Լեզուս սովորեցի, քանի որ մայրս հոգնում էր թուրքերենից

Օնդեր Էլալդը

Համշենցիները մի ժողովուրդ են, ովքեր Թուրքիայում ձուլման քաղաքականությունից իրենց բաժինն են ստացել: Իրենց լեզուն կարողացել են պահպանել Սև ծով անվան հետ նույնականացվող աշխարհագրության այնպիսի կոսմոպոլիտական կառուցվածքում, որը ջանում են թուրքացնել: Խոսքը հայկական մշակույթի ու լեզվի հետ սերտ հարաբերությունների մասին է, որ շատ համշենցիներ ամաչում են խոստովանել: Համշենի լեզվով գրված «Համշեներեն պատմվածքներ» վերնագրով առաջին գրքի հեղինակ Մահիր Օզքանի հետ խոսեցինք լեզվի և մշակույթի մասին: Օզքանը նշեց, որ անհրաժեշտ է անհապաղ միջոցներ փնտրել համշեներենի պահպանման և ապագային փոխանցելու համար: Նա ուշադրություն հրավիրեց հատկապես այն հանգամանքի վրա, որ ամենակարևորը մայրենի լեզվով ուսուցում կազմակերպելն է: Օզքանը նաև շեշտեց, որ համշեներենն ու տեղական այլ խոսվածքները տեղական իշխանությունների կողմից պետք է պաշտոնական կարգավիճակ ստանան:

Այս տարածաշրջանի ամենահին ժողովուրդներից մեկը համշենցիներն են: Սակայն մեզնից շատերը համշենցիների մասին շատ քիչ բան գիտեն: Նախ` կարող ե՞ք մի փոքր ներկայացնել համշենցիներին:

Երբ ասում ենք համշենցիներ, առաջինը մտածում ենք Ռիզեի Համշեն և Չամլըհեմշին գավառների մասին: Սակայն Համշենի տարածաշրջանն ավելի լայն է: Այն ընդգրկում է նաև այսօրվա Չայելիի վերին հովիտները, ինչպես նաև Էրզրումի Իսպիր գավառի հյուսիսային լանջերը: Ըստ էության համշենցիներն այս տարածքից են գաղթել մինչև Խոպա և Բաթում: Բաթումում բնակվողների մի մասը 40-ական թթ. Ղրղզստան և Ղազախստան է աքսորվել: Մի մասն էլ Տրապիզոնի Արաքլը շրջան է գաղթել: Ապրում են նաև Էրզրումի Ռիզե գավառին սահմանակից գավառներում` Թորթումում, Իսպիրում, Ուզունդերեում: Լսել ենք, որ մինչև Ամասիայի և Թոքատի ներքին շրջաններ աքսորվածներ էլ են եղել:

Գիտենք, որ գնացել են նաև Ադափազարի Քոջաալի և Դյուզջե Աքչաքոջա գավառներ: Հարկ է խոսել համշենցիների երկու խմբի` մուսուլման և քրիստոնյա համշենցիների մասին: 1489 թ. Հայկական բեյության կործանումից հետո մի մասը քրիստոնյա է մնում, մյուս մասն էլ մուսուլմանացվում է: Քրիստոնյա համշենցիները Սև ծովի ափերին իրենց գոյությունը պահպանում են մինչև 1915թ. ցեղասպանությունը: Վերջին ընտանիքները կամ կոտորվում են, կամ ստիպված են լինում լքել տարածաշրջանը: Գաղթածներն Աբխազիայում և Ռուսաստանի տարբեր քաղաքներում են ապրում: Այս պահին Թուրքիայում մնացել են միայն մուսուլման համշենցիները:

Համայնքներում համշենական գիտակցություն կա՞:

Բոլոր համայնքներն իրենց որպես համշենցի են ներկայացնում: Սակայն համշենական ինքնության հետ առնչության ձևերը միմյանցից տարբեր են: Օրինակ` քանի որ քրիստոնյա համշենցիները կապված են Հայ առաքելական եկեղեցու հետ, նրանց համար համշենցի լինելը հայ լինելն է: Երբ գալիս ենք Թուրքիա, մուսուլմանացված համշենցիների համար համշենցին ինքնության անուն է: Այսինքն` ինքնության անուն, որը միևնույն ժամանակ իրենց տարանջատում է հայերից: Քանի որ հայ լինել՝ նշանակում է քրիստոնյա լինել, իրենց մուսուլման լինելու պարագայում մտածում են, որ միևնույն ժամանակ իրենք հայկական ծագում ունեն: Թուրք լինել էլ չեն ցանկանում, ըստ էության թուրք էլ չեն: Մյուս կողմից՝ մի նոր ինքնություն են հնարում, որը և՛ իրենց առանձնացնում է հայերից, և՛ հենում թուրքական ինքնության վրա: Սրան համշենականություն են կոչում:

Քրիստոնյա համշենցիների հետ կապեր ունե՞ք:

15 տարի առաջ անգամ չգիտեինք, որ քրիստոնյա համշենցիներ գոյություն ունեն: Նման գոյության մասին տեղեկացանք, երբ բացվեց սովետական սահմանը: Իմացանք, երբ այս թեմայի առնչությամբ ուսումնասիրություններ կատարվեցին: Հասկացանք, որ կան մարդիկ, ովքեր մեզ նման են հայերեն խոսում: Առաջին հաղորդակցությունը բեռնափոխադրող բեռնատարների վարորդները հաստատեցին: Ավելի ուշ հաղորդակցությունները շարունակվեցին: Ամուսունություններ են լինում:

Սոցիալական ցանցերի միջոցով կապեր ենք հաստատում:

Ի՞նչ տարբերություններ կան այնտեղի և այստեղի լեզվի կիրառումների միջև

Այնտեղ նույնպես համշեներենը վերանալու վտանգի տակ է: Սակայն այնտեղ կրթություն են ստանում արևելահայերեն լեզվով: Համշեներենով առանձին կրթություն չեն ստանում: Համշեներենը որպես բարբառ են դիտարկում: Ապրում են լեզվական այն կորուստները, որ ունենում է յուրաքանչյուր ժողովուրդ, որ չի կարողացել ազգ դառնալ: Մուսուլման համշենցիների շրջանում ևս Արդվինի Բորչկա, Հոպա, Քեմալփաշա շրջաններում ապրողները դեռ կարողանում են իրենց լեզվով խոսել: Սրանից բացի` արևմտյան շրջանների` Ռիզեի, Էրզրումի և Տրապիզոնի համշենցիները համշեներեն չեն կարողանում խոսել: Սակայն իրենց լեզվում համշեներենից ժառանգություն մնացած բառեր են պահպանում: Մենք էլ ո՛չ հայերեն, ո՛չ համշեներեն կրթություն չունենք: Այսինքն` այստեղ կորչելու աստիճանը, հետևաբար և վտանգը շատ բարձր է:

Այս աշխարհագրական տարածքը հնագույն ժամանակներից ի վեր շատ մշակութային է: Սակայն ձգտելով հանրապետության հետ ձուլել մշակույթները` ոչնչացման վտանգի նկատմամբ դեմ առ դեմ հայտնվեցին: Ժողովուրդների պայքարով ինչ-որ կետից հետո բեկում տեղի ունեցավ: Եվ ժողովուրդներն սկսեցին ճանաչել իրենց մշակույթները: Այս ճանաչողությունը համշենցիների շրջանում ե՞րբ իր արտացոլումը գտավ:

Սխալ չի լինի ասել, որ համշենցիներն այս աշխարհագրության մյուս ժողովուրդների համեմատ ուշացել են: Համշենցիների տեսանկյունից` 2000-ական թթ. զարթոնք տեղի ունեցավ: Այս հարցերի քննարկումների համար, ըստ էության, կարևոր գործոն եղավ քրդական ազատագրական պայքարի` ձուլման դեմ ծայրահեղ վերելքը: Այն ազդեցություն թողեց մյուս ժողովուրդների վրա: Չնայած սրան` համշենցիներն ուշացան: Պատճառն այն է, որ համշենական ինքնությունը կապված է հայկական ինքնության հետ: Այն միտքը, որ լինելով մուսուլմանական համայնք` համշենցիներն ի սկզբանե նույնականացվել են հայկական ինքնության հետ և Թուրքիայում ընկալվել են որպես հայ, ուշացրել է, որ իր ներսում արդեն իսկ այդ պայքարն ապրող համայքն այս հարցում պահանջատեր լինի:

Հիմքում շատ ողբերգական բան կա. Հանրապետությունում գերակա քեմալիստական «մեկ ազգ» գաղափարախոսությունը ժողովուրդներին ստիպել է ատել իրենց իրականությունը: Համշենցիների մոտ ևս սա տեսնում ենք: Ներքուստ բխող հայկական ինքնության հետ նույնականացումը նրանց մոտ հակազդեցության ճանապարհ է բացում:

Հայկական ինքնության հետ նույնականացումը նման բան է անում: Բոլոր ժողովուրդների երեխաներն ապրել են դա. դպրոցում լեզուդ փչանում է, մեր ավագ եղբայրներն ու քույրերն ասում էին` համշեներեն մի խոսեք, որ թուրքերենը չաղավաղվի: Ճնշում էին գործադրում. գրքումս էլ մի պատմվածք կա: Երբ ընկերներիս հետ դպրոցից մեր տուն էինք գալիս, մայրս նրանց հետ թուրքերեն էր խոսում, սակայն քիչ անց ասելով, թե թուրքերեն խոսելիս շատ է հոգնում, սկսում էր համշեներեն խոսել: Եթե այս փաստը չլիներ, ես էլ համշեներեն չէի իմանա: Լեզուս սովորեցի, քանի որ մայրս հոգնում էր թուրքերեն խոսելուց:

Մյուս գործոնն էլ Թուրքիայի հիմնական ձախակողմյա շարժման «լուսավորչական» ու քեմալիզմի հետ կապված գաղափարներն էին, որոնք նպաստեցին ձուլմանը:

Թուրքական ձախակողմյա շարժումը երկար ժամանակ հեղափոխության սկզբում լեզվական, մշակութային պահանջները որպես հետևանքային քայլ էր դիտում: Իսկ երբ նեղություն զգաց, ժողովուրդների մշակութային պահանջները հետաձգելով մինչև հեղափոխության ավարտը` ազատվեց դրանցից…

Մենք էլ հեղափոխությունից հետո որևէ բան չտեսանք: Ենթադրվում էր, որ անհրաժեշտ էր փրկվել դրանից: Համշենականությունը գյուղացիություն էր, մի բան էր, որ պետք է հաղթահարվեր: Համակարգի հետ միասին այս տեսակ հասկացությունների ազդեցությունները շատ լուրջ եղան: Հասարակության ոտնաթաթերին լուրջ վերքեր բացվեցին: Անհրաժեշտ է, որ այս վերքերը աստիճանաբար լավանան, փակվեն: Ներկայում համշենցի մտավորականները ջանում են հաղթահարել դրանք:

Այսօր համշենցիներն ի՞նչ աշխատանքներ են իրականացնում:

Մենք Համշենական մշակույթի ուսումնասիրության և օժանդակման միություն (ՀԱՏԻԿ) ունենք. 2011-ին է ստեղծվել է: Համշենական մշակույթի աշխատանքները ՀԱՏԻԿ-ի ստեղծումից հետո սկսեցին ավելի կազմակերպված բնույթ ստանալ: Սկզբում մասնավոր աշխատանքներ կային: Համշենական մշակույթի ճանաչելիությունն սկսվեց Քազըմ Քոյունջուի համշեներեն մի երգով: «Վովա» երաժշտական խմբի ձայնասկավառակը, Օզջան Ալպերի «Մոմի» և «Աշուն» ֆիլմերը նպաստեցին ճանաչողությանը: Սրանց հաջորդեցին նոր գործեր` իմ կողմից հավաքված համշենական պատմվածքների գիրքը, «Գոր» ամսագրի առաջին համարը: Համշենի պատմությանն ու մշակույթին նվիրված գրքեր ենք հրատարակելու: Մտածում ենք համշեներեն բառարան հրատարակել:

Վերջին ժամանակաշրջանում Սև ծովի շրջանի երիտասարդների մոտ իրենց մշակույթի և լեզվի նկատմամբ որոշակի հետաքրքրություն է նկատվում: Լեզուն սովորելու հարցում ի՞նչ աշխատանքներ կան:

