Հիվանդները…

Հարգելի՛ Էրդողան, հարգելի՛ Դավութօղլու

Այս նամակը գրում եմ ձեզ որպես բաց նամակ, քանի որ պնդում եք՝ եթե հայերի ու թուրքերի միջև երրորդ մեկը չկանգնի, իրար ավելի լավ կհասկանան: Որքան էլ որ հարգելի Դավութօղլուն ասում է, թե հայկական սփյուռքը ատելությամբ, ցասումով ու վրեժով է լի, վերջերս անընդհատ կրկնում է. «Հայկական սփյուռքը միաժամանակ նաև մեր սփյուռքն է», հետևաբար որպես Թուրքիայի Հանրապետության քաղաքացի, սփյուռքի ներկայացուցիչ և հայ-թուրքական հարաբերությունները բարելավելու համար ջանքեր գործադրած մեկը, ուզում եմ գրել իմ կարծիքը:

Մենք՝ հայերս, հիվանդագին ենք արձագանքում, երբ Թուրքիան ժխտում է 1915 թ. իրականությունը: Ֆիքսվել ենք 1915 թ. վրա, տրավմայից չենք կարողանում ազատվել: Սակայն երբ Թուրքիան շարունակում է թաքցնել իրականությունն ու ժխտել, թուրքերը հայերից շատ ավելի հիվանդ են դառնում: Հիվանդը նրանք են, ովքեր, իրականությունն իմանալով հանդերձ, գիտակցաբար ստում են, և այն ազգը, որի չորս սերունդը մեկ դար շարունակ անգիտակցաբար հավատացել է սուտ պատմությանը: Դուք եք, որ այս հիվանդություններն ապաքինելու կամ բազմացնելու եք:

Այո՛, ես հիվանդ եմ: Երբ բուրսացի տատիկս հղի է եղել, ամուսինը օսմանյան բանակում ծառայելիս է եղել, մյուս հարյուր հազարավոր հայ կանանց, երեխաների և ծերերի հետ լոկ հայ լինելու պատճառով տեղահանվել է: Ճանապարհինՙ Կոնիայի մոտակայքում, մինչ քարավանը կշարժվեր առաջ, տղա երեխա է ունեցել: Քաղցի և ջրազրկության պայմաններում մորեղբայրս միայն 10 օր է ապրել: Երբ երեխան մահացել է, տատիկս մի քարի տակ թաղել է երեխային և հրացանների ուղեկցությամբ քայլել է մինչև Սիրիա: Հրաշքով ողջ է մնացել և պատերազմից հետո մի կերպ վերադարձել է Բուրսա, սակայն թուրքերը յուրացրած են եղել նրա տունը. սեփական տուն չի կարողացել մտնել, ծեծի ենթարկվելովՙ դուրս է շպրտվել սեփական տնից: Ինձ մանուկ ժամանակ այս մասին չեն պատմել, Էմին Օքթայի պատմության դասագրքերում էլ չէին գրում: Երբ այս մասին 18 տարեկան հասակում իմացա, որոշեցի հեռանալ ծննդավայրիցս, որը շատ էի սիրում: Թոքատցի 80-ամյա Հակոբ պապը, ում տանը Կանադայում որոշ ժամանակ մնացի, ինձ էլ ավելի հիվանդ դարձրեց: Ասում էր, թե իր մոր մեզի հոտն ամեն օր զգում է: 1915 թ., երբ ինքը 4 տարեկան էր, Հատուկ կազմակերպության մարդասպանները, երբ թոքաթցի հայերին հավաքել և սպանելիս են եղել, Հակոբի մայրը նրան փեշի տակ է թաքցրել: Գլխատվելիս Հակոբի վրա միզել է: Այդ պատճառով է, որ Հակոբ պապը 80 տարի շարունակ ամեն օր մեզի հոտ էր զգում: Սփյուռքի գրեթե յուրաքանչյուր հայ ընտանիքի ապրածը մի փաստաթուղթ է, 1915 թ. ողջ մնացած զոհերի, բռնի իսլամացված/ թրքացված որբերի ապրած իրականությունը՝ մեկ այլ:

Հարց ուղղեմ՝ Բուրսայի, Թոքատի կամ Անատոլիայի (Փոքր Ասիայի-«Ակունքի» խմբ.) անկյուններում, անգամ Թրակիայում բնակվող բոլոր հայերն է՞լ էին, ինչպես շարունակ կրկնում եք, «Արևելքում՝ պատերազմական գոտում, ռուսների հետ միացել ու թիկունքից հարվածել», «իմպերիալիստական պետությունների խաղալիքը դարձել ու անկախություն ուզում»: Օսմանյան քաղաքացիներ հանդիսացած այդ հարյուր հազարավոր հայ կանայք, երեխաներն ու տարեցներն ինչպե՞ս էին պետությանը սպառնում: Մինչև ե՞րբ եք հասարակությանը փորձելու խաբել՝ ասելով, թե «պատերազմական ծանր պայմաններում երկու կողմն էլ կորուստներ են ունեցել, մուսուլմանների կորուստները շատ ավելին էին, բռնի տեղահանություն, համատեղ ցավ և այլն»: Ե՞րբ եք ընդունելու, որ Միություն և առաջադիմություն կուսակցության առաջնորդները սխալ որոշում են կայացրել, պատերազմի մեջ մտնելով՝ և՛ հսկայական պետությունն են տանուլ տվել, և՛ հարյուր հազարավոր մուսուլմանների մահվան պատճառ են դարձել, և՛ փորձել են չորս հազար տարի շարունակ այս հողերում ապրած հնագույն հայ ազգը բնաջնջել, իսկ հետո էլ յուրացնել նրանցից մնացած ունեցվածքը: Այս խոստովանությունն ու ճշմարտության ընդունումն ինչու՞ է այսքան դժվար: Յուրացրած ունեցվածքը վերադարձնելու փա՞ստն է այդքան դժվարացնում և ձեզ վախեցնում: Միայն հայ լինելու համար պետության կողմից աքսորված, բնաջնջված հարյուր հազարավոր հայերի աճյունները դեռևս հողի վրա են: Եթե զուգահեռներ անցկացնենք, ապա ընդունելի՞ է, եթե այսօր ՔԲԿ-ի հետ հաշիվները չմաքրելու պատճառով Թուրքիայի բոլոր ծայրերից քուրդ կանանց երեխաներին ու ծերերին հավաքելով աքսորեն ու սպանեն: Սա այն է, ինչ 1915 թ. օսմանյան պետությունը կատարեց հայերի հետ: Կամ ոճրագործներին ոճրագործ եք անվանելու, կամ էլ, ինչպես մինչև հիմա եք վարվել, պաշտպանելու եք ոճրագործներինՙ այդ կերպ շարունակելով ոճրագործությունները: Ոճրագործներին ոճրագործ անվանողներին ատելությամբ ու քինախնդրությամբ մեղադրելու եք՝ ասելով՝ «բայց դուք էլ եք ոճրագործ»:

