Դիրարբեքիրի դահիճ դոկտոր Ռեշիդը

Էմրե Ջան Դաղլըօղլու

Մեհմեդ Ռեշիդ, 1913թ. կառավարիչ է նշանակվում Քարեսիում, որը Հայոց ցեղասպանության ընթացքում դառնալու էր ցեղասպանության իրագործման ստաժի ոլորտը: Հույներին տարածաշրջանից հարկադրաբար տեղափոխելու գործում կարևոր դեր խաղացած Ռեշիդ Բեյի այս «հաջողությունը» նրան Վան, Բիթլիս (Բաղեշ-Ակունքի խմբ.), Դիարբեքիր և Մամուեթ-ուլ-ազիզ (Խարբերդ-Ակունքի խմբ.) նահանգներն ընդգրկող Գլխավոր տեսչության Համընդհանուր քարտուղարի տիտղոսն է շնորհում: Ներքին գործերի նախարար Թալեաթ փաշան այս պաշտոնը Ռեշիդին է տվել, «քանի որ նրան տեսել էր որպես ակտիվ, ընդունակ և հավատարիմ»:

Ռեշիդ բեյը ծնվել է 1873 թ. Ռուսաստանում` մի չերքեզ ընտանիքում, որը ճնշումների պատճառով 1874 թ. ստիպված է եղել Ստամբուլ փախչել: Զինվորական բժշկության վարժարանում սովորելու տարիներին 1889 թ. դառնում է մի կազմակերպության հիմնադիրներից մեկը, որը 30 տարի անց իր կնիքն էր թողնելու Օսմանյան կայսրության պատմության մեջ: Հունիսի 2-ին բժշկական վարժարանի այգում Իսհակ Սյուքութի, Իբրահիմ Թեմոյի և Աբդուլլահ Ջևդեթի հետ միասին հիմնած կազմակերպության անունը Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունն էր լինելու:

Թալեաթի հովանավորյալը
Ուսումն ավարտելուց հետո Ստամբուլում իր պարտականությունները կատարող ռազմական բժիշկ Դյուրինգ փաշայի ասիստենտ է նշանակվում: Հանրապետության բերած ոգևորության տակ հրաժարվելով բժշկությունից` Մեհմեդ Ռեշիդը, ով Տրիպոլիից Ստամբուլ է վերադառնում, արդեն բյուրոկրատ է լինում: Ղեկավարի կարիերան սկսում է Իսթանքյոյում, շարունակում` Լիբանանում: 1913թ. կառավարիչ է նշանակվում Քարեսիում, որը Հայոց ցեղասպանության ընթացքում դառնալու էր ցեղասպանության իրագործման ստաժի ոլորտը: Հույներին տարածաշրջանից հարկադրաբար տեղափոխելու գործում կարևոր դեր խաղացած Ռեշիդ Բեյի այս «հաջողությունը» նրան Վան, Բիթլիս, Դիարբեքիր և Մամուեթուլազիզ նահանգներն ընդգրկող Գլխավոր տեսչության Համընդհանուր քարտուղարի տիտղոսն է շնորհում: Ներքին գործերի նախարար Թալեաթ փաշան այս պաշտոնը Ռեշիդին է տվել, «քանի որ նրան տեսել էր որպես ակտիվ, ընդունակ և հավատարիմ»:

«Զգուշություն պահանջող մի ժամանակաշրջան»
Երբ 1915 թ. մարտի 25-ին Ռեշիդ բեյը որպես Դիարբեքիրի վալի քաղաք է գալիս, այս ժամանակահատվածն իր բնորոշմամբ «պատերազմի` ամենաշատ զգուշություն պահանջող ժամանակաշրջանն է եղել»: Այս ժամանակաշրջանը հաղթահարելու Ռեշիդի ծրագրերից մեկը «Հայկական հարցը լուծելն է, հայեր, որոնք իրենց հարձակողական վարքագծով իշխանության պատիվն են տրորում»: Քանի որ նախորդ պաշտոնավայրից` Մուսուլից, Դիարբեքիր ուղևորվելու ճանապարհին Թալեաթ փաշային ուղղված հեռագրում գրում է. «Քանի որ այս ընթացքում ինչ էլ արվի, օգուտ է համարվելու, կարծում եմ` անհրաժեշտ է հայերի դեմ ամենակտրուկ միջոցները ձեռնարկել»:
Քաղաք մտնելուն պես այստեղ թաքնված զինվորական դասալիքների նկատմամբ մի մեծ հետաքննություն են սկսում: Ձերբակալում են քաղաքի բոլոր հայ առաջատար անձանց: Քանի որ ձերբակալվածները չէին խոստովանում ապստամբելու ծրագրերը, խոշտանգումների են ենթարկվում և սպանվում: Մայիսի վերջին Թալեաթ փաշային ուղարկված հեռագրում նա «հայերին Մուսուլ և Ջիզրե արտաքսելու անհրաժեշտության մասին» է գրում:
Ռեշիդը, հայերի նկատմամբ բացասական տրամադրվածություն սերմանելով գաղթի ճանապարհին բնակվող բնակչության շրջանում, Ռամանլը Մուսթաֆային այսպես է ներկայացնում քաղաքում ապրող հայերի համար նախատեսված վերջը. «Նայի՛ր, աղա, այստեղ շատ հարուստ հայեր կան: Դու, քո եղբայր Օմերը և քո մարդիկ կարգուկանոնն եք իրականացնելու: Ես ձեզ քարավան-քարավան հայ կտրամադրեմ: Եթե ձեզ հարցնեն, կասեք` «ձեզ Մուսուլ ենք տանելու»… Նրանց խորամանկությամբ Տիգրիսի վրայով կտանեք: Երբ հասնեք մի տեղ, որը ոչ ոք չի տեսնի, բոլորին կսպանեք, Տիգրիսը կնետեք… Ինչքան ունեցվածք լինի, ձեր մարդկանց համար է: Որքան ոսկի, փող և գոհարեղեն լինի, դրանց կեսը ձեզ, կեսն էլ «Կարմիր մահիկին» փոխանցելու համար ինձ կբերեք»:
Այսպիսով, 1914 թ. Դիարբեքիրում 56 հազարը գերազանցող հայ բնակչության թիվը 1917 թ. նվազելու էր 1849-ի: Ռեշիդ բեյը վալի լինելու ժամանակահատվածում վիլայեթում բնակվող, տեղահանման ճանապարհին գտնվող և Դիարբեքիր գաղթող հայերի հետ միասին ոչնչացրել է քրիստոնյաների մոտ 90 տոկոսը: Ռեշիդի զոհերը չեն սահմանափակվել միայն քրիստոնյաներով: Լիջեի կայմակամ Նեսիմի բեյը ևս, ով դեմ էր դուրս եկել տեղահանման հրամանին, Դիարբեքիր է կանչվել և ճանապարհին սպանվել:
Այն, որ ավելի ուշ Անկարայում Ռեշիդն անկարգապահ կերպով իր պատասխանատվության տակ է վերցնում հայերից մնացած գույքը, բարկացնում է անգամ Թալեաթ փաշային, որը հեռացնում է նրան պաշտոնից: Ըստ Խաչիկ Ֆերջալյանի` Ռեշիդը Դիարբեքիրում ձեռք բերված այդ հարստությունից 43 տուփ գոհարեղեն իր հետ Անկարա է տանում:
Ինքնասպան եղավ
1918թ. նոյեմբերին որպես ցեղասպանության հանցագործ իր տեղն է զբաղեցնելու «Բեքիր աղա» կալանավայրում: 1919թ. հունվարին կարողանալու է փախչել այտեղից, սակայն ձերբակալվելու դեպքում մահապատժի ենթարկվելու վախը ստիպելու է ինքնասպան լինել: 1917թ. Միհդաթ Շյուքրու բեյի հարցին, թե լինելով բժիշկ ցեղասպանության ժամանակ ինչպես ես դրանք արել, տալու է հետևյալ պատասխանը, որ հստակորեն բացահայտում է 1915 թ. դաժանությունը. «(…) հայ ավազակները այս երկրի կառուցվածքի վրա հարձակված, վնասարար միկրոբներ էին: Արդյոք բժշկի պարտականությունն այդ միկրոբները սպանելը չէ՞»:
Սակայն հանրապետական վարչակարգը նրան ոչ թե իր հանցանքներով, այլ իր փառքով է հիշելու: 1922 թ.-ին ԹԱՄԺ-ի կողմից «Ազգային նահատակ» հայտարարվելուց հետո նրա ընտանիքին հայերից մնացած խանութներ և տներ են տրվելու:

Աղբյուրներ` Ayhan Aktar, ‘Diyarbakır 1915: Kötülüğün arkeolojisi’, Taraf, 1 Şubat 2012; Hans-Lukas Kieser, ‘From ‘Patriotism’ to Mass Murder: Dr. Mehmed Reşid (1873-1919)’, ‘A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire’, 2011; Uğur Üngör, ‘The Making of Modern Turkey: Nation and State in Eastern Anatolia, 1913-1950’, 2011.

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/11242/diyarbekir-celladi-doktor-resid

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net