94. Ռուսաստանի հայկական գաղութները

Հայաստանի ազատագրությունը Ռուսաստանի օգնության հետ կապելու ակտիվ հետաքրքրությունների շրջանում՝ 18-րդ դարում, ձևավորվեց ռուսահայ գաղութների մեծ մասը։ Ռուսաստանը իր հարավային սահմանները ընդարձակելու և Անդրկովկասում ամրանալու նպատակով հովանավորում էր աևդրկովկասյան ժողովուրդների ազատագրական ձգտումները։ Նա լայն հնարավորություններ էր ստեղծում Ռուսաստանի հարավում օտարերկրացիների, հատկապես հայերի բնակության համար։ Օգտվելով պետության այդ քաղաքականությունից՝ բազմաթիվ հայեր գաղթեցին Ռուսական կայսրության սահմանները և հիմնեցին իրենց համայնքները։

Պետությունից ստանալով մի շարք արտոնություններ՝ հայկական գաղթօջախները ստվարացան և բարգավաճեցին։

Ղրիմի հայկական գաղութը

Այստեղ նշանավոր էին հատկապես Թեոդոսիայի Հին Ղրիմի (Սուրխաթ), Եվպատորիայի, Ղարասուբազարի և այլ գաղթօջախները։

Հայերը ստացել էին դավանանքի ազատություն, թույլատրվում էր հիմնել հայկական դատարան (ռատուշա)։ Հայերի ինքնավարությունը խորհրդանշող ռատուշայում ազգային սովորությունների հիման վրա գործավարությունը տարվելու էր հայերեն լեզվով։

Ղրիմահայերը հիմնականում զբաղվում էին առևտրով, արհեստներով և գյուղատնտեսությամբ։ Հայ վաճառականները կապված էին ռուսական և արևելքի շուկաների հետ։ Նրանք իրենց գործունեությամբ նպաստում էին թերակղզու առևտրատնտեսական կյանքի բարգավաճմանը։

Խոշոր առևտրականներից շատերն ունեին ընդարձակ կալվածքներ։ Նրանցից էին Նալբանդովները, Սեֆերովները, Սպենդիարովները, Այվազովսկիները և այլ գերդաստաններ։ Նրանք զբաղվում էին այգեգործությամբ, ծխախոտագործությամբ, դաշտավարությամբ։ Հոգևոր իշխանությունը՝ հայ եկեղեցին, ևս տիրում էր ընդարձակ կալվածքների։ Սուրբ Խաչ վանքն ուներ ավելի քան 4000 դեսյատին տարածություն։

Ղրիմահայերը մշակութային աշխույժ կյանք ունեցան։ 1815թ. Ղարասուբազարում, ապա Հին Ղրիմում, Թեոդոսիայում, Եվպատորիայում բացվում են դպրոցներ։ 1858թ. հիմնվում է Խալիբյան ուսումնարանը։ 20-րդ դարի սկզբներին Ղրիմում կար 9 տարրական դպրոց՝ 250 աշակերտով։ 19-րդ դ. 60-70-ական թվականներին լույս տեսան «Մասյաց աղավնի», «Դաստիարակ» պարբերականները։
Ղրիմահայերը մեր ժողովրդին տվեցին մշակույթի այնպիսի մեծանուն գործիչներ, ինչպիսիք են ծովանկարիչ Հ. Այվազովսկին, երգահան Ալ. Սպենդիարյանը և ուրիշներ։

Աստրախանի հայկական գաղութը

Այստեղ հայկական գաղթօջախը ձևավորվում է 17-րդ դ. առաջին կեսին։ Հայերի առևտրական գործունեությունը մեծ թափ է ստանում 18-րդ դարում։ Մետաքսի ներմուծումը մնում էր որպես հումքի պահանջարկի բավարարման հիմնական միջոց։ Տնտեսության այդ ճյուղում գլխավոր դեր էին կատարում հայերը։ 18-րդ դ. վերջին Պարսկաստանից Աստրախանի վրայով ներմուծվող մետաքսի 70-80 տոկոսը գտնվում էր հայերի ձեռքին։