Ասում եք՝ «մենք մեր բոլոր արխիվները բացել ենք, թող հայերն էլ բացեն»: Դուք ել գիտեք, որ այս արտահայտությունը սուտ է: Օտար պատմաբանները վաղուց են 1915 թ. իրողություններն ի հայտ բերել, մի կողմ թողեք օտար պետական արխիվները, չե՞ք նկատում, որ անկողմնակալ աշխատող թուրք պատմաբաններն անգամ օսմանյան արխիվներում, որը կարծում եք, թե մաքրել, կարգավորել եք, ցեղասպանության ապացույցներ են գտել և հրատարակել: Սակայն դուք եք, որ դեռևս թաքցնում եք երկու կարևոր արխիվները: Եթե դեռևս չեն ոչնչացվել, ապա վարչապետին կից օսմանյան արխիվներում պահում եք 33 թղթապանակ, որոնք փաստաթղթեր ու գրանցումներ են պարունակում 33 վիլայեթների օսմանահպատակ հայերի տեղհանության թվականի, բնակչության թվի, հայերից մնացած ունեցվածքի վերաբերյալ: Ե՞րբ եք քաջություն ունենալու բացելու կադաստրի արխիվը, որը դեռևս 2005 թ. Գլխավոր շտաբը «պետական շահերին հակասելու» պատճառաբանությամբ արգելեց բացել հանրության առջև:

Միգուցե մինչև բոլորովին վերջերս այս արգելքների, ժխտողականության ու հնարովի պատմության թեզերը ձևավորել են 1915 թ. վերաբերյալ թուրքական հասարակության տեսակետը, սակայն Թուրքիայում այլևս մեծ թափով շատանում է մարդկանց թիվը, ովքեր կարողանում են տեսնել պատմական իրողությունները: Այս խղճով մարդիկ այլևս չեն հավատում պետական թեզին, ավելին՝ սկսում են պահանջել, որ պետությունն առերեսվի իր պատմության հետ: Այո՛, մարդիկ, որոնց ուղեղները չորս սերունդ շարունակ լվացել են, դժվարանում են հավատալ իրականությանը և հիվանդանում են: Այս անբախտ մարդիկ հիվանդանում են, երբ արտերկրում տեսնում են, որ պատմության վերաբերյալ խոսելիս օտարերկրացիների աչքում ստախոս են դառնում: Իսկ նրանք, ովքեր չնայած գիտեն ճշմարտությունը, սակայն ստում են, էլ ավելի հիվանդ են դառնում, երբ տեսնում են, որ օտարեկրացիներն իրենց ստախոս են համարում: Սա թուրք ազգի նկատմամբ մեծ անիրավություն է: Այս հիվանդ ազգին օգնելը ձեր ճիտին պարտքն է: Ավելի ճիշտ չի՞ լինի, եթե ընտրությունների ժամանակ, ազգայնականների ջրաղացին ջուր լցնելու փոխարեն, պատմության և իրողության հետ առերեսվեք ու վերջ դնեք այս հիվանդություններին:

Այո՛, գիտեմ, որ ցեղասպանություն բառից ալերգիա ունեք, սակայն կարող եք առանց այս բառն օգտագործելու սկսել ընդունել 1915 թ. իրողությունն ու փոխհատուցել հայ ժողովրդի նկատմամբ կատարված պատմական անիրավությունները: Առանց դրսից և ներսից ճնշումները շատանալու և խուճապի մատնվելու՝ այս հարցի վերաբերյալ քայլեր կատարելու համար էլ ինչի՞ եք սպասում: Անցյալում այս հարցի վերաբերյալ առաջարկներս ներկայացրել եմ և՛ հոդվածներիս մեջ, և՛ պարոն Դավութօղլուի՝ սփյուռքի հետ հարաբերություններ հաստատելու համար ուղարկված հարգարժան մարդկանց եմ ներկայացրել, սակայն, ինչպես տեսնում եմ, հարգարժան Էրդողանի ասածի պես այս հարցի վերաբերյալ դրիսց եկած ցանկացած առաջարկություն, որքան էլ որ կառուցողական լինի, «մի ականջից մտնում, մյուսով դուրս է գալիս»:

Րաֆֆի Պետրոսյան

Զորյան ինստիտուտի խորհրդական/գրող

rbedrosyan@gmail.com

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը