլով իշխանությունները ցանկանում էին զրկել հայությանը նրա ղեկավարող և կազմակերպող ուժերից։ Ամենածանր հարվածը հասցվում է Կ.Պոլսում։ 1915թ. ապրիլի 24-ին այստեղ ձերբակալվում և աքսորվում են 600-ից ավելի հայ մտավորականներ՝ գրողներ, արվեստագետներ, բժիշկներ, մանկավարժներ, հասարակական գործիչներ։ Ձերբակալվածների թվում էին նշանավոր երգահան Կոմիտասը, գրողներ Գրիգոր Զոհրապը, Ռուբեն Սևակը, Դանիել Վարուժանը, Սիամանթոն, բժիշկ Նազարեթ Տաղավարյանը և ուրիշներ։ Աքսորի ճանապարհին հայ մտավորականները ենթարկվում էին զանազան զրկանքների և նվաստացումների։ Կոմիտասը, չդիմանալով իր ժողովրդի դեմ կատարվող վայրագություններին, խելագարվում է։ Հայ մտավորականության մեծ մասը սպանվում է ջարդարարների կողմից։

Հունիսին Կ.Պոլսում կեղծ ամբաստանությունների հիման վրա ձերբակալվում և մահապատժի են ենթարկվում Հնչակյան կուսակցական նշանավոր գործիչ Փարամազը (Մաթևոս Սարգսյան) և իր 19 կուսակցական ընկերները։

Հիմնականում աքսորելով և ոչնչացնելով 18-45 տարեկան հայ տղամարդկանց՝ երիտթուրքական իշխանությունները ձեռնամուխ են լինում գրեթե անպաշտպան մնացած հայ կանանց, երեխաների ու ծերերի բռնագաղթին և կոտորածին։

1915 թվականի ապրիլի 24-ին ձերբակալված հայ մտավորականներից ոմանք

Առաջին շարք` Գրիգոր Զոհրապ, Դանիել Վարուժան, Ռուբեն Զարդարյան, Արտաշես Հարությունյան, Սիամանթո:

Երկրորդ շարք Ռուբեն Սևակ, Տիգրան Չոկուրջյան, Տիրան Քելեկյան, Թլկատինցի, Երուխան

Արևմտահայերի զանգվածային տեղահանությունը և ջարդերը

1914թ. աշնանից և հատկապես 1915թ. գարնանից սկսվում է արևմտահայ բնակչության բռնագաղթն ու կոտորածը։ Թուրքական իշխանությունները հայ բնակչությանը աքսորում են Միջագետքի անապատային շրջանները։ Աքսորից առաջ կամ դրա ընթացքում բռնագրավվում կամ թալանվում էր հայերի գույքը։ Գեղեցիկ կանայք և աղջիկները բռնի կերպով տարվում են մահմեդականների հարեմները։ Մինչև աքսորավայր հասնելը տարագիրները ենթարկվում էին զանազան քրդական և այլ մահմեդական ավազակախմբերի, այդ թվում՝ աքսորականներին հսկող ոստիկանների և զինվորների բռնություններին։ Ովքեր ի վիճակի չէին լինում շարունակել ճանապարհը, սպանվում էին տեղում։ Տարագրման վայր էր հասնում աքսորականների չնչին մասը։ Այսպես՝ Տրապիզոնից դուրս եկած 3 հազար աքսորականներից Հալեպ հասան միայն 35 հոգի։ Մնացածը կա՛մ սպանվեցին, կա՛մ մահացան սովից, ծարավից ու զանազան հիվանդություններից։

Կայսրության մի շարք հարավային քաղաքներ, որոնք գտնվում էին հայերի տարագրման ճանապարհին, վեր էին ածվել ստրկավաճառության շուկաների։ Այնտեղ չնչին գներով վաճառվում էին աքսորական հայեր։

Մինչև 1915թ. վերջը Արևմտյան Հայաստանի և Փոքր Ասիայի հայաբնակ տարածքներն ամբողջությամբ հայաթափ են լինում, շատ քչերին է հաջողվում փրկվել։

Հայերն ամբողջությամբ չեն աքսորվում միայն երկու քաղաքներից՝ Կ.Պոլսից և Զմյուռնիայից։

Զանգվածային կոտորածներից փրկվելու նպատակով մեծ թվով արևմտահայեր հարկադրված էին լքել իրենց հայրենի օջախները։ 1914թ. նոյեմբերից մինչև 1916թ. հարյուր հազարավոր հայեր, հիմնականում կանայք և երեխաներ, գաղթում են Ռուսաստան՝ Արևելյան Հայաստան և այլ վայրեր։
Մեծ թվով հայ գաղթականներ ապաստան են գտնում արաբ ժողովրդի մոտ։ Հայերի մի մասն էլ հյուրընկալվում է Պարսկաստանում, Բուլղարիայում, Ռումինիայում, Հունաստանում, Ֆրանսիայում, ԱՄՆ-ում և այլ երկրներում։

Տեղահանված արևմտահայերը հայտնվում են նյութական ծանր պայմաններում։ Սովի և զանազան հիվանդությունների հետևանքով մահանում էին շատերը։ Գաղթականներին օգնելու և վերջնական կործանումից փրկելու համար Ռուսաստանի հայաբնակ վայրերում կազմակերպվում են հանգանակություններ։ Ռուսական իշխանությունները կազմակերպում են հատուկ կոմիտե՝ հայ գաղթականությանն օժանդակելու նպատակով։ Փախստականների օգնության հիմնական ծանրությունն ընկնում է հայ բարեգործական ընկերությունների և հայ եկեղեցու վրա։ Արևմտահայերին զգալի օժանդակություն են ցույց տալիս նաև զանազան միսիոներական կազմակերպություններ։

1915-1916թթ. ընթացքում հայության նկատմամբ իրականացված երիտթուրքերի քաղաքականությունը որակվում է որպես ցեղասպանություն, քանի որ այն նպատակ ուներ ամբողջությամբ բնաջնջել հայ ժողովրդին։ Եվ դա իրավամբ համարվում է 20-րդ դարի առաջին խոշոր ցեղասպանությունը։

Ընդհանուր հաշվով Օսմանյան Թուրքիայում բնակվող 2,5 միլիոն հայերից 1,5 միլիոնը զոհ գնաց թուրքական յաթաղանին։ Ավելին, արևմտահայությանը հասցվեց հսկայական նյութական վնաս, ավերվեցին հայկական եկեղեցիները, կրթության ու մշակույթի օջախները, յուրացվեցին հայերի կալվածքները, տները, նյութական միջոցները։

Տեղի ունեցածը, հիրավի, նախադեպը չունեցող մի ոճրագործություն էր, որը կազմակերպեցին և առավել դաժանորեն իրագործեցին երիտթուրքական ջարդարարները։

1915թ. իրադարձությունները հայոց պատմության ամենաողբերգական էջերից մեկն է։ Ամեն տարի ապրիլի 24-ին համայն հայությունը հարգանքի տուրք է մատուցում Հայոց եղեռնի անմեղ զոհերի հիշատակին։

http://www.findarmenia.com/arm/history/25/536