Այո́, հատկապես երիտասարդների մոտ ընդհանուր հետաքրքրություն կա լեզուն սովորելու նկատմամբ: Որպեսզի հնարավոր լինի բազմապատկել այս միտումի նշանակալի ձևերն ու արդյունքները, անհրաժեշտ է, որ այն քաղաքական պայքարի թեմա կարողանա դառնալ, ստեղծվեն հնարավորություններ, որ լեզուն կարողանա ապրել քաղաքային ոլորտներում: Լեզվի աշխատանքներում անհրաժեշտ է, որ ինքներս որոշակի ուղի անցնենք: Համշեներեն սովորելու որևէ ձեռնարկ և բառարան չկա: Ահրաժեշտ է, որ սրանք քայլ առ քայլ պատրաստվեն: Մեր միության շենքում համշեներեն դասընթացներ ենք սկսել: Թուրքիայում առաջին անգամ համշեներեն ուսանելու աշխատանքներ են տարվում:

Գիտենք, որ լեզուն կենդանի օրգանիզմ է: Լեզուն ուսանելու և ուսուցանվելու գործընթացում աշխարհագրությունից լեզվի անջատումը միաժամանակ որոշ խոչընդոտների է հանգեցնում…

Հիմա սերունդների միջև կապը կտրվել է: Բազմաթիվ համշենցիներ կան, որոնք ապրում են քաղաքներում և չեն կարողացել կապ հաստատել յայլաների հետ: Մշակույթը ստեղծվում էր յայլայում, սակայն քանի որ որպես կենտրոն գյուղը/յայլան վերացել է, այս մշակույթը վերաձևավորելու միակ միջոցը կրթությունն է մնացել: Մնացել են գրականությունը, թատրոնն ու կինոն: Համշեներեն իմացողների թիվը մոտ 40 հազար է: Բոլորը համշեներեն նույն մակարդակով չեն խոսում: Կան մարդիկ, ովքեր շատ լավ գիտեն և նրանք, ովքեր մոռացել են: Ցանկանում ենք, որ մեր ժողովուրդը համշեներեն ամեն բան գրի առնիԹող աշխատեն որևէ բան գրել ու մեզ ուղարկել:

Ձեր «Համշենական պատմվածքներ» գիրքը համշեներեն հրատարակված առաջին ստեղծագործությունն է: Գրքի մասին ի՞նչ կասեք:

Գրքում 24 պատմվածք կա: Այս պատմվածքների էջերում կան նաև համապատասխան թարգմանությունները: Երկարատև աշխատանք էր: Օգտագործված բառերի համար «սանրեցինք» բառարանները, խորհրդակցեցինք լեզվաբանների և ուսուցիչների հետ: Միմյանցից տարբեր պատմվածքներ կան: Համշենցիների շրջանում ավանդաբար պատմվող հեքիաթ-պատմվածքներն են: Պատմվածքների մի մասը հենված է հուշերի վրա: Մյուս մասն էլ ստեղծվել է անձամբ իմ լրացումներով և խմբագրումներով: Կյանքի նովելային պատմվածքներ են: Առկա են նաև մի քանի պատմվածքներ, որոնք ամբողջովին մտացածին են:

ՀԱՆԳՈՒՑՅԱԼՆԵՐԻ ՃԻՉԵՐԸ ԴԵՌ ԼՍՎՈՒՄ ԵՆ

Խոսեցիք 1915 թ. ընթացքում կոտորված և աքսորված վերջին քրիստոնյա ընտանիքների մասին: Այդ ժամանակաշրջանում ցեղասպանությունն ի՞նչ ազդեցություն ունեցավ համշենցիներն վրա:

Սա համշենական ինքնության խնդիրներից է, որի վրա աշխատում եմ: Իմ ընկալմամբ ցեղասպանության հետ համշենցիների առնչությունը երկակի է: Սովորաբար մուսուլման համայնքները նույնականացվել են հանցագործ ինքնության հետ, իսկ քրիստոնյա հատվածը` հպատակի ինքնության հետ: Այդպիսի պատմվածքներ կան. Արդանուչից լաստանավերով Ճորոխ գետով Բաթում փախչող հայերի վրա են հարձակվում ավազակախմբեր, որոնց մեջ եղել են նաև մուսուլման համշենցիներ: Բռնբարում են, խլում նրանց ունեցվածքը: Եվ որոշ համշենցիներ հպարտանում են՝ ասելով` մերոնք սպանեցին հայ ահաբեկիչներին: Արդվինի հայերի մասին մի շարք պատմվածքներ կան: Այն, ինչ պատմվում է Ճորոխ գետում սպանվածների մասին, կարևոր խորհրդանշական պատմություններ են: Արդանուչում մի ժայռ կա, որ կոչվում է Սեսլի (Ձայնեղ) ժայռ: Այս վայրի հետ կապված մի ավանդապատում կա: Այդ ժայռից մարդկանց ցած են նետել: Շարունակ ճիչեր են բարձրացել այդ վայրից: Համաձայն ավանդազրույցի, թե հանգուցյալների ճիչերը դեռ լսվում են, այս վայրը կոչել են Ձայնեղ ժայռեր:

ԲՆՈՒԹՅԱՆ ՆԿԱՏՄԱՄԲ ՈՏՆՁԳՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԶԱՐԹՈՆՔ ԾՆԵՑ

Գյուղերի ու յայլաների վերացումն այսօր էլ ՀԷԿ -երի միջոցով արագորեն շարունակվում է: Այս գործընթացը միևնույն ժամանակ մշակութային զարթոնք ծնեց, այդպես չէ՞:

Այո́, էկոլոգիական կյանքի նկատմամբ այս ոտնձգությունը միևնույն ժամանակ իր հետ նաև մշակութային զարթոնք բերեց: Սրանք միմյանց հետ միահյուսվեցին Սև ծովում, Քանի որ հարձակում եղավ կենսական ոլորտների վրա: Գետերի, ծառերի նկատմամբ կատարված հարձակումը, յայլաների և ճանապարհների նախագծերն ամբողջությամբ այնտեղի մշակույթը վերացնելու գործընթացներ են: Ցուցաբերված դիմադրության ժամանակ ինքնություններն ու մշակույթների ճանաչումը զարգացան միմյանց ազատություններին տեր կանգնելու ձևով:

ՄԵՐ ԼԵԶՈՒՆ ՊԵՏՔ Է ԿԱՐԳԱՎԻՃԱԿ ՁԵՌՔ ԲԵՐԻ

Ի՞նչ պահանջներ ունեք, ի՞նչ կարող է արվել, որպեսզի լեզուն ապրի:

Այս դարաշրջանում լեզվի գոյատևումն արդեն կապված է այդ լեզվով կրթվելու հետ: Ոչ թե այդ լեզվով ուսուցում կազմակերպելու հետ: Քանի դեռ լեզուն կրթության լեզու չի դարձել, եթե տնտեսական նշանակություն չունի, այդ լեզուն ոչնչանում է: Դասընթացներով չի լինի: Անհրաժեշտ է, որ այդ լեզուն քաղաքականապես պաշտոնական կարգավիճակ ձեռք բերի: Չեմ ցանկանում ասել, թե Թուրքիայում բոլոր լեզուները թող պաշտոնական լեզուներ դառնան: Ե՛վ համշենցիների, և՛ Թուրքիայի մյուս ժողովուրդների կողմից սա պետք է քննարկվի: Մակեդոնիայի Ուսքյուփին ենթակա մի գյուղում քաղաքապետարանի խորհրդի որոշմամբ թուրքերենը պաշտոնական լեզու հայտարարվեց: Թուրքիայի Հանրապետությունն իր աջակցությունը հայտնեց: Քաղաքապետարանն արդեն ստիպված է ծառայություն մատուցել և՛ թուրքերենով, և՛ Մակեդոնիայի լեզվով: Մենք նույնպես տեղանքներում նման մոդելը նպատակահարմար ենք գտնում: Եթե Խոփայի քաղաքապետարանը 3 լեզուներով` համշեներեն, լազերեն և թուրքերեն, ծառայություն մատուցեր, տեղանքներում էլ այս լեզուներն ընդունվեին որպես պաշտոնական լեզուներ, մեր լեզուն այսօրվա իրավիճակում կհայտնվե՞ր:

http://www.ozgur-gundem.com/?haberID=127246&haberBaslik=Annem+T%C3%BCrk%C3%A7eden+yoruldu%C4%9Fu+i%C3%A7in+dilimi+%C3%B6%C4%9Frendim&action=haber_detay&module=nuce#.VPbiLZBdbiE.facebook

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը