1915 թ. այսպես կոչված օրենքը

Զաքարյա Միլդանօղլու

Զաքարյա Միլդանօղլուն գրել է այն հայ իրավաբանների մասին, որոնց հիշել է ապրիլի 5-ի Փաստաբանների օրվա ազդեցությամբ:

Երբ սպանվեց Բերքին Էլվանը, մեր սրտերը մղկտացել են, բղավել ենք` «Երեխան և հացը սուրբ են»: Նրանք, ում սրտները քար են, չկարողացան հասկանալ, և դրանից հետո մեր հոգին մեկ անգամ ևս ցավեց: Ստամբուլի հանրապետական դատախազ Մեհմեդ Սելիմ Քիրազը սպանվեց` որպես դրդապատճառ ներկայացնելով Բերքին Էլվանի հայցը:

Սա առաջինը չէ: Ապշեցուցիչ իրավիճակ չէ նաև մի աշխարհագրության համար, որի հողերն արյունով են թրջվել: Երբ նայում ենք այս հողերի ոչ վաղ անցյալի պատմությանը, տեղեկանում ենք, որ ավելի ծանր դեպքեր էլ են տեղի ունեցել: Հեշտ է ասել, սակայն վերջին 30 տարվա ընթացքում կորսված 40 հազար կյանքերի մասին ենք խոսում:

Հեռուստատեսությամբ լուրերին հետևելիս, եթե շատ կարևոր որևէ բան չկա չեմ հետևում, սակայն ականջս այնտեղ է, «Այսօր իրավաբանների օրն է» հայտարարությունը գրավեց ուշադրությունս:

Առաջին անգամ էի լսում: Ինքս ինձ վրա բարկացա:

Ուսումնասիրելով բախվեցի մի խառը, հետաքրքիր պատմության, որ որոշ աղբյուրներում՝ 1923 թ., իսկ որոշներում էլ՝ 1958 թ. Իզմիրում փաստաբանների խորհուրդը, մի տանիքի տակ հավաքվելով, համապատասխան առաջարկների հիման վրա սահմանել է Փաստաբանների օրը:

Միտքս եկան Գրիգոր Զոհրապը և հայտնի Դրեյֆուսի հայցը, Վարդգեսը և Պատգամավորների պալատում տեղ զբաղեցրած հայ, հույն, հրեա պատգամավորների զրույցները, բազմաթիվ հարցերում իրավական վեճերը, բախումները: Հիշեցի, որ հայերից փաստաթուղթ պահանջողները անտեսում էին անգամ Պատգամավորների պալատի հրամանագրերը:

1915 թ. ցեղասպանությունն էլ այսպես կոչված օրենք ուներ, որը կոչվում է Տեղափոխության և տեղահանության օրենք կամ 1915 թ. աքսորի օրենք: Հենվելով այս օրենքի վրա, որ կազմել էին ոչ թե իրավաբանները, այլ՝ մի ավազակախումբ, մեկ միլիոնից ավելի մարդու կյանք խլվեց:

Այս հողերի ամենանշանավոր գիտնականները, գրողները, լրագրողները, ներառյալ նաև այն լեզվաբանը, ով Ղուրանը հայերեն էր թարգմանել և հրատարակել, բազմաթիվ մտավորականներ մի ակնթարթում ոչնչացվեցին:

1915 թ. ապրիլի առավոտյան աքսորյալների մեջ էին նաև մեծ թվով իրավաբաններ: Բացառությամբ նրանցից մեկ-երկուսի` բոլորը սպանվեցին: Թեոդիկի հայտնի «Ապրիլի 11-ի հուշարձանը» անվամբ ստեղծագործությունից համառոտ ժողովածու կազմեցի` ընդգրկելով նաև այն հայ իրավաբաններին, որոնց գերեզմաններն անգամ չկան:

Իրավաբանական պարբերականներ

Աշխարհի չորս կողմերում առևտրական և մշակութային կապեր ունեցող հայերի համար իրավագիտություն իմանալն անխուսափելի անհրաժեշտություն է: Այս պատճառով ծանոթ, քաջատեղյակ են եղել ոչ միայն օսմանյան, այլև Եւրոպայի ծայրարևմուտքից մինչև Ասիայի ծայրարևելք բազում երկրների օրենքներին:

Հայ իրավաբաններն ակտիվ դեր են ունեցել Մեջլիսի իրավական քննարկումների ժամանակ: Նրանք մասնագիտական ոլորտում ևս բազմաթիվ ստեղծագործություններ են թողել, ուղղորդիչ են եղել իրավական խնդիրների լուծման մեջ: Օրենքների ու կարգավորումների կազմման ժամանակ հիմք են ընդունվել Գրիգոր Զոհրապի նման իրավաբանների տեսակետները:

Իրավունքն անխուսափելիորեն իր տեղը գտել էր նաև պարբերական մամուլում: «Արևելյան մամուլ» ամսագրում, որ սկսել էր հրատարակվել 1871թ. Իզմիրում, Նազարեթ Հիլմի Ներսեսյանը իրավական խնդիրներն ուսումնասիրող հոդվածների շարք է հրատարակել:

Իսկ 1885 թ. Վառնայում Թաքվոր Փափազյանի պատասխանատվությամբ հրատարակվել է օսմանաբնակ հայերի խնդիրներն ուսումնասիրող հայերեն-ֆրանսերեն «Իրավունք» (Le Droit) ամսագիրը: Սակայն ամսագրի մուտքը ցարական կայսրություն արգելվել է:

Հայերն իրավաբանական մասնագիտական ոլորտում նաև կազմակերպություններ են հիմնել: 1915թ. ջարդերից փրկվածները, Ստամբուլում ստեղծելով Հայ իրավաբանների միությունը, 1919-1920-ական թթ. հրատարակել են «Իրավագետ» ամսագիրը (սեփականատեր՝ Լ. Կույումջյան), 1921թ. սկսյալ լույս է տեսնել «Օրենք» անվանմամբ: Ամսագիրը, սկսելով հայկական սահմանադրության շրջանակներում կարգավորվող դատարանների, կրոնական և կրթական կառույցների, ամուսնության և ներընտանեկան խնդիրների լուծմանն ուղղված օրենքներով ամրագրումներից, բացի հայկական ներքին կյանքի և խնդիրների լուծումների առնչությամբ օրենքներից` նաև իրավաբանական բառարան է հրատարակել:

Մարտիրոս Հ. Կունդակչյան և Կարապետ Թաշչըյան: Ծնվել է 1888 թ. Կայսերիում: 1909 թ. օրինական կուսակցություն հանդիսացող Դաշնակցության անդամ է դարձել: Եկել է Ստամբուլ և 1913 թ. ավարտել իրավաբանական ֆակուլտետը: Անդամակցել է «Ասպարեզ» ակումբին, եղել է նաև Կայսերիի կրթական միության հիմնադիրների թվում: «Ջերիդե-ի Շաիքիյե» թերթում Կայսերիից պատգամավորների միջոցառումների մասին քննադատական հոդվածներ է գրել: Այդ հոդվածների պատճառով տեղահանության ժամանակ, Ստամբուլից Կայսերի բերվելով, 27 տարեկանում նույն կուսակցության անդամ իր մոտ ընկերոջ` փաստաբան Կարապետ Թաշչյանի հետ միասին մահապատժի է ենթարկվել:

Արիստակես Գասպարյան: Ծնվել է 1861թ. Ադանայում: Տեղափոխվել է Ստամբուլ: Ընտրել է փաստաբանի մասնագիտությունը: 1880-1891թթ. ընթացում բազմաթիվ հայերեն և հայատառ թուրքերեն թերթերում գրել է հայ համայնքի խնդիրների ու իրավական հարցերի շուրջ: Ստամբուլի Բանկալար պողոտայի Վոյվոդա Հանում համեստ փաստաբանական գրասենյակում առևտրի, հայցերի, իրավունքի և պատժամիջոցների վերաբերյալ կարևոր աշխատություններ է գրել: 1894 թ.՝ 650 էջանոց «Օրենքների հավելվածների ժողովածու», 1895 թ.՝ 1.200 էջանոց «Օսմանյան օրենքների թղթապանակ», 1897 թ.՝ 408 էջանոց «Իրավական խորհրդատու», 1898 թ.՝ «Դատական որոշումների ժողովածու կամ դատական հիմքերի մեկնություն» անվանումներով գրքերը հրատարակել է մի քանի անգամ: Անկարայի արվարձաններում սպանված հայ մտավորականների խմբի մեջ էր:

Արտաշես Ֆերահյան: Ծնվել է Մուշում: Սովորել է «Եփրատ» քոլեջում: Ստամբուլ գալով` իրավաբանական ֆակուլտետի դասերին մասնակցել է որպես ունկնդիր: Անդամակցել է Հնչակյան կուսակցությանը և թղթակցել կուսակցության «Կայծ» թերթին: Աքսորվել է 25 տարեկանում:

Արամ Շիշեյան: Էրզինջանից էր: Ավարտել է Էրզինջանի և Սանասարյան դպրոցները: Հանրապետության հռչակումից հետո Ստամբուլ է եկել: Դարձել է հայկական Ռամկավար կուսակցության տպագիր օրգանի` «Վերածնունդ» ամսագրի գլխավոր խմբագիրը: 1913թ. ավարտելով Իրավաբանական դպրոցը` իր երկրամաս է վերադարձել:

Պրոֆ. Հովհաննես Հակոբյան: Ծնվել է 1862թ. հոկտեմբերին Մունջուսունում: 1869թ. ավարտել է Մերզիֆոն քոլեջը և այնտեղ աշխատել որպես թուրքերենի ուսուցիչ: Իրավաբանական կրթություն ստացել է Ստամբուլի պետական իրավաբանական դպրոցում: 1904թ. Ամերիկայի Մասաչուսեց նահանգային համալսարանում գիտությունների թեկնածու է դարձել: Հոդվածներ է հրատարակել «Բյուզանդիոն» և «Նոր Հայք» թերթերում: «Անգլերեն-թուրքրերեն բառարան», «Համեմատական լեզվաբանություն և օսմանյան պատմություն» անվանումներով աշխատությունները նրան են պատկանում: Սպանվել է 1915 թ. օգոստոսին Թոքաթի մոտակայքում` Չիֆթլիքի կողմերում:

Հարություն Շահրիկյան (Ատոմ): Ծնվել է 1860 թ. Շապինգարահիսարում: Ավարտել է Սուլթանական վարժարանը, այսինքն` Գալաթարասարայի լիցեյը: Կարճ ժամանակահատված ուսուցչություն է արել իր երկրամասում: Բազմաթիվ հայերեն թերթերում անստորագիր հոդվածներ է հրատարակել: Մասնակցել է «Հարձակում Օսմանյան բանկի վրա» անվամբ գործողությանը: Ձերբակալվել է, բանտարկվել: Ազատ արձակվելով` Թիֆլիս է գնացել և փաստաբանի դիպլոմ ստացել: Հանրապետության հռչակումից հետո Ստամբուլ է վերադարձել: Մեջլիսի պատգամավոր է ընտրվել: Միություն և առաջադիմություն կուսակցության ղեկավարների կողմից Պետական խորհրդին անդամակցելու հրավեր է ստացել, սակայն չի ընդունել: «Պետական բարեփոխումներն ու հողի խնդիրը», «Մեր հավատը», «Ազգային սահմանադրություն», «Բարեփոխումների խնդիրը», «Օսմանյան կայսրության անկման պատմություն», «Ամուսնության խնդիրը» և նման այլ բազում աշխատություններ նրան են պատկանում: Խոշտանգվելով սպանվել է Անկարայի արվարձաններում:

Հարություն Քալֆայան, Արսեն Քալֆայան եղբայրներ: Հարություն Քալֆայանը ծնվել է 1870 թ. Թալասում: 1886 թ. Ստամբուլ գալով` իրավագիտության ֆակուլտետի դիպլոմ է ստացել: Դաշնակցություն կուսակցության անդամ է դարձել: 1896 թ. Բուլղարիա է մեկնել, սակայն վտարվել է այնտեղից: Երկար տարիներ Եգիպտոսում և Շվեյցարիայում է ապրել, հանրապետության հռչակումից հետո վերադարձել Թուրքիա: Ստամբուլում` քաղաքապետարանում, որպես տեսուչ է սկսել աշխատել և ավելի ուշ ղեկավարել է Բաքըրքյոյի քաղաքապետարանը: Իր պարտականությունները կատարել է մինչև այդ աղետաբեր գիշերը: Սպանվել է Անկարայում: Իսկ փաստաբան եղբայրը` Արսեն Քալֆայանը, նույն վախճանին է արժանացել Կայսերիում:

Գրիգոր Զոհրապ: Ծնվել է 1806 թ. Ստամբուլում: Հասքյոյի Շահնազարյան դպրոցն ավարտելուց հետո ուսումը շարունակել է Սուլթանական վարժարանում և իրավաբանական կրթություն ստացել: Որպես իրավաբան` միջազգային համբավ է ունեցել: Շահել է իր վարած գրեթե բոլոր դատական հայցերը: Միևնույն ժամանակ ունեցել է նաև ճարտարապետ-ինժեների դիպլոմ: Զոհրապը, ով ժամանակ առ ժամանակ բախվում էր իր մասնագիտությամբ զբաղվելու խոչնդոտների հետ, հաջողակ փաստաբան և իրավապաշտպան լինելուց բացի՝ դասավանում էր համալսարանում, խորհրդարանում պաշտպանոում էր թոշակառուների և կանանց իրավունքները, լավ գրող և լրագրող էր: Մամուլում ոչ միայն որպես գրող, այլև որպես խմբագիր է հանդես եկել: Ֆրանսիայում հայտնի Դրեյֆուս հայցի համար ֆրանսերենով պաշտպանաճառ է պատրաստել: Սպանվել է Դիրաբեքիրի մոտակայքում Վարդգես Սերենգուլյանի հետ միասին:

Ներսես Փափազյան: Ծնվել է 1872 թ. Կովկասում` Ագուլիսում: Հայտնի գրողներ Վրթանեսի և Վահանի եղբայրն է: Գաղթել է Վան: Այնտեղից՝ Ստամբուլ, այնուհետև Արմաշ է անցել և ավարտել Ռուհբան դպրոցը: Կրթությունն ավարտել է Նյու Յորքի Կոլումբիայի համալսարանում և անցել Դաշնակցության շարքերը: Անընդհատ տեղափոխվել է` Կովկաս, Թեհրան և նորից ԱՄՆ: Որպեսզի հասարակության մեջ կարողանար ավելի ակտիվ լինել, հրաժարվել է հոգևորականի գործունեությունից: Հանրապետության հռչակումից հետո Ստամբուլ է եկել և քարոզչական առաքելությամբ արվարձաններ գնացել: Որպես փաստաբան հանդես է եկել հատկապես հայերի ամուսնության և ապահարզանի հայցերում: Սպանվել է Անկարայում:

Պողոս Դանյելյան և Պողոս Դանիյելյան: Մարտիրոս Հ. Կունդակչյանի յոզղաթցի ընկերներն էին: Նրանց հանցանքն այն էր, որ իրավագիտության ֆակուլտետը միասին ավարտելուց հետո կրկին միասին անդամակցել էին նույն կուսակցությանն ու աշխատել նրա համար: Եղել են նաև այլ սպանված իրավաբաններ: Նրանք սպանվել են կամ ճանապարհներին, կամ անապատում, կամ այլ անհայտ վայրում: Հարգանքով խոնարհվում ենք նրանց հիշատակի առջև:

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/11216/1915in-sozde-kanunu

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը