Համշեն եւ համշենցիներ. ինքնություն ու մշակույթ

Մելինե Անումյան (պատմական գիտությունների թեկնածու)
Թեհմինե Մարտոյան (պատմական գիտությունների թեկնածու)

Նախաբանի փոխարեն

«…Բաթումի, Արդուինի եւ Կարինի ազգաբնակութիւնը գիտէ, որ հիւսիս արեւմտեան Հայաստանի ծայրամասերուն` Լազիստանի սարերուն մէջ եւ Սեւ ծովի եզերքներէն քիչ հեռու կապրին կիսաթափառաշրջիկ համշէնցիները, թուով 30000:

Շատ քիչ ուսումնասիրուած է անոնց արդիական կենցաղը, միայն պատահական ճամփորդներ եւ աշխատելու համար համշէնցիներու գիւղերը գնացող հայ արհեստաւորները կը բերեն տեղեկութիւններ այդ ազգաբնակութեան մասին:

Մինչեւ վերջին ժամանակներս մի քանի ընտանիքներ, դարձեալ համշէնցի, պահեր են իրենց կրօնը` քրիստոնէութիւնը: Իսկ ազգաբնակութեան մնացած մասը մահմէտականացած է:

Համշէմցիները գաղթականներ են. ամէն հաւանականութեամբ Անիէն եկած: Մնալով մինակ Աճառայի մահմէտականներուն մէջ, գոյութեան կռիւը հարկադրած է զիրենք ընդունիլ իսլամութիւնը:

Այդ բրօցեսը շարունակուել է մինչեւ 1828 թուականի ռուս-թրքական պատերազմը, որմէ ետք աւելի մեծ թափով առաջ գնացեր է, երբ կատարուեր է 19-րդ. դարու մեր մեծ գաղթը Կարինի հիւսիս-արեւելեան մասէն` Կարապետ եպիսկոպոսի առաջնորդութեամբ: Կարնոյ դաշտի հիւսիս-արեւելան կողմը` Եփրատի ափունքներուն մօտերը փռուած են այսօր իսկ բազմաթիւ իսլամացած հայ գիւղեր: Այդ երբեմնի հայ գիւղերէն մնացած են վաղեմի գերեզմանները` խաչքարերով եւ տոհմանունները-այսպէս Մարգար օղլու Հասան, Թովմաս օղլու Ահմէտ եւ այլն: Կան գիւղեր, որոնց կէսը պահած է քրիստոնէութիւնը, օրինակ` Գըզըլ-քիլիսէն: Շատ անգամ միեւնոյն տոհմի երկու կանազոփներէն (հօրեղբօր թոռները) ոմանք մահմետական են եւ ոմանք քրիստոնեայ:

Իսկ քանի դէպի հիւսիս-արեւմուտք յառաջանանք, իսլամացման երեւոյթը աւելի կը զարգանայ, իսկ Համշէնը ամբողջովին մահմէտականացած է. իսկ անոնք որ ուզեր են պահել քրիստոնէութիւնը` գաղթեր են Սօխումի շրջանները:

Իսլամացումը սակայն չէ փոխեր այդ ազգաբնակութեան հայրենի դարաւոր աւանդութիւնները: Գիտեն հայերէն, ընտանեկան ներքին սովորութիւնները մնացեր են հայկական, խմորը խաչակնքելու սովորութիւնը, քրիստոնէական երդումները, սուրբերու տօները, ուխտատեղիները այցելել եւ այլ հաւատալիքներ մնացեր են անվթար:

Շատ հեռու չեն փախչիր հայերէն. առանց մեծ կրօնամոլութեան` կը խոստովանին, որ իրենց պապերը եղեր են հայ-քրիստոնեաներ, բացառութիւն կը կազմեն Եփրատի ափունքներուն շուրջ ապրողներն, որոնք շատ կծու մահմետականներ են եւ կարդարացնեն ժողովրդական խօսքը` որ «գինուց դարձած քացախը խիստ կը լինի»:

Անոնց քաղաքակրթական հակումները եւ ոչ-յարձակողական խառնուածքը ինքնին ապացոյցներ են, որ բոլորովին ուրիշ ժառանգականութիւն կը կրեն:

Կարնոյ դաշտի մերձակայ մահմետական-հայ գիւղացիք խաղաղ երկրագործներ են. իսկ հիւսիս-արեւմտեան Խաղտեաց լեռնաշղթաներու վրայ փռուող համշէնցիները ամառը խաշնարածութեամբ կը պարապին իսկ ձմեռը կ’անցնեն Սեւ Ծովի եզերային վայրերը: Իրենց բնակավայրը թրքական հողի վրայ է. Ռուս-Թրքական պատերազմէն ետք` սահմանագլխի որոշման ժամանակ, ռուսները համաձայնեցան թոյլատրել այդ բանը, աչքի առաջ ունենալով անոնց հանդարտաբարոյ կենցաղը: Ուրիշ անգամ առիթ կ’ունենանք աւելի ընդարձակօրէն խօսելու մահմետական հայերու եւ անոնց ապագայի մասին»,- դեռ 1915 թվականի մարտի 18-ի համարում Խոպա գավառի համշենահայերի մասին գրում է Բուլղարիայի Սոֆիա քաղաքում հրատարակված «Հայաստան» պարբերականը (տես` «Մահմետական հայերը Խօպի շրջանին մէջ», «Հայաստան» հայաթերթ, 18-ը մարտի, 1915 թ., թիւ 3):
Արդարև, Համշենի առեղծվածը հատկապես վերջին տարիներին սկսել է ավելի շատ հուզել համայն աշխարհի հայությանը: Ովքե՞ր են նրանք` մեր ազգակից համշենահայերը: Ինչպե՞ս են հենց իրենք սահմանում համշենական ինքնությունը: Ի՞նչ առանձնահատկություններ և ինչպիսի՞ աղերսներ ունի համշենական մշակույթը հայկական մշակույթի հետ: Հայկական մշակույթի ո՞ր շերտն է պահպանվել համշենական մշակույթում:

Հենց այս հարցերի գեթ մի մասի պատասխանները գտնելու նպատակով որոշեցինք ուղևորվել ներկայիս Թուրքիայի Հանրապետության սահմաններում գտնվող և համշենահայերով հոծ բնակեցված Արդվին նահանգի Խոպա գավառն ու քաղաքը և հարցազրույցների ու սովորական զրույցների միջոցով ուսումնասիրել և հայաստանյան ու սփյուռքահայ հանրությանը ներկայացնել այստեղ ապրող իսլամացած համշենահայերի ինքնության սեփական ընկալումը և համշենական մշակույթը: Այս ուղևորությունը հնարավոր եղավ «Գալուստ Գյուլբենկյան» հիմնադրամի հովանավորությամբ, որի համար մեր խորին երախտագիտությունն ենք հայտնում հիմնադրամին:

Նախ հարկ է նշել, որ գիտական շրջանակներում ընդունված է բոլոր համշենահայերին բաժանել երեք հիմնական խմբի.

1. արևմտյան կամ Ռիզեի, որում ընդգրկված համշենահայերը թե թուրքախոս են և թե իսլամացած,

2. արևելյան կամ Խոպայի, որի կազմում եղող համշենահայերը հայախոս են, այսինքն` խոսում են հայոց լեզվի Համշենի բարբառով, սակայն` իսլամացած են,

3. հյուսիսային կամ Ռուսաստանի և Աբխազիայի, որում ընդգրկված համշենահայերը և հայախոս են, և քրիստոնյա:

Մեր ուսումնասիրության թիրախում են եղել միայն արևելյան կամ Խոպայի խմբի համշենահայերը: Նրանք հայախոս են, սակայն գրեթե բոլոր հարցազրույցներն իրականացվել են թուրքերեն լեզվով, քանի որ հայոց լեզվի Համշենի բարբառը դյուրընկալելի չէ հայաստանցի հայերիս համար: Այնուամենայնիվ, մենք աշխատում էինք նրանց հետ զրուցել նաև մեր մայրենիով…
Խոպա գավառի համշենահայերը միմյանցից տարբեր են թե քաղաքական հայացքներով, թե աշխարհընկալմամբ և թե սեփական ինքնության մասին պատկերացումներով: Այնուամենայնիվ, Խոպայի համշենահայերի մեջ կա խումբ, որն ընդունում է իր հայկական ծագումը: Այս հարցում հատկապես պետք է հիշատակել համշենցիների ձախակողմյան զանգվածին, որն ունի մարքսիստական հայացքներ:

Համշենցիները հյուրասեր են, և անգամ հայկական ծագումը չընդունողները մեր հանդեպ դրսևորում էին բարյացակամ վերաբերմունք: Հարկ է հատկապես ընդգծել հայության և հայկականության նկատմամբ այն մեծ հետաքրքրությունը, որն առկա է անխտիր բոլոր համշենցիների մեջ: Կարելի է արձանագրել, որ իրենց հայկական ծագումը համառորեն չընդունող համշենահայերի վրա անգամ նման այցերը դրական ազդեցություն և հետևանք են թողնում: Նման շփումները փոխճանաչման և փոխընկալման առումով եկուստեք կարևոր են թե համշենահայերի և թե հայաստանցի հայերի համար: Մեր այցելությունը կարևոր էր ոչ միայն մեզ՝ որպես հետազոտողների, այլև իրենց համար, քանի որ ինքնության բարդ ու հակասական փնտրտուքների մեջ գտնվող համշենահայերի համար այնքան կարևոր դարձան մեր հանդիպումներն ու շփումները, որ նրանք, որքան էլ զարմանալի թվա, իրենց զավակներին անվանակոչելու համար խնդրում էին թվարկել հայկական անուններ…

Համշեն` հեքիաթային աշխարհ…

Ինչպե՞ս և ե՞րբ են հայերը հասել և հաստատվել սևծովյան ափերին: Հայաստանի ո՞ր կողմերից են նրանք գաղթել դեպի Պոնտոս: Ինչպե՞ս է հիմնվել և կործանվել Համշենի իշխանությունը: Ե՞րբ և ինչպե՞ս են այստեղի քրիստոնյա հայերը մահմեդականացվել:

Համշենահայերի վերաբերյալ առաջին տեղեկությունները հայտնում է 8-րդ դարի հայ պատմիչ Ղևոնդը, ում վկայութեամբ 788 թ. Մեծ Հայքի Կոտայք եւ Արագածոտն գաւառներից մօտ 12000 մարդ, չդիմանալով արաբական իշխանութեան ճնշումներին, Շապուհ Ամատունու եւ նրա որդի Համամ պայազատի գլխաւորութեամբ հեռանում է Հայաստանից եւ բնակութիւն հաստատում Բիւզանդական կայսրութեան մաս կազմող Պոնտոսում: Համամ Ամատունին իր ժողովրդով հաստատվել է Տամբուր քաղաքում, վերաշինել է այն և իր անունով կոչել Համամաշեն (հետագայում` Համշեն, թուրքերեն` Հեմշին):

Ինչպես նշում է «Ձայն համշենական» ամսաթերթի գլխավոր խմբագիր, հայագետ-համշենագետ Սերգեյ Վարդանյանը, «Երկրի դժվարանց, մառախլապատ ու անշավիղ լինելը մեծապես նպաստեց, որ Ամատունիների իշխանությունը Համամաշեն-Համշենում պահպանվի շուրջ 7 դար: (…) Համշենի իշխանությանը վերջ տրվեց 1489 թ.` թուրքերի կողմից Կոստանդնուպոլսի գրավումից երեք տասնամյակ անց»: (Սերգեյ Վարդանյան, «Կրոնափոխ համշենահայերի բարբառը, բանահյուսությունը և երգարվեստը (նյութեր և ուսումնասիրություններ)», Երևան, 2009, էջ 19-20):

Ըստ ազգագրագետ Բ. Թոռլաքյանի` «Համշենի ու շրջակա գավառների հայ ազգաբնակչության վիճակը էական փոփոխություն չկրեց 16-րդ դարում: Թուրք զավթիչները կայսրության ծայրագավառներում քրիստոնեության դեմ անսանձ հալածանքի ու բռնի մահմեդականացման իրենց քաղաքականության իրագործումն սկսեցին 17-րդ դարի կեսերից» (Բարունակ Թոռլաքյան, «Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն», Երևան, 1981, էջ 18):
Դոկտոր, պրոֆ. Բաբկեն Հարությունյանի տեսակետով ևս բուն Համշենի հայ բնակչության բռնի մահմեդկանացումը կարող էր կատարված լինել 17-րդ դարում. «Մօտաւորապէս նոյն ժամանակաշրջանում էլ իրականացուել է Ճորոխ գետի հովտում բնակուող համշէնահայերի` այսպէս կոչուած` խոպա-հեմշիլների իսլամացումը: Իսլամացումն իրականացուեց միայն հայ բնակչութեան հերոսական դիմադրութեան ճնշումից յետոյ, որը տեւեց տասնամեակներ: Դեռեւս 19-րդ դարի սկզբներին Հ. Բժշկեանը նկատում է, որ համշէնցիները կէս-կէս են, այսինքն` լինելով մուսուլմաններ` գաղտնի հետեւում են քրիստոնէական դաւանանքին: Այսպիսին էին նաեւ Կարա-դերէի հայերը: Կէս–կէս լինելու արտայայտութիւն էին նաեւ կրկնակի անունները. Ալի-Սարգիս Կարապետ-օղլի, Մահմուդ–Յովհաննէս օղլի եւ այլն: Իսլամը յաղթանակեց միայն 19-րդ դարի վերջին տասնամեակներին: Ըստ Պ. Թումայեանցի` 19-րդ դարի վերջին միայն Եղնովիտ գիւղում պահպանուել էր 20 քրիստոնեայ ընտանիք:

Իսլամ ընդունած քրիստոնեաները սովորաբար իրենց անուանում էին մուսուլմաններ կամ օսմանցիներ, սակայն համշէնահայերը, անգամ իսլամացումից յետոյ, պահպանեցին իրենց լեզուն` հայոց լեզուի Համշէնի բարբառը, նաեւ բանահիւսութիւնն ու գետերի, ձորերի, լեռների անունները, իրենց անուանում էին հեմշիններ: Համշէնցիները առ այսօր ընտանիքում խօսում են իրենց բարբառով» (տե՛ս Բաբգէն Յարութիւնեան, «Համշէնահայերի պատմութիւնից», Համշէն եւ համշէնահայութիւն (գիտաժողովի նիւթեր), Երեւան – Պէյրութ, 2007, էջ 21):

Թուրքագետ, բանասիրական գիտությունների թեկնածու, «Համշենը անցյալի և ներկայի խաչմերուկներում» վավերագրական ֆիլմի հեղինակ Լուսինե Սահակյանի համաձայն` համշենահայերի բռնի մահմեդականացման գործընթացը կարելի է բաժանել երեք փուլերի. «Առաջին` 15-17–րդ դարեր. 1) այս քաղաքականությունը գործի է դրվել հիմնականում ռազմական և ժողովրդագրական նկատառումներով: Օսմանյան կայսրությունը ձգտում էր ունենալ լոյալ ազգաբնակչություն հատկապես իր սահմանային շրջաններում` ինչպես արևելքում, օրինակ` Ճորոխի ավազանում ու հարակից գավառներում, այնպես էլ արևմուտքում, օրինակ՝ Բալկանյան թերակղզում: 2) Կրոնափոխությունը հետապնդում էր նաև կայսրության ժողովրդագրական պատկերը վերաձևելու նպատակ: 3) Բռնի մահմեդականացման երևույթը պետք է դիտարկել նաև ընդհանուր համատեքստում. ընթանում էին թուրք-պարսկական պատերազմները, և կողմերը ձգտում էին տիրանալ ռազմավարական տեսակետից հույժ կարևոր Հայկական բարձրավանդակին: (…) Օսմանյան կայսրությունը, այդ տարածքներում (հատկապես սահմանային) իրականացնելով մահմեդականացման քաղաքականություն, ձեռք կբերեր սուննի մահմեդական բնակչություն` ի հակակշիռ Իրանի: 4) Իսկ այդ շրջանում Իրանը վարում էր Արևելյան Հայաստանը ամայացնելու քաղաքականություն. բռնագաղթեցնելով հայ բնակչությանը` խոչընդոտում էր օսմանյան զորքերի առաջխաղացմանը, իսկ մյուս կողմից օսմանյան իշխանությունները, հենվելով մոլեռանդ մահմեդական ամբոխի և ենիչերական ջոկատների վրա, բռնի դավանափոխ էին անում հայերով խիտ բնակեցված սահմանային շրջանները:

Երկրորդ շրջան` 18-րդ դար-19-րդ դարի կեսեր. Թուրքիան ձեռք էր բերել մի նոր ախոյան` Ռուսաստանը. վերջինս հավակնություններ ուներ նաև Օսմանյան կայսրության արևելյան՝ քրիստոնյաներով բնակեցված վիլայեթների նկատմամբ: Ուստի օսմանյան իշխանությունները դիտում էին այդ գավառներում բնակվող քրիստոնյաներին որպես Ռուսաստանի դաշնակից պոտենցիալ ուժ, և նրանց մահմեդականացումը բխում էր նաև աշխարհաքաղաքական իրավիճակի օսմանյան ընկալումներից:

Երրորդ շրջան` 19-րդ դարի վերջ և մինչև 20-րդ դարի կեսեր. բռնի մահմեդականացումն ամբողջովին խարսխվում էր թուրքիզմի գաղափարախոսության վրա, քանի որ այդ շրջանում այն ենթադրում էր բնակչության թուրքացում» (Լուսինե Սահակյան, «Oսմանյան կայսրությունում համշենահայերի բռնի մահմեդականացման քաղաքականության հետևանքները», http://www.ararat-center.org/?art=94&p=22&l=arm):

Այսպիսով, հայկական կիսանկախ կազմավորում եղած Համշենի իշխանապետության նախկին բնակիչները, հայտնվելով Օսմանյան կայսրության և Թուրքիայի Հանրապետության կազմում, դարեր շարունակ ենթարկվել են բռնի կրոնափոխության և ուծացման քաղաքականության, որի հետևանքով ներկայում բուն Համշենի տարածքում բնակվող համշենահայության մեծ մասը զրկվել է մայրենի լեզվից և հավատքից:

Զիլքալե կամ Քալե-ի Զիր. Համշենի իշխանների ամրակուռ բերդը

Համշենի իշխանապետության պատմությունն ավելի լավ պատկերացնելու համար մեր ուղևորությունն սկսեցինք այդ կիսանկախ կազմավորման բերդերից մեկն այցելելով: Սույն ամրոցը գտնվում է ներկայիս Թուրքիայի Ռիզե նահանգի Չամլըհեմշին գավառում:

Զիլքալեն կամ Քալե-ի Զիրը թարգմանվում է որպես ստորին ամրոց, քանի որ այն ստորգետնյա ճանապարհ ուներ դեպի Համշենի գետը: Ըստ Էնթոնի Բրայըրի` այն կառուցվել է Համշենի իշխան Առաքելի կողմից, որն ապրել է 15-րդ դարի սկզբներին (BRYER A. & WINFIELD D. (1985), Byzantine Monuments and Topography of the Pontos. Dumbarton Oaks Centre Studies. 2 vol. Washington p. 348):

Հայ պատմիչներից Զիլքալեի մասին հիշատակել է Ինճիճյանը, ով իր «Նոր Հայաստան» գրքում հայտնում է, թե այն մի փոքրիկ բերդ է` լքված և ամայի, որը գտնվում է Բաշ-Համշենի մոտակայքում: Ըստ Ինճիճյանի` ամրոցը կառուցված է բարձր ապառաժոտ լեռան վրա, և բերդում դեռ կարելի է նշմարել կամարակապ շինությունների հետքեր` հին ժամանակներից մնացած: (Հովհաննէսեան Հ. Միքայէլ, «Հայաստանի բերդերը», Վենետիկ-Ս.Ղազար, 1970, էջ 629): Բերդից ստորգետնյա անցուղի է գնում մինչև Համշենի գետը, որն, ըստ երևույթին, օգտագործվել է ջրամատակարարման նպատակներով (տե՛ս Հակոբյան Թ. Խ., Մելիք-Բախշյան Ստ. Մ., Բարսեղյան Հ. Խ., «Հայաստանի եւ հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», հատոր 2-րդ, Երևան, 1988, էջ 304):

Երբ շրջում էինք բերդի ավերակներում, մեր ուշադրությունը հատկապես գրավեց ամրոցի մատուռը` որպես Համշենի իշխանապետության քրիստոնյա տերերի սրբատեղի: Ուշագրավ է, որ թեև Ինճիճյանը չի հիշատակում այդ մատուռի մասին, սակայն նրա վերաբերյալ առկա էր թուրքերենով և անգլերենով գրված ցուցատախտակ…

«Սև Ասպաձ, մեք վո՞վ իք». Թուրքիայի համշենահայերը` ինքնություն փնտրտուքներում

«Սև Ասպաձ, մեք վո՞վ իք» (հայոց լեզվի Համշենի բարբառով`«Սև Աստված, մենք ո՞վ ենք») հռետորական հարցն ուղղված է Պոլսո հայոց պատրիարքի փոխանորդ Արամ Աթեշյանին: Այն բարձրաձայնում է համշենահայ գրող Մահիր Օզքանը, ում հեղինակած «Համշենեան պատմուածները» թուրքերենով ու հայոց լեզվի Համշենի բարբառով վերջերս են տպագրվել Թուրքիայում (համշենահայերենով այստեղ հրատարակված այս առաջին գրքի մասին պոլսահայ «Ակօս» շաբաթաթերթի հարցազրույցը տես` http://www.agos.com.tr/hemsince-bu-kitapla-hem-diriliyor-hem-direniyor-8235.html ):

Համշենահայ մտավորականին վրդովեցրել է արքեպիսկոպոս Արամ Աթեշյանի այն կարծիքը, թե «մահմեդական հայը չի կարող հայ համարվել»… (այդ մասին տե՛ս http://akunq.net/am/?p=43374):
«Իսլամացած հայերի թեման` ընդհանրապես, իսկ մահմեդական համշենահայերինը` մասնավորապես, վերջին տարիներին սկսել է ավելի հաճախ օրակարգային լինել,-Աթեշյանին ուղղված բաց նամակում արձանագրում է Մահիր Օզքանը:- Այդ քննարկումները լուրջ բանավեճերի և փնտրտուքների տեղիք են տալիս նաև համշենցիների շրջանում: Ամեն ոք վերաորդեգրում է իր դիրքորոշումն այդ հարցի նկատմամբ, ձգտում համապատասխան կեցվածք ընդունել: Մյուս կողմից էլ թե պատմագիտական և թե մշակութային աշխատանքներ են կատարվում սույն հարցի ուղղությամբ: Հետաքրքրությունը մեծանում է համշենահայերենի հանդեպ: Հայոց լեզվի Համշենի բարբառով հրատարակման են ներկայացվում թե ժողովածուներ և թե հեղինակային ստեղծագործություններ: Կազմակերպվում են լեզվի, պարկապզուկի դասընթացներ, կատարվում այլ մշակութային աշխատանքներ:

Բնականաբար, նման աշխատանքներն ստանում են նաև բացասական արձագանք, որը, ինչպես կարելի է ենթադրել, գալիս է թուրք-իսլամական և ազգայնամոլական շրջանակներից: Այդ հակազդեցություններում առավելապես առաջ քաշվող փաստարկն այն է, թե «Հայկական ինքնությունը կրոնական է, և քանի որ համշենցիները մուսուլման են, ապա անհնար է, որ նրանք կրեն այդ ինքնությունը»:

Սույն փաստարկը համեմվում է այն պնդմամբ, թե համշենցիները հայկականության հետ առնչվել են, երբ մի ժամանակ եղել են Հայ եկեղեցու հետևորդ, սակայն դրանից առաջ նրանք թուրք են եղել: Այսինքն՝ նրանք մահմեդական դառնալուց հետո լրիվ հեռացել են արդեն իսկ կրոնական ինքնություն եղող հայությունից: Եվ քանի որ քրիստոնեությունից առաջ էլ թուրք են եղել, ապա այժմ շատ հանգիստ կերպով կարող են համարվել նման ազգայնամոլ շրջանակների համար այդքան ցանկալի թուրք-իսլամական ինքնության կրողներ:

Վերջին տարիներին սկսել են հայտնվել նաև ճշմարտությունից այն աստիճանի հեռու անձինք, ովքեր պնդում են, թե համշենցիները երբեք քրիստոնյա չեն եղել, նրանցից և ոչ մեկը մուսուլմանացած հայ չէ:

Ի վերջո, անկախ նրանից` կրոնական ինքնությունն անկեղծորեն համարում են ինքնությունը որոշող տարր, թե կրոնն են համարում Թուրքիայի հասարակության բոլոր ոչ թուրք և ոչ մահմեդական հպատակներին թուրքացնելու միջոց` հետևանքը նույնն է մնում: Կրոնը էական գործառույթ է կատարում համշենցիների ուծացման հարցում: Իսկ այդ գործառույթն իրականացնելու առումով ամենաէական տարրն այն մտայնությունն է, թե «Մուսուլմանը չի կարող հայ լինել», մի ըմբռնում, որը թրքությունը նույնացնում է մուսուլմանության, իսկ հայությունը` քրիստոնեության հետ:

Հիմա մեկ առ մեկ անդրադառնանք Աթեշյանի ասածներին: Նա ասում է, որ եթե նախնիներից հայ եղողը կինն է, ապա տղամարդը մահմեդական է համարվում: Մի սխալ համեմատություն ևս: Հայկական ու մահմեդական ինքնությունները չեն կարող դեմ-հանդիման կիրառվել: Ինչպես որ կարող է լինել թուրք մուսուլման, թուրք քրիստոնյա, թուրք աթեիստ, այնպես էլ` հայ մուսուլման, հայ քրիստոնյա, հայ աթեիստ:

Աթեշյանը հարցնում է. «Ո՞ւմ արյունն ես կրում դու»: Ես էլ Ձե՛զ եմ հարցնում, հարգելի Աթեշյան` ո՞ւմ հոգին եք կրում Դո՛ւք: Ո՞րն է արյան և ցեղի կապը: Մի՞թե միատարր ցեղ գոյություն ունի աշխարհի երեսին: Դրանք այլևս չե՞ն մնացել վաղեմի ժամանակներում: Համայն աշխարհում կատարված ԴՆԹ ուսումնասիրությունները բազմիցս ցույց չե՞ն տվել դա:

«Հայը կրոնից անքակտելի մի ամբողջություն է: Եթե ուզում ես հայ լինել, կգաս կմկրտվես, Հայոց եկեղեցու անդամը կդառնաս և միայն այն ժամանակ կասես` «Ես հայ եմ»»,-ասում է Աթեշյանը: Խոսք, որին ի պատասխան` քիչ է մնում ասես. «Հրամա՛նքդ, փաշա՛»: Ես ինքս տասնյակ աթեիստ հայերի եմ ճանաչում: Իսկ նրա՞նց ինչ անենք: Ենթադրում եմ, որ այնքան փորձ ունեք, որ գիտակցեք, թե Ձեր եկեղեցու անդամ լինելը դեռ չի նշանակում հավատացյալ լինել: Հիմա այս ընկերները հայ չե՞ն համարվում: Եթե ոչ, ապա ի՞նչ են համարվում նրանք:

Բացի այդ` լա՛վ, ասենք թե` չգիտեմ քանի սերունդ առաջվա մեր պապերը բռնի մուսուլման են դարձել: Դրանից հետո մարդիկ սերունդներով կամավոր կերպով յուրացրել են մահմեդականությունը: Իսլամն այլևս դարձել է այդ անձանց բնական կրոնը: Թեև բռնի իսլամացումը պատմական անարդարություն է, սակայն փաստ է նաև, որ այդ մարդիկ այլևս անկեղծորեն մահմեդական են դարձել: Հարգելի՛ Աթեշյան, Ձեզ և թուրք-իսլամական անձանց հետևյալ խորհուրդը կտամ. մարդկանց մուսուլմանության միջոցով՝ թուրք, քրիստոնեության միջոցով էլ հայ համարել ձգտելու փոխարեն հաշտվեք մահմեդական հայի գոյության հետ:

Պարո՛ն Աթեշյան, ես ժողովածու կազմելու աշխատանքներիս ընթացքում թե համշենահայերեն խոսող համշենցիների և թե չխոսողների շրջանում որոշ աղոթքներ եմ արձանագրել: Այդ աղոթքները հայերեն են և բացարձակապես նման չեն մահմեդական աղոթքներին: Բոլորովին նման չեն նաև քրիստոնյա աղոթքներին: Դրանք, հավանաբար, քրիստոնեությունից էլ անգամ հին են և` հայոց լեզվով: Դրանք դրոշմված են հարյուրամյակները հաղթահարած և մեր օրեր հասած համշենցիների հիշողության մեջ: Նախաքրիստոնեական ժամանակաշրջանից եկող վարդավառի և խոդոչի տոները դեռ նշվում են Համշենի որոշ յայլաներում: Մենք շարունակում ենք դագաղով թաղել մեր մեռելներին: Դեռ մոմ ենք վառում մեր անցավորների գերեզմանների մոտ:

Մեր հեքիաթները, դամբանականները, անեկդոտները, խաղիկները, երգերն ու մեղեդիներն ունենք, որոնք կրում են վաղնջական ժամանակների հետքերը: Ժողովում ենք դրանք, փորձում նորերը գրել: Դրանք գրանցվում են որպես նաև ներկայիս հայկական մշակույթը սնող և հարստացնող տարրեր: Համշենցիներն իրենց լեզվով խոսողներին և չխոսողներին, քրիստոնյաներին, մուսուլմաներին վերաբերվում են որպես իրենց միավորողների և բազմաթիվ ընդհանուր արժեքներ ունեցողների:

Այո՛, մարդիկ փոխել են իրենց կրոնը, բայց պահել են իրենց ինքնության այլ բազում տարրեր: «Հայ եմ» ասելը, հայերեն խոսելը Ձեզ չի բավարարում` որքան հասկացա:

Շա՛տ լավ, այդ դեպքում եթե Ձեզ պատմեմ, թե իմ պատանեկության տարիներին ինչպես էր մայրս արձագանքում, երբ նրան ասում էի` «Մենք հայ ենք», թերևս կըմբռնեք, թե ինչը նկատի ունեմ: Մայրս նման դեպքերում ասում էր. «Քենա, էմեն դեղ էրմենիյիմ ասա ու քեզի գեդրին»: («Գնա, ամեն տեղ ասա, որ հայ ես, ու քեզ մորթեն»-Ակունքի խմբ.): Այսինքն, պարո՛ն Աթեշյան, այս երկրում «Ես հայ եմ» ասելը երբեք դատարկ խոսք չի եղել. հիմա՛ էլ է այդպես:

Երբ մենք վատ բաներից ենք խոսում, բղավում, վատ բաների վրա զարմանում, ասում ենք` «Սև Ասպաձ»: Հիմա Ձե՛զ եմ հարցնում, պարոն Աթեշյան. «Սև Ասպաձ, մեք վո՞վ իք» (http://www.ortakhaber.com/sev-aspadz-mek-vovik.html):

Համշենահայերի ինքնության հարցը մի համշենցի մտավորականի մեկնաբանությամբ

Խոպա քաղաքում բնակվող համշենահայ մտավորական Ջեմիլ Աքսուն ավարտել է Անադոլու համալսարանի Գրականության ֆակուլտետի փիլիսոփայության բաժնի մագիստրատուրան: Ձախակողմյան կողմնորոշում ունեցող Աքսուն 8 տարի ազատազրկվել է իր քաղաքական հայացքների պատճառով: Նա 2014 թվականից հրատարակվող համշենական առաջին ամսագրի՝ «Գոր»-ի խմբագրակազմի անդամ է: Ջեմիլ Աքսուի հետ զրուցեցինք համշենահայերի ինքնության պահպանմանն ուղղված աշխատանքների մասին:

Մեր այն հարցին, թե Ստամբուլում գործող ՀԱՏԻԿ միությունն ինչու մասնաճյուղ չի բացում համշենահայերով հոծ բնակեցված Խոպա քաղաքում, Աքսուն պատասխանեց, թե թերևս սույն կազմակերպության օրակարգում այդ հարցը չի եղել, և Խոպայից էլ նման պահանջ չի ներկայացվել:

Ինչ վերաբերում է «Գոր» ամսագրին, ապա այն կհրատարակվի վեցամսյա պարբերականությամբ٫ երկրորդ թիվը լույս կտեսնի 2015 թ. ապրիլին:

Հանդեսի նպատակն է պահպանել Համշենի բարբառն ու համշենահայերի մշակույթը: Ամսագիրը տարածվելու է նաև Կրասնոդարի երկրամասի համշենահայերի շրջանում:

Այն բաղկացած է երեք հիմնական բաժիններից.

1. Գիտական բաժին, որում ներկայացվելու է Համշենի և համշենահայության պատմությունը:

2. Լեզվի բաժին, որի նպատակն է Համշենի բարբառին չտիրապետող համշենցիներին սովորեցնել մայրենի բարբառը:

3. Բանահյուսության բաժին, որտեղ հայոց լեզվի Համշենի բարբառով ներկայացվելու է Համշենի բանահյուսությունը:

Ջեմիլ Աքսուն շեշտեց٫ որ հանդեսի հիմնական նպատակներից մեկը համշենցիների ինքնության խնդիրն է. «Գորի» խմբագրակազմը٫ սակայն, համշենական ինքնությունը տեսնում է հայկականից զատ: Չնայած սրան՝ նրանք համոզված են, որ համշեներենը հայոց լեզվի բարբառ է, քանի որ իննսուն տոկոսով հայերեն է:

Նա նշեց, որ համշենցիները կասկածանքով են վերաբերվում իրենց հայկական ծագման մասին տեսակետին, քանի որ համշենական ինքնությունը հարյուր տարի է, ինչ կտրված է եղել հայկականից, իսկ Ցեղասպանությունը պատճառ է, որ ժխտվի հայկական ինքնությունը:

Աքսուն նաև հայտնեց, որ համշենցիների մեծ մասը չի տիրապետում Համշենի բարբառին٫ որով հաղորդակցվում են միայն Խոպա գավառի համշենցիները: Եվ այդ փաստը բարդացնում է Թուրքիայի համշենցիների ինքնության ընկալումը:

Նա նկատեց٫ որ եթե Կրասնոդարի համշենցիներն ասում են` մենք համշենցի հայ ենք, ապա Թուրքիայի համշենահայերն իրենց համարում են համշենցի, բայց` ոչ հայ:

Նրա կարծիքով համշենցիների շրջանում ինքնության հարցի նկատմամբ ընդհանուր առմամբ երեք մոտեցում է նկատվում:

Առաջինը ազգայնամոլական մոտեցումն է, որին հակված համշենցիները կարծում են, թե համշեներենը թուրքերեն է. այդ տեսակետը հիմնավորում են այն փաստով٫ որ թուրքերեն շատ բառեր կան այդ լեզվում:

Երկրորդ մոտեցմանը հակված համշենցիները համարում են, որ իրենք համշենցի են, սակայն ունեն երկու ինքնություն. վերին ինքնությունը թուրքական է, ներքինը՝ համշենական: Այս երկրորդ մոտեցմանն առավելապես կողմնակից են սոցիալ-դեմոկրատները:

Իսկ երրորդ մոտեցմանը հակված մարդիկ իրենց ուղղակի համշենցի են համարում և կարևորում լեզվի և մշակույթի պահպանումը:

Ջեմիլ Աքսուն ինքնության նկատմամբ այդ հակասական վերաբերմունքը բացատրեց այն փաստով, որ համշենցիներն արդեն ուծացվել են և անտեղյակ են իրենց իսկական ինքնության մասին: Ինքն անձամբ կարծում է, որ համշենցիները ծագում են հայերից: Որպես համշենական ինքնության սահմանում` Աքսուն առաջարկեց հետևյալ տարբերակը. «Ադրբեջանի ուզբեկներն իրենց համարում են առանձին ժողովուրդ: Համշենցիները ևս իրենց պետք է ընկալեն որպես առանձին էթնիկ հանրություն, որը ծագել է հայերից»:

Ըստ նրա՝ քանի որ դեռևս 300 տարի առաջ իսլամացված համշենցիները հեռու են եղել հայկական տարածաշրջանից, օտարված՝ Հայ առաքելական եկեղեցուց٫ չեն ենթարկվել Ցեղասպանության, դրա համար էլ ուծացվել են, կորցրել լեզուն և պատմական ինքնագիտակցությունը:

Ջեմիլ Աքսուն նաև ընդգծեց, որ համշենական ինքնության վերաբերյալ մի շարք հարցեր դեռ կարոտ են գիտական ուսումնասիրության: Օրինակ` պետք է բացահայտել, թե ինչու և ինչպես են համշենցիները Խոպա գաղթել Ռիզեից, որտեղ գտնվում է բուն Համշենը: Ինչու են այստեղ գաղթած համշենցիները պահպանել լեզուն, իսկ Ռիզեի համշենցիները` ոչ և այլն: Նա նշեց, որ հարցերի վերաբերյալ փոքրաթիվ ուսումնասիրությունները բավարար չեն:

Անդրադառնալով ինքնության սեփական ընկալմանը` Աքսուն ասաց, որ իր համար կարևոր չէ հայ կամ թուրք լինելը: Նա նշեց, թե իրեն չի բնորոշի էթնիկ առումով, քանի որ որպես ձախակողմյան` կարծում է, թե ազգային ինքնությունը ամոթ զգալու կամ հպարտանալու առիթ չի կարող լինել: Սակայն ինքնությունը ժխտել, ըստ Աքսուի, նշանակում է հոգեբանական տրավմա ապրել:

Համշենահայ մտավորականը նաև հայտնեց, թե ո՛չ «Գոր» ամսագիրը, ո՛չ էլ ՀԱՏԻԿ միությունը նպատակ չեն դրել համոզել համշենցիներին, թե նրանք հայ են: Քանզի եթե ազգությունը առաջնային համարեն, չեն կարողանա առողջ քննարկման մթնոլորտ ձևավորել:

Ջեմիլ Աքսուն նաև հաղորդեց, որ ներկայում քննարկվում է դպրոցներում համշեներենը որպես ընտրովի դաս ընդգրկելու հարցը:

«Թուրքիայում ինքնության մասին խոսելը մեծ խիզախություն է». համշենահայ երիտասարդները` իրենց ինքնության մասին

Խոպա գավառի Խիկո (այս գյուղը հայտնի է նաև Խիգի, Խիգոբա անվանումներով, իսկ պաշտոնական անվանումը Բաշոբա է-ՙԱկունքի՚ խմբ.) գյուղից 39-ամյա Մեմնունե Շիմշեքը մասնագիտությամբ իրավաբան է և աշխատում է Խոպայի քաղաքապետարանում: Դպրոց հաճախել է հայրենի գյուղում:
Նրա զարմիկը՝ 38-ամյա Ջեսուր Չախալօղլուն, ով նույնպես խիկոցի է, Ժողովուրդների դեմոկրատական կուսակցության անդամ է և աշխատում է որպես համակարգչային մասնագետ:

Խոպայում գտնվելու օրերին առանձին հանդիպումներ ունեցանք նրանց հետ և զրուցեցինք համշենական ինքնության մասին:

«Երբ ես փոքր էի, մեր ընտանիքներում առանձնապես չէին արգելում համշենահայերեն խոսել,- մեզ պատմեց Մեմնունե Շիմշեքը,- Հաճելի էր խոսելը. մեր մայրենի լեզուն էր: Խիկոն ավելի ազատ էր այդ առումով, քանի որ մեր գյուղը դպրոց ուներ` Բաշոբայի 8-ամյա դպրոցը, ուր միայն համշենցիներ էին հաճախում: Նախքան սահմանի բացումը (Սարպիի թուրք-վրացական սահմանադուռը բացվել է 1989 թ.-ՙԱկունքի՚ խմբ.) չգիտեինք, որ հայեր գոյություն ունեն: Հետո շփվեցինք ու լեզվի հետ նմանություն նկատեցինք:

Կարծում եմ` հայերի և համշենցիների նմանություններից մեկն էլ առատաձեռնությունն է. «Oրինակ` մենք նույնպես որևէ բան գնելիս մանրը չենք վերցնում: Մեկ այլ նմանություն է հյուրընկալությունը, հյուրասիրությունը»:

Ի պատասխան մեր այն նկատառմանը, թե Խոպայում բացարձակապես չհանդիպեցինք որևէ մուրացկանի, Մեմնունեն նշեց. «Այո՛: Համշենցիների մեջ մուրացկան չկա: Կարծում եմ` հայերի մեջ ևս: Ըստ իս՝ դրա պատճառներից մեկն աշխատասիրությունն է, ինչպես նաև` պատվախնդրությունը»:

Խոպայում չկար նաև որևէ որբանոց: Մեմնունեն մեզ հետ զրույցում հայտնեց, որ երբ, Աստված մի արասցե, որևէ մանկահասակ երեխա զրկվում է իր բոլոր հարազատներից, նրա ազգականների միջից անպատճառ գտնվում է մեկը, ով հանձն է առնում տվյալ մանուկի խնամակալությունը:

«Թուրքիայում ինքնության մասին խոսելը մեծ խիզախություն է: Համշենցիների նկատմամբ մեծ ճնշումներ են գործադրվել: Նրանց ներկայացրել են, թե իրենք իբր ծագում են օղուզներից,- մեզ հետ հանդիպմանը նշեց Ջեսուր Չախալօղլուն:- Ես իմ ինքնության մասին իմացա միայն այն ժամանակ, երբ գյուղից իջա քաղաք: Իմ հայրը չէր ցանկանում, որ համշենահայերեն խոսենք, քանի որ դա վտանգավոր էր համարում մեզ համար: Մեզ նույնիսկ ծեծում էին համշենահայերեն խոսելու համար:
Իմ մեջ Հայաստանի հանդեպ հետաքրքրություն կա: Ինձ հետաքրքիր են հատկապես մեր ընդհանրությունները, թեև մինչ այս առիթ չէի ունեցել շփվելու հայաստանցի հայերի հետ: Ցանկանում եմ այցելել Հայաստան»:

Ի պատասխան մեր այն հարցին, թե «Ի՞նչ պետք է անել համշենահայերի ինքնության պահպանման ուղղությամբ, Ջեսուրը նախ կատակեց` «Գոնե չծեծեն իրենց երեխաներին դրա համար»: Ապա շարունակեց. «Ամենամեծ խնդիրն այն է, որ համշենահայերենը գրավոր լեզու չէ: Առաջին հերթին պետք է այբուբեն ստեղծվի, քանի որ բանավոր լեզուն անհետանալու վտանգի առաջ է կանգնած: Կարևոր է համշենական ինքնության և մշակույթի պահպանումը: Մենք յայլաներում ենք դարձել համշենյան ինքնության կրող: Ես, իհարկե, համշենահայերեն կսովորեցնեմ իմ երեխաներին: Դա ավելի դյուրին կլինի, եթե այբուբեն ստեղծվի»:

Զրույցի վերջում٫ անդրադառնալով համշենական մշակույթի առանձնահատկություններին٫ Ջեսուրը շեշտեց. «Համշենի մշակույթն ուրույն է: Օրինակ՝ ինչո՞ւ ենք մենք մինչև հիմա բարձրաձայն խոսում. մեր գյուղերը հեռու են եղել իրարից: Հեռվից ենք միմյանց կանչել… Մենք ուզում ենք, որ պահպանվի մեր մշակույթը…»:

«Թուրքիայում կստեղծվի «Լեզվի հանձնաժողով», որը կբացահայտի համշեներենի իրական ծագումը». համշենահայ լրագրող

Թուրքիայի Արդվին նահանգի Քեմալփաշա գյուղախմբի համշենահայ բնակիչ Ռամազան Բալջըօղլուն (47 տարեկան) լրագրող և լուսանկարիչ է, նաև` Ստամբուլում 2011 թվականից գործող ՀԱՏԻԿ միության ղեկավարներից մեկը: Մեզ հետ զրույցում Բալջըօղլուն պատմեց ՀԱՏԻԿ-ի հիմնադրման նպատակների և գործունեության մասին, ինչպես նաև` ներկայացրեց Թուրքիայի իսլամացած համշենահայերի ինքնության վերաբերյալ սեփական պատկերացումները:

«ՀԱՏԻԿ-ը ստեղծման օրվանից նպատակադրվել է պահպանել համշեներենը և համշենական մշակույթը: Ինքս եղել եմ այս կազմակերպության կանոնադրությունը կազմողներից մեկը: ՀԱՏԻԿ միության նպատակն է նպաստել համշենական մշակույթի պահպանմանն այնպիսի մեծ քաղաքներում, ինչպիսին է, օրինակ, Ստամբուլը٫ քանզի նոր սերունդը հետզհետե կորցնումէ լեզուն և մշակույթը: Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացման այս դարում համշեներենն անհետացման վտանգի տակ է, քանի որ համշենցիներն սկսել են իրարից հեռու ապրել: Լեզուն պահպանել են միայն Խոպայի համշենցիները, քանի որ նրանք չեն խառնվել, մեկուսացված են ապրել,-մեզ հետ զրույցում ասաց համշենցի լրագրողը և շարունակեց:-Համշենցիներն իսլամացվելուց հետո սկսել են յուրացնել մահմեդական ինքնությունը: Խոպայի համշենցիների 80 տոկոսն իրեն մուսուլման է համարում, իսկ ոչ ուսյալ 20 տոկոսը կրոնը չի կարևորում: Համշենցիների մոտ առկա է Թուրքիային պատկանելու գիտակցություն: Նրանցից շատերը կարծում են, թե համշենցիների հայկական ծագմանն ուղղված ուսումնասիրությունները կարող են վնասել իրենց: Նրանց հայ լինելն անընդհատ շեշտելը կարող է գրգռել ազգայնամոլական խմբերին»:

Երբ Ռամազան Բալջըօղլուն նշեց` «Թեև ասվում է, որ նրանք հայ են, սակայն գիտական ուսումնասիրություններ չեն արվել այդ ուղղությամբ», մենք միջամտեցինք` ընդգծելով, որ բազմաթիվ հայ գիտնականներ են կատարել նման ուսումնասիրություններ: Բալջըօղլուն հակադարձեց` ասելով, թե այդ ուսումնասիրություններն արվել են միայն հայերի կողմից, այնինչ անհրաժեշտ է, որ համշեներենի` հայերեն լեզվից ծագելու մասին դրույթն ապացուցվի նաև թուրք գիտնականների կողմից: Նա, սակայն, բացասական պատասխան տվեց մեր այն հարցին, թե արդյոք Թուրքիայում կա՞ն այնպիսի որակյալ հայագետներ, ովքեր կկարողանան նման ուսումնասիրություն կատարել:

«Ես, որպես Թուրքիայում բնակվող համշենցի, ուզում եմ, որ պահպանվի Համշենի մշակույթը, – խոսքը շարունակեց Բալջըօղլուն: – Այդ նպատակով ենք հիմնել ՀԱՏԻԿ միությունը: Սույն կազմակերպության ստեղծման հիմնական դրդապատճառը մեծ քաղաքներում համշենական մշակույթի պահպանումն է և Ադաբազարի պես` համշենցիներով հոծ բնակեցված բնակավայրերում նրա մասնաճյուղերի հիմնումը: Ըստ իս՝ Խոպայում մասնաճյուղ բացելը լավ գաղափար չէ, քանի որ այստեղ մենք ապրում ենք լազերի և վրացիների հետ միասին. Խոպայում մասնաճյուղ ստեղծելը ճիշտ չի լինի մյուս բնակիչների վերաբերմամբ»:

Ինչպես հայտնեց Բալջըօղլուն, Թուրքիայում համշենցիների երկու խումբ կա՝ Խոպայինը և Ռիզեինը: Նրա կարծիքով` արևմտյան կամ Ռիզեի խմբի համշենցիների 80-90 տոկոսը թուրքացված է և ազգայնամոլ: Արևմտյան խմբի համշենցիները բաժանված են երկու ենթախմբերի` լեռներում ապրողներ և ծովափին ապրողներ: Վերջիններս արհամարհանքով են վերաբերվում լեռներում ապրողներին, քանի որ լեռնաբնակների շրջանում պահպանված մշակութային շատ տարրերի պատճառով ծովափին կամ քաղաքում բնակվողները լեռներում ապրողներին քամահրանքով ասում են` դուք հայեք: Ըստ նրա` արևմտյան համշենցիները մշակութային առումով միախառնվել են թուրքական և իսլամական մշակույթին:

Նրա խոսքով` ՀԱՏԻԿ-ի մեկ այլ նպատակն էլ համշենցի տարեցներից խաղիկներ ու երգեր գրառելը և դրանք «Գոր» ամսագրում հրատարակելն է:

Բալջըօղլուն բացասական պատասխանեց տվեց մեր այն հարցին, թե արդյոք ՀԱՏԻԿ միությունը ճնշումների ենթարկվե՞լ է պետական մարմինների կողմից: Ավելին՝ նա ընդգծեց, որ նման կազմակերպությունների շնորհիվ դյուրին է այս հարցերը պահել կառավարության վերահսկողության տակ: Նա նաև հայտնեց, որ ՀԱՏԻԿ-ը ներկայում 280 անդամ ունի:

Ռամազան Բալջըօղլուն մեզ հետ զրույցում նաև նշեց, թե մի խումբ համշենցիներ նոր հաստատություն են ստեղծում, որը կկոչվի Համշենցիների ծառայության հիմնադրամ: Ստեղծվելիք սույն հիմնադրամի նպատակը կլինի ֆինանսապես մեծ կարողություն ունեցող համշենցիների միջոցով տնտեսապես վատ դրության մեջ գտնվող համշենցի ընտանիքներին, ուսանողներին, ինչպես նաև` արտասահմանում բնակվող համշենցիներին աջակցելը: Հիմնադրամը կունենա նաև «Լեզվի հանձնաժողով», որի նպատակը կլինի «բացահայտել» համշեներենի ծագումը: Կազմակերպիչները մտադիր են այդ նպատակով հանձնաժողովում մասնագետներ ընդգրկել ինչպես Թուրքիայից, այնպես էլ Հայաստանից և արտերկրից:

Մենք կատակեցինք` ասելով, որ այդ հանձնաժողովը նման է Ցեղասպանության փաստը կասկածի տակ դնել փորձող թուրքերի` «Պատմաբանների հանձնաժողով» ստեղծելու գաղափարին, քանի որ համշեներենի` հայոց լեզվի բարբառներից մեկը լինելու փաստը վաղուց է ապացուցված:

Իսկ մեր այն հարցին, թե ինչ կլինի նրանից հետո, երբ «Լեզվի հանձնաժողովի» անդամներն ապացուցեն, որ համշեներենը հայերեն է, Բալջըօղլուն պատասխանեց. «Թուրքիայի Հանրապետությունում դժվարին ժամանակներ են էթնիկ խմբերի համար… Եթե հիմա նման բան ասվի, քաոս կառաջանա: Համշենցիներիս մեծ մասի մեջ թրքության պատկանելությունն առաջնային է: Կարծում եմ` եթե ապացուցվի համշենցիների հայկական ծագումը, մենք առնվազն երկու-երեք խմբի կբաժանվենք: Բայց և այնպես, կարևոր է, որ լեզվաբաններն ուսումնասիրեն և մի միասնական որոշման հանգեն: Այնուամենայնիվ, կարծում եմ, որ եթե անգամ ապացուցվի, որ համշենցիները Հայաստանից են ծագում, որևէ բան չի փոխվի…»:

Բալջըօղլուն հայտնեց նաև, որ գնացել է Կրասնոդար, Սոչի, Աբխազիա և հարցազրույցներ վարել այնտեղի քրիստոնյա համշենահայերի հետ` բնականաբար օգտագործելով իր մայրենի լեզուն: Իր այդ այցին անդրադառնալով` նա նշեց. «200 հազար քրիստոնյա համշենցի կա Աբխազիայում: Նրանց ֆինանսական դրությունը լավ է: Ինձ դուր է գալիս, որ նրանք պահպանել են համշենական մշակույթը: Ինձ երջանիկ զգացի, երբ նույն լեզվով խոսեցինք: Ես անձամբ շատ մոտ եմ զանազան մշակույթներին. Տարբեր մշակույթների հետ եմ առնչվում… Եթե Հայաստանին պատկանեմ, ինձ երջանիկ կհամարեմ, կիմանամ, թե որտեղից եմ: Սակայն երջանիկ եմ նաև, որ Թուրքիայում եմ ապրում: Ես այստեղ ոչ մի խտրականության չեմ ենթարկվել, ոչ մի ճնշում չեմ տեսել պետության կողմից: Եվ մենք` համշենցիներս, ամեն բան անում ենք, որ պահպանենք մեր մշակույթն ու լեզուն: Կրոնի հարցում ես զգայուն չեմ: Լայն աշխարհընկալում ունեմ, չեմ նեղացնում այն. աշխարհը տեսնում եմ մեկ ամբողջության մեջ: Կարծում եմ` մարդիկ պետք է ապրեն առանց լեզվի, կրոնի սահմանափակումների: Ատում եմ օրենքներն ու սահմանափակումները: Աստծու ստեղծած ամեն մի արարած պետք է ազատ ապրի այս աշխարհում…»:

Զրույցի վերջում Ռամազան Բալջըօղլուն հայտնեց, որ իրենք նախատեսնում են նաև Ստամբուլում բացել մի յուրօրինակ թանգարան` Համշենական տուն, որում կցուցադրվեն Համշենի մշակույթն արտացոլող ցուցանմուշներ:

«Հայաստանը երկրորդ հայրենիքս է». համշենահայերը` հայերի և Հայաստանի մասին

Ներկայիս Թուրքիայի Հանրապետության Արդվին նահանգի Խոպա քաղաքում, որի բնակիչների գրեթե կեսը համշենահայեր են, մեր կատարած ուսումնասիրության ընթացքում մեզ մեծ աջակցություն ցուցաբերեցին համշենահայեր Ալի Աքսուն և Ասլան Ջանջըն (Խոպայի քաղաքապետարանում աշխատող Ասլան Ջանջըի հետ կանադահայ «Հորիզոն» շաբաթաթերթի հարցազրույցը տե՛ս http://www.horizonweekly.ca/news/details/29589): Նկատելով հայերին օգնելու այդ մեծ պատրաստակամությունը և հետաքրքրությունը նրանց նկատմամբ` Ալի Աքսուի հետ զրուցեցինք հայերի հետ նրա առաջին ծանոթության մասին:

Նախկինում փոստատար եղած թոշակառու Ալի Աքսուն (Խիկո գյուղից, 55 տարեկան) մեզ հետ զրույցում նշեց, որ հայերի հետ առաջին անգամ ծանոթացել է 1977 թվականին Ստամբուլում, 17 տարեկան հասակում:

«Հորս հետ շրջում էինք Ստամբուլի Փակ շուկայում (Kapalı Çarşı), երբ հայրս ինձ ասաց` «Նրանք հայ են»: Ես նրանց հետ խոսեցի համշենահայերենով: Եվ երբ նրանք պատասխանեցին, զարմացա` մտածելով, թե ինչպես կարող են նրանք խոսել մեր մայրենիով, – մեզ պատմեց Ալի Աքսուն: – Լեզվի նմանությունը խիստ մեծ էր, սակայն հայերն այն ժամանակ Թուրքիայում վախենում էին հայերեն խոսել և խուսափում էին հայոց լեզվով հաղորդակցվելուց:

Մեծ ջերմություն էի զգում, երբ մեր լեզվով զրուցում էի նրանց հետ: Նաև` բազմաթիվ հարցեր էին ծագում գլխումս. Ինչպե՞ս և ինչու՞ են նրանք խոսում մեր լեզվով: Մե՞նք ենք եկել այս կողմեր, թե՞ նրանք են գնացել այս վայրերից… Ցանկացա հայերի պատմության մասին որոշ բաներ իմանալ: Ինչու՞ են հայերը ենթարկվել ցեղասպանության: Ինձ հետաքրքիր է հայոց պատմությունը: Հիմա հասկացել եմ, որ մեզ` համշենահայերիս, հատուկ պոկել են մեր արմատներից…»:

Ալի Աքսուն մեզ պատմեց նաև համշենահայերի ուծացմանն ուղղված Թուրքիայի քաղաքականության մասին. «Գյուղում համշենահայ երեխաները նախքան դպրոց հաճախելը թուրքերեն չէին խոսում: Միայն դպրոցում էին սկսում սովորել պաշտոնական լեզուն: Դպրոցի տնօրեններն ընդմիջումներին նկատողություն էին անում համշենահայերեն խոսող երեխաներին: Հենց այդտեղից էր սկսում ուծացումը…

Իմ երեխաներն արդեն չեն կարողանում համշենահայերեն խոսել (ԱլիԱքսուն ունի 3 դուստր-ՙԱկունքի՚ խմբ.), միայն հասկանում են, բայց չեն պատասխանում: Դժվարությունները շատ են: Համշենահայերենը, գոնե որպես ընտրովի դաս, չի ընդգրկվել դպրոցական ծրագրում:

Երբ համշենահայի երեխան սկսում է դպրոց հաճախել, պետք է լավ տիրապետի թուրքերենին, որպեսզի խնդիրներ չունենա: Տանն աշխատում ենք հիմնականում մեր մայրենիով շփվել, սակայն իմ աղջիկներն այլևս չեն կարողանում խոսել, միայն հասկանում են…»:

Վերադառնալով Հայաստանի և հայերի թեմային` Ալի Աքսուն նշեց, որ առայժմ չի եղել Հայաստանում, թեև այցելելու ցանկությունը մեծ է: Նա նաև հայտնեց, որ համացանցով և հեռախոսով շատ է շփվում հայերի հետ:

Գործարար Նազմի Գյուլը (Ձաղըրնա գյուղից, պաշտոնական անվանումը` Գյունեշլի), արդեն 20 տարի է, ինչ աշխատում է Թուրք-հայկական բիզնեսի զարգացման խորհրդում (Turkish – Armenian Business Development Council):

«Հայաստանը երկրորդ հայրենիքս է, իսկ առաջինը` բնականաբար Համշենը, Խոպան,-մեզ հետ զրույցում նշեց Նազմի Գյուլը: – Իմ կարծիքով համշենահայերի և հայերի ամենամեծ նմանությունը, բացի լեզվական նմանությունից, հյուրասիրությունն է»:

Մեր այն հարցին ի պատասխան, թե «Կապեր ունե՞ք հայաստանցիների հետ», Նազմի Գյուլը հայտնեց, որ մեծ թվով ընկերներ ունի Հայաստանում:

Իսկ Խոպայում մի համշենահայ սրճարանատեր և առևտրական, ով չցանկացավ, որ իր անունը հրապարակվի, շեշտեց, որ իր փորձից ելնելով` կարող է ասել, թե հայերն ազնիվ են առևտրի մեջ: Բազմիցս Հայաստան այցելած սրճարանատերը, սակայն, ընդգծեց, թե ինքը որոշ ազգայնամոլություն է նկատել հայաստանցի հայերի մեջ: Այդ ազգայնամոլությունը բացատրեց հայերի ներփակ լինելու հանգամանքով:

Անդրադառնալով նաև Հայոց ցեղասպանության հարցին` իր անունը հրապարակել չցանկացած համշենահայը նշեց. «Երկու քարի արանքում ենք: Մեկը Թուրքիայի տեսակետն է, մյուսը` հայկականը: Այդ դեպքերը որքանո՞վ կարող են որպես ցեղասպանություն բնորոշվել` չգիտեմ: Գիտեմ, որ եղել է զուլում: Սակայն չեմ կարող ասել, թե հայերի հետ նույնն է կատարվել, ինչ հրեաների: Չեմ կարող վստահ լինել: Շատ բան չգիտենք այդ մասին…»:

«Նեննի՛, նեննի՛, ամա~ն, ամա~ն». համշենական մշակույթ

Հայաստանցի հայերը համշենահայերի մշակույթի հետ առաջին անգամ մոտիկից առնչվեցին 2008 թ., երբ «Նարեկացի» արվեստի միությունում կայացավ այն ժամանակ դեռ նորաստեղծ «Վօվա» (բառացի` «Ո՞վ է») համույթի համերգը: Համշենական երգերը միանգամից գրավեցին հայաստանյան արվեստասերներին: Ի դեպ, նշենք, որ Թուրքիայում համշեներեն երգերն առաջին անգամ հանրությանն են ներկայացրել ոչ թե իրենք` համշենահայերը, այլ` ազգությամբ լազ Յաշար Քաբաօսմանօղլուն:

Գրեթե նույն տարիներին հայերն ու սփյուռքահայերը դիտեցին նաև համշենահայ ռեժիսոր Օզջան Ալպերի ֆիլմերը, որոնցում առաջին անգամ լսվեց հայոց լեզվի Համշենի բարբառը…

«Ես էլ եմ ձախակողմյան». Ռայիֆե Յենիգյուլ

«Ես ձախակողմյան եմ, իմ ընտանիքը` նույնպես…»,-մեզ հետ զրույցում ասաց համշենահայ բեմադրիչ Օզջան Ալպերի «Աշուն» ֆիլմում գլխավոր հերոսի մոր դերը կատարած Ռայիֆե Յենիգյուլը: Նա մասնագիտությամբ դերասանուհի չէ, «Աշուն»-ն էլ թերևս միակ ֆիլմն է, որում խաղացել է, սակայն այնքան բնական է կատարել իր դերը, որ ակամայից մտածում ենք` այս անսահման բարի համշենահայուհին ընդամենը խաղացել է ինքն իրեն, եղել իրեն այնքան հոգեհարազատ մոր կերպարում…

Akunq.net-ի ընթերցողները ևս վստահաբար ծանոթ են Օզջան Ալպերի այդ առաջին լիամետրաժ ֆիլմին, նրանցից շատերը նաև դիտել են այն 2009 թվականին, երբ «Աշուն»-ը ոչ միայն ցուցադրվեց «Ոսկե ծիրան» կինոփառատոնի շրջանակներում, այլև արժանացավ Ժյուրիի հատուկ և FIPRESCI մրցանակներին:

Այնուամենայնիվ հիշեցնենք` համշենահայ բեմադրիչ և սցենարիստ Օզջան Ալպերը ծնվել է ներկայիս Թուրքիայի Արդվին նահանգի Խոպա գավառում, ավարտել Տրապիզոնի լիցեյը: 1992 թ. սովորել է Ստամբուլի համալսարանի Բնագիտության ֆակուլտետի ֆիզիկայի բաժնում: Բեմադրիչի առաջին ինքնուրույն ստեղծագործությունը «Մոմի»-ն է, որը Համշենի բարբառով ստեղծված առաջին կարճամետրաժ ֆիլմն է, իսկ «Մելանխոլիան և ռապսոդիան Տոկիո քաղաքում» վավերագրական ֆիլմը նկարահանվել է Ճապոնիայում: Ռեժիսորի մեկ այլ փաստագրական ֆիլմ է «Մի գիտնականի հետ ճանապարհորդություն` ժամանակի մեջ»-ը:

«Աշուն»-ը նրա առաջին լիամետրաժ ֆիլմն է, որը մրցանակների է արժանացել բազմաթիվ փառատոներում: Սույն ֆիլմը ձախակողմյան քաղաքական հայացքների պատճառով իր երիտասարդության 10 տարիները բանտում անցկացրած մի համշենահայ երիտասարդի` Յուսուֆի մասին է, ով երկաթե ճաղերից դուրս գալով` վերադառնում է իր հայրենի Խոպա գավառը և փորձում վերագտնել իր արմատները: «Աշուն» ֆիլմում ներկայացվում է 1990-ական թվականների Թուրքիան, տարիներ, երբ ձախակողմյան լինելն ըստ էության մեծ հանցանք էր համարվում այս պետությունում:
Օզջան Ալպերը «Դրոշակ»-ի խմբագրատանը Ռուբեն Հովսեփյանի, Կարեն Խանլարյանի և Հայկազուն Ալվրցյանի հետ ունեցած զրույցում հետևյալն է ասում սույն ֆիլմի վերաբերյալ. «Ես շատ եմ կարևորում տան թեման, սակայն տունն ինձ համար չի սահմանափակվում զուտ շինություն լինելով: Տունը մարմնավորում է անցյալի պատմությունը, մշակույթը, լեզուն… «Աշուն» ֆիլմում ներկայացվում է մի համշենցու պատմությունը, որը տասը տարի տևած բանտային կյանքից հետո վերադառնում է Խոպա` իր տուն: «Աշուն» ֆիլմի հիմքում իրական պատմություն է ընկած: Խոսքը իմ համալսարանական ընկերներից մեկի` Ջեմիլ Աքսուի (խոսքը վերոհիշալ Ջեմիլ Աքսուի մասին է) մասին է, որը կալանավորված է եղել…»:

Եվ ահա գտնվելով Խոպա քաղաքում` ցանկացանք անպատճառ ծանոթանալ ֆիլմում մոր դերը խաղացած Ռայիֆե Յենիգյուլի հետ: Տիկին Ռայիֆեն մեզ ընդունեց համշենահայերին բնորոշ սիրալիրությամբ և խանդավառությամբ: Ռայիֆե Յենիգյուլը թեև սակավախոս էր և հակիրճ էր պատասխանում մեր հարցերին, այնուամենայնիվ նրա լռության մեջ պերճախոսություն կար, որն արտահայտված էր նրա անսահման բարի աչքերում:

Տիկին Ռայիֆեն ծնվել է Խոպա գավառի Խիկո (պաշտոնական անվանումը` Բաշոբա) գյուղում: Օզջան Ալպերի ազգականուհի տիկին Ռայիֆեն ֆիլմում խաղացել է 65-66 տարեկան հասակում: Նա այդ դերը կատարել է բեմադրիչի խնդրանքով, առանց որևէ ակնկալիքի:

Մեր այն հարցին, թե արդյոք նախքան ֆիլմի նկարահանումն իր կյանքում եղել է որևէ նախադեպ, երբ իր ծանոթներից կամ ազգականներից որևէ մեկը կալանավորվել կամ հալածվել է ձախակողմյան հայացքների պատճառով, տիկին Ռայիֆեն պատասխանեց, թե իր ամուսնու եղբոր տղան Տրապիզոնում սպանվել էր ձախակողմյան լինելու համար:

Իսկ այն հարցին, թե «Մտահոգություն ունեցե՞լ եք, որ ֆիլմում խաղալը կարող էր վտանգավոր լինել Ձեր ընտանիքի համար», նա պատասխանեց. «Այդ մտավախությունները, բնականաբար, միշտ էլ եղել են: Մանավանդ որ նախքան ֆիլմի նկարահանումը տղաս ձերբակալվել էր և 10-12 օրվա ազատազրկման ենթարկվել ձախակողմյան լինելու հետևանքով…»:

Համշենահայերի հարսանեկան ծեսերը և ավանդույթները

Աքսուների ընտանիքն ունի երեք դուստր, որոնցից մեկը վերջերս է նշանվել և պատրաստվում է հարսանիքի: Օգտվելով առիթից` որոշեցինք ընտանիքի անդամներից մեկի հետ զրուցել համշենական ավանդական հարսանիքի մասին: Այդ թեմայի շուրջ զրուցեցինք նաև մասնագիտությամբ իրավաբան Մեմնունե Շիմշեքի հետ, ով աշխատում է Խոպայի քաղաքապետարանում:

«20-րդ դարի 70-80-ականներին աղջիկները խոսքի իրավունք չունեին. հայրն էր որոշում, թե ում հետ ամուսնանան, – մեզ ասաց Խիկո գյուղից 25-ամյա Այսուն Աքսուն: – Այն ժամանակ համշենցիներն իրար հետ էին ամուսնանում. խառնամուսնությունները շատ չէին: Աշխատում էին մոտ կամ հեռավոր ազգականներից կողակից ընտրել: Հազվադեպ էր պատահում, որ ընտրեին այն ընտանիքից, որին չէին ճանաչում: Իսկ հիմա հիմնականում սիրելով են ամուսնանում: Այն ժամանակներում միջնորդներ կային, որ գնում էին աղջկա տուն: 50 տարի առաջ համշենցի աղջիկը գրեթե չէր ճանաչում այն մարդուն, ում հետ պետք է նշանվեր: Հիմա այդպես չէ. հիմնականում աղջիկն է ընտրում: Այժմ ավելի ազատ է, նույնիսկ գյուղերում…

20-րդ դարի 70 ական թվականներին, մինչև 80-ականներ փեսացուն գաղտնի էր գալիս աղջկա տուն: Երբ այդ տարի որևէ հարազատ մահացած էր լինում, հարսանիք չէին անում, քանի որ շատ մեծ հարգանք կար հանգուցյալի նկատմամբ:

Երբ հարսանիքին գնում են աղջկան բերելու, տղայի մայրը չի գնում: Աղջկա տանը «սուգ» է: Հարսին նրա ամենամոտ հարազատներն են հագցնում: Փեսայի հորեղբոր կինը կամ քեռակինը հարսի գուլպայի մեջ մետաղադրամ է դնում: Փեսայի կողմից որևէ մեկը հարսի տան խոհանոցից մի բաժակ է «գողանում», որպեսզի փեսայի տուն տանի: Այդ բաժակը կոտրում են հարսն ու փեսան, երբ հարսն առաջին անգամ մուտք է գործում փեսայի տուն:

Փեսայի կողմը հարսի կողմին «կաթի իրավունք է» տալիս. հարսի մորը հարցնում են՝ որքան է «կաթի իրավունքը» և վճարում նրա որոշած գումարը: Հարսն ունենում է օժիտի սնդուկ, որի վրա հարսանիքի օրը մի երեխա է գալիս ու նստում: Երեխան վեր է կենում փեսայի կողմից որոշակի գումար ստանալուց հետո միայն: Համշենցիների սովորույթներում առկա է նաև դուռը դանակով փակելու սովորույթը, սակայն դա արվում է փեսայի տանը` նախքան հարսի մտնելը»:

«Համշենցի հարևանն այնքան կարևոր անձ էր համարվում, որ նույնիսկ մասնակցում էր աղջիկ ուզելու արարողությանը, – մեզ պատմեց Խիկո գյուղից 39-ամյա Մեմնունե Շիմշեքը,-Թեև հիմնականում միջնորդների միջոցով էին ամուսնանում, սակայն կար նաև մի այսպիսի ավանդույթ. երիտասարդ աղջիկներն ու տղաները հավաքվում էին տարբեր հավաքական աշխատանքների (համշենահայերն այն գոր են անվանում-Ակունքի խմբ.) կամ տան հիմքերը դնելու արարողությանը և այդ ընթացքում տեսնում իրար, սիրահարվում, մանիներ (խաղիկներ-«Ակունքի» խմբ.) ասում աշխատելու պահին…

Աղջկա օժիտի սնդուկը հարսից առաջ են դուրս հանում: Հարսի փոքր եղբայրներից մեկը նստում է սնդուկի վրա և վեր կենում գումար ստանալուց հետո միայն: Մինչև հիմա սնդուկի արարողությունը պահպանվել է: Հարսին հիմնականում իր զարմիկն է դուրս հանում:

60 տարի առաջ մեզ մոտ հարսանյաց զգեստները ճերմակ չէին. նույնիսկ սև զգեստներ էին կրում: Հարսի զգեստն սկսեց փոխվել 1960-ականներից հետո: Առաջ հարսին ձիով էին տանում փեսայի տուն: Երբ հարսն առաջին անգամ մտնում էր փեսայի տուն, բրինձ էին թափում նրա գլխին, որպեսզի առատություն և բարիք բերի…»:

Վերջում մեր երկու զրուցակիցներն էլ ցավով հայտնեցին, որ ներկայում ոչ բոլոր համշենահայերն են ավանդական հարսանիք անում, այլ նախընտրում են ամուսնությունը նշել հարսանյաց սրահներում` եւրոպական ոճով:

«Արարատն իմն է». ի՞նչ խաղեր են խաղացել համշենահայ մանուկները

«Գոր» ամսագրի առայժմ միակ համարում կարդում ենք. «Այսօր ժամանակակից խաղալիքների ազդեցությամբ գրեթե մոռացության մատնված «Գագալ վերիչ խերխերիչ» խաղը, որպես երազ, մնացել է Համշենի նախկին մանուկների երևակայության մեջ:

Խաղի համար անհրաժեշտ պարագաները

2 հատ ընկույզ
5-6 համարի մի հատ հյուսքի շյուղ (որի 2 սուր ծայրերը պետք է կտրել)
Մոտավորապես 30-35 սմ թել (բրդյա թելն ավելի դյուրին է փաթաթվում շյուղին)
1 հատ 2-3 սանտիմետրանոց բարակ փայտի կտոր

Խաղալիքի պատրաստման եղանակը

Նախ թելը կապվում է շյուղին: Ապա երեքական անցքեր են բացվում ընկույզների վրա: Անհրաժեշտ է միջուկները դատարկել այդ անցքերից: Թելով կապված շյուղը մտցվում է ընկույզների մեջ, ապա թելը կապվում է բարակ փայտի հետ:

Ինչպե՞ս են այս խաղալիքով խաղում

Մի ձեռքով բռնում ենք շյուղի ծայրից, իսկ մյուսով` այն ընկույզը, որից դուրս է եկել թելը: Շյուղը պտտելով` թելը փաթաթում ենք նրան: Փայտե կտորը պտտեցնելու շնորհիվ պտտեցնում ենք նաև վերևի ընկույզը: Երբ այդ գործողությունն արագ ենք անում, թելն ինքն իրեն փաթաթվում է շյուղին, և վրայի ընկույզն էլ մեկ աջ է շրջվում, մեկ` ձախ» («Gor» Dergisi, sonbahar 2014, sayı 1, s. 60):
Գտնվելով համշենահայերի մեջ` չէինք կարող շրջանցել այդ ուշագրավ թեման. ի՞նչ խաղեր են խաղում համշենահայ մանուկները:

«Մեր խաղերը նույնիսկ հանրօգուտ աշխատանք էին դառնում: Օրինակ` թիթեղի մեքենաներով ցեխ էինք տեղափոխում` այդպիսով նաև օգտակար լինելով մեծերին»,-մեզ պատմում է Խիկո գյուղից 38-ամյա Ջեսուր Չախալօղլուն:

«Ամառային արձակուրդներին յայլաներում խաղում էինք յոթ քար կամ ինը քար, ինչպես նաև` քարկտիկ, կարմիր կոճակ…»,-նրան լրացնում է զարմուհին` 39-ամյա Մեմնունե Շիմշեքը, դարձյալ Խիկո գյուղից:

Իսկ համշենահայ կինոբեմադրիչ Օզջան Ալպերի հանրահայտ «Աշուն» ֆիլմում գլխավոր հերոսի մոր դերը կատարած Ռայիֆե Յենիգյուլը նշում է, որ աղջիկներն առավելապես «կլաս» ու պարան էին խաղում, ինչպես նաև` տուն պատրաստում հողից, իսկ տղաները ավտոմեքենա էին սարքում թիթեղից, պահմտոցի խաղում…»:

Գրեթե բոլոր զրուցակիցներն էլ մեզ հայտնում են, որ թե տղա և թե աղջիկ համշենահայ մանուկների սիրելի զբաղմունքներից մեկը հողից, ծառի ճյուղերից կամ տերևներից տուն պատրաստելն է: Այստեղ հարկ է հիշատակել համաշխարհային ճանաչում ունեցող գրող Վիլյամ Սարոյանի այն դիտարկումը (այն մեզ է փոխանցել հայագետ, բանասիրական գիտությունների թեկնածու Հայկազուն Ալվրցյանը, ով համալսարանական տարիներին ներկա է գտնվել մեծանուն գրողի հետ հանդիպմանը), թե համայն աշխարհում միայն հայ մանուկներն են սիրում տուն շինել…

Սակայն ամենաուշագրավ խաղը` «Արարատն իմն է» անվանումով, մեզ ներկայացնում է միջին տարիքի մի համշենահայ` Քեմալփաշա գյուղախմբի Չանչախանա գյուղից (Չոնչախան, Չոնչաղոն, պաշտոնական անվանումը` Չամուռլու-Ակունքի խմբ.): Նա, սակայն, չցանկացավ հրապարակել իր անունը: Ըստ նրա` «Արարատ խաղը» (ինֆորմանտն օգտագործում է թուրքական «Աղրը» անվանումը- «Ակունքի» խմբ.) խաղում էին հետևյալ կերպ. այն երեխան, ով կարողանում էր առաջինը մագլցել որևէ բլրի կամ սարի գլուխը, թույլ չէր տալիս, որ մյուսները ևս բարձրանան, և նա հաղթող էր համարվում` աղաղակելով «Արարատն իմն է» նախադասությունը…»:

Հետաքրքիր է, որ թեև Արարատը չի երևում Ռիզե նահանգի կամ Խոպա գավառի կողմերից, սակայն համշենահայ մանուկները երևակայել են այդ խաղը: Թերևս այդ խաղը համշենահայերի ենթագիտակցության մեջ պահպանվել է շատ վաղուց:

Ի դեպ՝ 1973 թ. ծնված Էնգին Յըլդըզը, մի վավերագրական ֆիլմ է նկարահանել` նվիրված համշենական խաղերին: 2008 թ. էկրանավորված «Թող կովերը խաղալիքս չուտեն» վերնագրով այս ֆիլմը նույն թվականին մրցանակի է արժանացել Ստամբուլի կարճամետրաժ ֆիլմերի միջազգային փառատոնում:

Վերջաբանի փոխարեն

Ուսումնասիրության շնորհիվ մեզ պարզ դարձավ, որ թեև համշենական մշակույթն իր ակունքներով հայկական է, սակայն դարերի ընթացքում վերածվել է մի ուրույն մշակույթի: Միաժամանակ հարկ է նշել, որ համշենական մշակույթի մեջ միաժամանակ առկա են թե հայկական և թե սևծովյան շրջանի որոշ մշակութային տարրեր:

Ընդհանրացնելով կարելի է արձանագրել, որ համշենահայերը սեփական մշակույթի և լեզվի հանդեպ մշակել են մի ուրույն մոտեցում, համաձայն որի` իրենց ընկալում են ոչ թե հայ կամ մեկ այլ ժողովրդի ներկայացուցիչ, այլ` ուղղակի համշենցի, իսկ իրենց մշակույթն էլ` համշենական: Եթե մի կողմ թողնենք հավատքի հարցը, ապա կարող ենք արձանագրել, որ ընդհանրապես նրանց պարագայում ինքնությանը վերադառնալու խնդիր, որպես այդպիսին, գոնե իրենց համար գոյություն չունի, քանի որ իրենք իրենց ընկալում են որպես համշենցի: Այս առումով ուշագրավ է հայագետ Հ. Ալվրցյանի տեսակետը. ՙԻսլամացած համշէնահայերն իրենց կոչում են հեմշիլ (համշենցի). նրանց այսպես են կոչում նաև թուրքերն ու մյուս ժողովուրդները: Սա խիստ հետաքրքիր փաստ է. կորցնելով հավատը, մեծ մասը` նաև լեզուն, նրանք չկորցրին իրենց ինքնության գիտակցութիւնը, չթրքացան եւ թուրքերին էլ պարտադրեցին իրենց կոչել այլ կերպ` իրենց հայրենիքի անունով՚ (Հայկազուն Ալվրցյան, Կրոնափոխ հայերի խնդիրները Թուրքիայի Հանրապետությունում, Երևան, 2014թ. Էջ106-107):

Ներկայում համշենցիների ամենամեծ խնդիրը լեզվի և մշակույթի պահպանումն է, քանի որ համշենահայերենը հետզհետե անհետանում է: UNESCO-ի հրապարակած «Վտանգի տակ գտնվող լեզուների ատլասը» մատնանշել է, որ 18 լեզու Թուրքիայում վերացման վտանգի տակ է: Համշեներենը տեղ է գտել «բացահայտ վտանգի տակ եղող» լեզուների դասի տակ:

Մեր կատարած ուսումնասիրությունները ևս ցույց տվեցին, որ համշենահայերի նոր սերունդը, ցավոք, արդեն գրեթե չի կարողանում հաղորդակցվել համշենահայերենով: Դրա պատճառները մի քանիսն են. ուրբանիզացիան, գլոբալիզացիան, ինչպես նաև` զուտ սուբյեկտիվ գործոնը, երբ բազում համշենահայ ծնողներ միտումնավոր կերպով իրենց զավակների հետ չեն խոսել համշենահայերեն, որպեսզի նրանք կարողանան «ավելի լավ յուրացնել պաշտոնական լեզու թուրքերենը և այդպիսով լավ կրթություն և աշխատանք ունենալու հնարավորություն ունենան»:

Թուրքիայի Հանրապետության Արդվին նահանգի Խոպա գավառ և Ռիզե նահանգ մեկշաբաթյա մեր ուղևորությունը և ուսումնասիրությունն իրականացվել են «Գալուստ Գյուլբենկյան» հիմնադրամի հովանավորությամբ, 2015 թ. մարտ ամսին: Մեր երախտագիտությունն ենք հայտնում ուսումնասիրության հարցում մեզ աջակցած Արևմտահայոց հարցերի ուսումնասիրության կենտրոնի տնօրեն Հայկազուն Ալվրցյանին, «Ձայն համշենական» ամսաթերթի գլխավոր խմբագիր Սերգեյ Վարդանյանին, համշենահայեր Ասլան Ջանջըին և Ալի Աքսուին, ինչպես նաև` «Գալուստ Գյուլբենկյան» հիմնադրամին:

Akunq.net