95.Եվրոպայի հայկական գաղութները

Բուլղարիայի հայկական գաղութները

Նոր շրջանում գոյատևում էին Սոֆիայի, Ռուսչուկի, Պլովդիվի և այլ վայրերի հայկական համայնքները։ Բուլղարիայի հայկական գաղութների կացությունը փոխվեց 19-րդ դարի կեսերից։ Ղրիմի պատերազմից հետո արևմտահայ ստվար զանգվածներ գաղթեցին Բուլղարիա։ Դրա շնորհիվ աշխուժացան գաղթօջախները։

Բուլղարահայերի զգալի մասը զբաղվում էր արհեստագործությամբ, մասնավորապես ոսկերչությամբ, պղնձագործությամբ, կաշեգործությամբ, մանածագործությամբ։ Նրանք մասնակցում էին Արևմտյան Եվրոպայի, Ռուսաստանի և Մերձավոր Արևելքի երկրների հետ կատարվող առևտրին։ 19-րդ դարի կեսին հայ բնակչությունը շատ ստվար էր, իսկ դարի վերջին հասնում էր 30 հազարի։

1877-1878 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմից հետո Բուլղարիան ազատագրվեց թուրքական լծից և ինքնուրույն զարգացման ուղի բռնեց։ Դա նպաստեց նաև հայ համայնքների բարգավաճմանը։ Նրանք օգտվում էին երկրում հաստատված օրենսդրական իրավունքներից ու ազատությունից։

1912թ. պատերազմին, որը բալկանյան ժողովուրդները մղում էին թուրքերի դեմ, մասնակցեցին նաև հայերը։ Բուլղարիայում գտնվող ժողովրդական հերոս Անդրանիկը կամավորական վաշտով մասնակցեց ռազմական գործողություններին։ Վաշտի կազմակերպման և մարտական գործողությունների ղեկավարներից էր Գարեգին Նժդեհը։

Բուլղարահայ համայնքը երկարակյաց հայ գաղութներից է։ Այն, թեկուզև հյուծված, բայց գոյատևում է մինչև այժմ։

Հունգարիայի հայկական գաղութները

18-րդ դարի սկզբներին Հունգարիայի Տրանսիլվանիա երկրամասում ցրված հայերը կենտրոնացան երկու քաղաքներում։ Դրանցից մեկը 1700թ. հիմնադրված Գեոլան՝ Արմենոպոլիսն էր, մյուսը՝ Եղիսաբեթպոլիսը։ Թագավորական հրամանով երկու քաղաքներն էլ համարվեցին զուտ հայկական կենտրոններ և ստացան արտոնություններ։

Հայ ազգաբնակչությունը Հունգարիայում մեծաքանակ չէր, հասնում էր 15-20 հազարի։ Տրանսիլվանիայի հայերը կապված էին մայր հայրենիքի հետ։ Նրանք արձագանքել և նյութական օժանդակություն են կազմակերպել սովյալներին, 1890–ական թվականների կոտորածներից փախածներին։

Նրանք ակտիվ մասնակցություն ունեցան 1848-1849 թթ. Հունգարիայի ազատագրական-հեղափոխական շարժումներին։ Մի քանի հայ գեներալներ (Վիլմոչ Լազարը, Ցեցյանը, Էռնե Կիշյանը) ազատագրական բանակի հրամանատարներ էին։

Հունգարահայերը ունեցել են ուրույն մշակութային կյանք։ 18-րդ դարից սկսած այնտեղ բացվել են հայկական դպրոցներ։ Ընդօրինակվել են հայկական ձեռագրեր, ստեղծվել՝ նորերը։ Նշանավոր էր հունգարերենով լույս տեսնող «Արմենիա» ամսագիրը (1887-1907 թթ.), որը հայագիտական բնույթ ուներ և օտարներին ծանոթացնում էր հայոց պատմությանն ու մշակույթին։

Ռումինիայի հայկական գաղութները

Ռումինիայի կազմում գտնվող Մոլդովայում, Վալաքիայում և ուրիշ երկրամասերում հնից եկող հայկական համայնքները թուլացել էին։ 18-րդ դարում հայերի թիվը հազիվ հասնում էր 7-8 հազարի։
Մոլդովայի գաղութն ուներ որոշ ինքնավարություն։ Այն ղեկավարվում էր 5 հոգուց բաղկացած թաղական խորհրդի կամ հոգաբարձության կողմից։

19-րդ դարի կեսերին Մոլդովան և Վալաքիան միավորվեցին ռումինական պետության մեջ։ Դա հայության գոյատևման համար նպաստավոր պայմաններ ստեղծեց։ Հայերին իրավունք վերապահվեց կալվածքներ ունենալ, ազնվականական տիտղոսներ ստանալ, մասնակցել քաղաքական կյանքին։ Այդ նույն դարի սկզբներին հայտնի էր ռուսական կողմնորոշման ջատագով, դիվանագետ Մանուկ բեյ Միրզայանի գործունեությունը։

Հայերը շարունակում էին բնակվել հիմնականում Բուխարեստում, Ֆոկշանում, Յաշում և այլ քաղաքներում։ Նրանց զգալի մասը արհեստավորներ և առևտրականներ էին։

Ռումինահայերը նույնպես կապված են եղել Հայաստանի հետ։ 1880թ. Հայաստանում սկսված սովի ժամանակ նրանք օգնություն կազմակերպեցին հայրենակիցներին։ Նույնպիսի վերաբերմունք ունեցան նաև 1895-1896 թթ. և Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ հայ փախստականների նկատմամբ։ Նրանք ծառայում էին ինչպես իրենց ապաստանած երկրին, այնպես էլ մայր հայրենիքին։ «Ռումինիայի հայերը, – գրում է ռումին գիտնական, ակադեմիկոս Նիկոլա Յորգան, – կարողացան մեծ հմտությամբ զուգակցել երկու դժվարին և նրբին պարտականություններ՝ մեկը՝ հավատարմությունը դեպի իրենց հայրենի ավանդույթներն ու իրենց ազգությունը, որը բնավ մոռացած չեն, և մյուսը՝ դեպի այն երկիրը, ուր իրենց նախնիները հաստատվել են շատ հին ժամանակներից ի վեր։ Մեզ համար նրանք եղբայրներ են, ազնիվ եղբայրներ, միաժամանակ մնալով իրենց հնագույն հայրենիքի ընտրյալ որդիները»։

Այս գնահատականը կարելի է տարածել նաև մյուս երկրներում ապաստան գտած հայության վրա։
Ռումինահայ շատ գործիչներ ակտիվ մասնակցել են նաև երկրի մշակութային ու գիտական կյանքին, դարձել երկրի նշանավոր գործիչներ։

19-րդ դարի սկզբներից բացվում են դպրոցներ, ապա տպարան, մշակութային կազմակերպություններ։ 20-րդ դարի սկզբներին հրատարակվում են թերթեր, ամսագրեր։

Ֆրանսիայի հայկական գաղութները

Դեռևս միջնադարում ձևավորված հայկական համայնքները և հայ-ֆրանսիական կապերը նոր շրջանում մտան լայն հունի մեջ։ Տնտեսական կյանքում առանձնանում էր առևտուրը։ Հայ վաճառականները Հարավային Ֆրանսիայում, մասնավորապես Մարսելում, կազմակերպում էին ընկերություններ։ Նրանք Միջերկրական և Սև ծովերում ունեին ազատ երթևեկող նավ։

Այնտեղի հայ բնակչությունը փոքրաթիվ էր, ուստի Փարիզում հայկական եկեղեցի կառուցվեց միայն 1902 թվականին։

Ֆրանսիան առավել նշանավոր է որպես հայերի մտավոր կենտրոն։ Տակավին 1811թ. Փարիզում բացվեց հայագիտական ամբիոն։ Կրթական-լուսավորական նկատելի գործունեություն ունեցավ 1846թ. Փարիզում հիմնադրված Մուրադյան վարժարանը։

1850-ական թվականներից հիմնադրվում են ֆրանսահայ առաջին պարբերականները («Արևելք», «Արևմուտք», «Փարիզ»)։ Հետագայում լույս տեսան «Արմենիա», «Հնչակ» և ուրիշ պարբերականներ։ Այդ հանդեսներից առավել նշանակալից է Մ. Փորթուգալյանի «Արմենիա» թերթի և Ա. Չոպանյանի «Անահիտ» ամսագրի դերը։

Ֆրանսահայերի մեջ զգալի տոկոս էին կազմում ուսանողները, որոնք եկել էին տարբեր երկրներից և սովորում էին Փարիզի, Մարսելի, Լիոնի ուսումնական հաստատություններում։ Փարիզի հայ ուսանողները հիմնում են «Արարատ» և այլ ընկերություններ։

Ֆրանսիայի հայությունն ավելի ստվարացավ և ծանրակշիռ դեր կատարեց հետագայում՝ նորագույն ժամանակաշրջանում։

Անգլիայի հայկական գաղութները

Հայերը Անգլիային ծանոթ էին միջնադարից, սակայն հայկական համայնքներ այստեղ ձևավորվել են միայն 19-րդ դարի 80-ական թվականներին։ Այդ ժամանակ Կ.Պոլսի հայ վաճառականները բնակություն են հաստատում և իրենց գրասենյակներն են հիմնում Լոնդոնում և Մանչեստրում։ 1870թ. հայերը Մանչեստրում կառուցում են առաջին եկեղեցին։ Մինչ այդ նրանք ընտրել էին հոգաբարձություն, որը փաստորեն վարում էր տեղի հայ համայնքի գործերը։

Հայ բնակչության քանակը ավելանում է 19-րդ դ. վերջերին Թուրքիայում սկսված կոտորածների և ծայր առած արտագաղթի հետևանքով։ Իսկ Մեծ եղեռնից հետո, փախստականների հոսքի հետևանքով, ավելի է ստվարանում հայ բնակչությունը։

Հայերի զգալի մասը մտավորականներ էին, վաճառականներ ու արհեստավորներ։ Հայ վաճառականները Մանչեստրում, Լիվերպուլում, Լոնդոնում իրենց խանութներն ու գրասենյակներն ունեին։ Նրանք կապված էին գերազանցապես արևելյան շուկաների հետ։

Սակավամարդ այդ համայնքները մշակութային ձեռնարկումներ էին կատարում։ 1736թ. Լոնդոնում թարգմանաբար հրատարակվել են Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմությունը» և Անանիա Շիրակացու «Աշխարհացույցը»։ Բեռլինի վեհաժողովի հայկական պատվիրակության անդամ Մինաս Չերազը Լոնդոնում հրատարակում է «Արմենիա» ամսագիրը։ Դրանում նյութեր էին տպագրվում հայ ժողովրդի ներքին կյանքի, Անգլիայի և ուրիշ երկրների հայկական գաղութների մասին։

Անգլիայի հայկական գաղութները զորեղանում են 20-րդ դարում։

http://www.findarmenia.com/arm/history/25/527