Այդ նույն ժամանակ հիմնվում է հայկական դատարանը կամ ռաթհաուզը։ Դա հայերի ներքին ինքնավարության մարմինն էր։ Դատավարությունը կատարվում էր ազգային իրավական նորմերի համաձայն։ Հայկական դատարանին անհրաժեշտ էր ունենալ դատաստանագիրք։ Տեղի հայ մտավորականները 1765թ. ստեղծեցին «Աստրախանի հայոց դատաստանագիրքը»։ Այն կազմված էր Մխիթար Գոշի (13-րդ դար) դատաստանագրքի, հայկական սովորութային իրավունքի հիման վրա՝ ռուսական օրենքների հաշվառումով։ Այդ դատաստանագիրքը գործածվում էր ինչպես Աստրախանում, այնպես էլ Ղզլարի, Մոզդոկի, Նոր Նախիջևանի հայկական գաղութներում։

1840թ. դադարեցվեց հայկական դատարանի գործունեությունը, իսկ 1870թ. բարեփոխումների ժամանակ լիովին վերացվեց համայնքի ինքնավարությունը։ Սակայն դրանից հետո հիմնվեցին ազգային բարեգործական հաստատություններ, որոնք ապահովում էին հայ համայնքի ինքնավար գոյությունը։

Աստրախանի հայ համայնքն ուներ իր ուրույն մշակութային կյանքը։

1810թ. վաճառական Նիկողայոս Աղաբաբյանը բացեց իր անունը կրող դպրոց, որը գործեց ավելի քան հարյուր տարի։ Այստեղ 1816 թվականին հրատարակվեց ռուսահայ առաջին պարբերականը՝ «Արևելյան ծանուցմունք» շաբաթաթերթը։ 20-րդ դարի սկզբներին հրատարակվում էին մի քանի թերթեր։

Մոսկվայի և Պետերբուրգի հայկական գաղութները

Մոսկվան հայերին ծանոթ էր տակավին 14-րդ դարից։ Սակայն ռուսական մայրաքաղաքում հայկական համայնքը ձևավորվում է 17-րդ դարի երկրորդ կեսին։ Դրան մեծապես նպաստեց 1667թ. Նոր Ջուղայի առևտրական ընկերության Մոսկվայի հետ կնքած պայմանագիրը։ Դրանով հնարավորություն էր ստեղծվում Վոլգայով մինչև Արխանգելսկ և ապա արտասահմանյան երկրների հետ առևտուր անել։ Մոսկվան դառնում է հայ վաճառականների, արհեստավորների, դիվանագիտական ծառայողների, արվեստագետների հանգրվան։

Այդ տարիներին Մոսկվայում հաստատվում է նկարիչ Բոգդան Սալթանովը։ Նա կարևոր դեր է կատարում ռուսական գեղանկարչության մեջ։ Ջուղայի վաճառական Խոջա Զաքարը Ալեքսեյ ցարին է նվիրում նշանավոր «Ալմաստե գահը», որն այժմ զարդարում է Կրեմլի Զինապալատը։

Հետագա դարերում շարունակվում է հայերի հոսքը Մոսկվա։ Բազմաթիվ հայ ընտանիքների շարքում Մոսկվա է տեղափոխվում նաև Լազարյանների գերդաստանը։ Նրանք Մոսկվայում, ապա Պետերբուրգում առևտրաարդյունաբերական լայն գործունեություն են ծավալում։ Լազարյաններն իրենց բարձր դիրքն օգտագործեցին և ավելի քան մեկ դար մեծապես նպաստեցին ռուսահայերի տնտեսական և մշակութային գործունեությանը։

Պետերբուրգի հիմնադրումից (1703թ.) մի քանի տարի անց հայերը հաստատվեցին այնտեղ։ Ռուսաստանի նոր մայրաքաղաք էին գալիս հայ վաճառականները։ Այստեղ են հաստատվում նաև Իսախանով եղբայրները։ Նրանք Պարսկաստանի հետ առևտուր անելու համար հիմնում են հատուկ ընկերություն։ Մետաքսագործական ֆաբրիկաներ են հիմնվում հայերի (Մանուիլով, Շիրվանով, Ախվերդով) կողմից։

Համայնքն այնքան է ստվարանում, որ 18-րդ դարի վերջերին կառուցում է հայկական երկու եկեղեցի։ 1781թ. Գր. Խալդարյանն այնտեղ հաստատեց Լոնդոնից տեղափոխած իր տպարանը։ Հետագայում տպարանը տեղափոխվեց Նոր Նախիջևան, ապա՝ Աստրախան և ունեցավ բեղուն գործունեություն։
Այս համայնքների ինքնավարությունը իրականացնում էր եկեղեցական խորհուրդը։

Հյուսիսային Կովկասի հայկական գաղութները

Օգտվելով հայերին շնորհված արտոնություններից՝ 1735թ. նրանցից մի խումբ հաստատվում է նորակառույց Ղզլար ամրոցում։ Հայկական մեկ այլ զանգված 1763թ. բնակություն է հաստատում նոր հիմնադրված Մոզդոկ բերդ-ամրոցում։ 18-րդ դարի վերջին և 19-րդ դարի առաջին կեսին ձևավորվեցին Եկատերինոդարի (Կրասնոդարի), Մայկոպի, Ստավրոպոլի և այլ քաղաքների հայկական համայնքները։ 1839թ. չերքեզահայերը հիմնեցին Արմավիրի հայկական գաղութը։

Այդ հայկական համայնքները, մանավանդ Ղզլարը և Մոզդոկը, ստացան մեծ արտոնություններ։ Նրանց թույլատրվում էր ազգային սովորույթներով դատավարություն վարել, ազատ առևտուր անել։ Ղզլարը և Մոզդոկն ունեին իրենց ռաթհաուզը, որը զբաղվում էր համայնքի դատական և վարչատնտեսական գործերով։ Այն հայերի ինքնավարությունը փաստող մարմին էր։

Նորաբնակները սկսեցին մշակել բրինձ, բամբակ, քունջութ, խաղող և այլ կուլտուրաներ։ Նրանք լայն չափերով զբաղվում էին հատկապես խաղողագործությամբ։ Ղզլարի և Մոզդոկի հայերը թթենու մեծատարած այգիներ էին պահում մետաքս ստանալու համար։

Արդյունաբերական ճյուղերից զարգացած էր հատկապես գինու և օղու արտադրությունը, որը շատ մեծ ծավալ էր ընդունել։ 1823թ. հայերին պատկանող ձեռնարկություններում արտադրվել է 96 հազար դույլ օղի։

Հյուսիսային Կովկասի հայերը ակտիվ մասնակցում էին երկրամասի ներքին և արտաքին առևտրին։

Այդ գաղթավայրերը աշխարհագրական հարմար դիրքի շնորհիվ սերտորեն կապված էին մայր հայրենիքի հետ։ Մշտական շփումները նպաստում էին հայ համայնքներում ազգային լեզվի ու սովորությունների պահպանմանը։

Երկրամասի հայ համայնքներում մշակույթը արտահայտվում էր գերազանցապես դպրոցական-կրթական և թատերաերաժշտական ասպարեզում։ 1912թ. Հյուսիսային Կովկասի հայաբնակ վայրերում դպրոցների թիվը հասնում է 34-ի։ Նրանցում սովորում էր 2300 երեխա։ Այդ գաղթօջախները ունեին իրենց թատերական, երաժշտական խմբերը։

Նոր Նախիջևան (Դոնի Ռոստով)

Նշանավոր այս գաղութը հիմնադրվել է 1779թ. Ղրիմից 12600 հայեր գաղթեցնելու միջոցով։ Ռուսական կառավարությունը կազմակերպեց այդ գաղթը երկրի հարավային տափաստանները բնակեցնելու և տնտեսական կյանքը աշխուժացնելու համար։ Գաղթեցված ղրիմահայերը հանգրվան են գտնում Դոնի տափաստանում և Ա. Դմիտրի (հետագայում Դոնի Ռոստով քաղաք) ամրոցի մոտակայքում հիմնում Նոր Նախիջևան քաղաքը և 5 հայկական գյուղեր։ Եկատերինա II կայսրուհու հատուկ հրովարտակով (1779թ. Նոյեմբերի 14-ին) ղրիմահայերը մեծ արտոնություններ ստացան։ Նրանք հիմնեցին մագիստրատ, որը զբաղվում էր գաղութի դատական, ոստիկանական և գործադիր իշխանության հարցերով։ Այլ խոսքով, նույն դերն էր կատարում, ինչ որ ուրիշ գաղութներում ռաթհաուզը։

Ղրիմի հայերը, օգտվելով տեղի նպաստավոր պայմաններից և պետության ընձեռած հնարավորություններից, զարգացրեցին տնտեսության շատ ճյուղեր։

Գյուղատնտեսության մեջ առաջատար էր հացահատիկային կուլտուրաների, մասնավորապես ցորենի մշակումը։ Հայերը հաջողությամբ զբաղվում էին նաև այգեգործությամբ և բանջարաբուծությամբ։ Նրանք շերամապահության առաջին տարածողներն էին։ Լայն տարածում գտած անասնապահությամբ զբաղվում էին ինչպես գյուղերում, այնպես էլ քաղաքներում։

Նոր Նախիջևանը կարճ ժամանակում դառնում է Հարավային Ռուսաստանի բարեշեն ու նշանավոր քաղաքներից մեկը։

Նոր Նախիջևանում զգալի հաջողության հասան արհեստագործությունը և արդյունաբերությունը։ Արհեստավորներն այստեղ ևս ունեին իրենց համքարությունները, որոնք շատ նման էին Անդրկովկասի հայ համքարություններին։

Արդյունաբերությունից նշանավոր էին հատկապես ճարպահալ, բրդալվաց, ծխախոտի, աղյուսի և այլ ձեռնարկությունները։

Դոնի հայությունը հայտնի էր առևտրական մեծածավալ գործունեությամբ։

Նոր Նախիջևանի գաղութը կարևոր դեր կատարեց հայ մշակույթի ավանդները պահպանելու և զարգացնելու ասպարեզում։ Բազմաթիվ ծխական, իգական, 1880–ական թվականներին հիմնված ժառանգավորաց, արհեստավորական դպրոցների կողքին գործում էր թեմական ուսումնարան։ Հրատարակվում էին բազում թերթեր, լայն տարածում էր գտել թատերական արվեստը։ Դոնի հայության մշակութային կյանքում շատ էական էր իրենց հայրենակիցներ Մ. Նալբանդյանի և Ռ. Պատկանյանի դերը։

Գրիգորիոպոլ

Հայկական այս գաղութի հիմնադրումը կապվում է ռուս-թուրքական պատերազմի (1787-1791 թթ.) հետ։ Պատերազմի ավարտից հետո Մոլդովայից և Բեսարաբիայից գաղթած 4000 հայերի տարածք հատկացվեց Դնեստր գետի ավազանում։ Նրանք հիմնեցին Գրիգորիոպոլ քաղաքը և երկու հայկական գյուղ։

1794թ. Եկատերինա II թագուհու հրամանագրով արտոնություններ շնորհվեցին նորաբնակներին։ Հայ համայնքն ստացավ ինքնավարություն, որն իրականացնում էր մագիստրատը։

Գրիգորիոպոլը շուտով հայտնի դարձավ որպես առևտրական կենտրոն։ Խոշոր վաճառականները ստեղծեցին 95 հոգուց բաղկացած ընկերություն։ Այն զբաղվում էր գերազանցապես արևելյան առևտրով։

http://www.findarmenia.com/arm/history/25/519