«Արարատն իմն է». ի՞նչ խաղեր են խաղացել համշենահայ մանուկները*

Թուրքիայում տպագրվող համշենական «Գոր» ամսագրի առայժմ միակ համարում կարդում ենք. «Այսօր ժամանակակից խաղալիքների ազդեցությամբ գրեթե մոռացության մատնված «Գագալ վերիչ խերխերիչ» խաղը, որպես երազ, մնացել է Համշենի նախկին մանուկների երևակայության մեջ:

Խաղի համար անհրաժեշտ պարագաները

2 հատ ընկույզ

5-6 համարի մի հատ հյուսքի շյուղ (որի 2 սուր ծայրերը պետք է կտրել)

Մոտավորապես 30-35 սմ թել (բրդյա թելն ավելի դյուրին է փաթաթվում շյուղին)

1 հատ 2-3 սանտիմետրանոց բարակ փայտի կտոր

Խաղալիքի պատրաստման եղանակը

Նախ թելը կապվում է շյուղին: Ապա երեքական անցքեր են բացվում ընկույզների վրա: Անհրաժեշտ է միջուկները դատարկել այդ անցքերից: Թելով կապված շյուղը մտցվում է ընկույզների մեջ, ապա թելը կապվում է բարակ փայտի հետ:

Ինչպե՞ս են այս խաղալիքով խաղում

Մի ձեռքով բռնում ենք շյուղի ծայրից, իսկ մյուսով` այն ընկույզը, որից դուրս է եկել թելը: Շյուղը պտտելով` թելը փաթաթում ենք նրան: Փայտե կտորը պտտեցնելու շնորհիվ պտտեցնում ենք նաև վերևի ընկույզը: Երբ այդ գործողությունն արագ ենք անում, թելն ինքն իրեն փաթաթվում է շյուղին, և վրայի ընկույզն էլ մեկ աջ է շրջվում, մեկ` ձախ» («Gor» Dergisi, sonbahar 2014, sayı 1, s. 60):

Գտնվելով համշենահայերի մեջ` չէինք կարող շրջանցել այդ ուշագրավ թեման. ի՞նչ խաղեր են խաղում համշենահայ մանուկները:

«Մեր խաղերը նույնիսկ հանրօգուտ աշխատանք էին դառնում: Օրինակ` թիթեղի մեքենաներով ցեխ էինք տեղափոխում` այդպիսով նաև օգտակար լինելով մեծերին»,-մեզ պատմում է Խիկո գյուղից 38-ամյա Ջեսուր Չախալօղլուն:

«Ամառային արձակուրդներին յայլաներում խաղում էինք յոթ քար կամ ինը քար, ինչպես նաև` քարկտիկ, կարմիր կոճակ…»,-նրան լրացնում է զարմուհին` 39-ամյա Մեմնունե Շիմշեքը, դարձյալ Խիկո գյուղից:

Իսկ համշենահայ կինոբեմադրիչ Օզջան Ալպերի հանրահայտ «Աշուն» ֆիլմում գլխավոր հերոսի մոր դերը կատարած Ռայիֆե Յենիգյուլը նշում է, որ աղջիկներն առավելապես «կլաս» ու պարան էին խաղում, ինչպես նաև` տուն պատրաստում հողից, իսկ տղաները ավտոմեքենա էին սարքում թիթեղից, պահմտոցի խաղում…»:

Գրեթե բոլոր զրուցակիցներն էլ մեզ հայտնում են, որ թե տղա և թե աղջիկ համշենահայ մանուկների սիրելի զբաղմունքներից մեկը հողից, ծառի ճյուղերից կամ տերևներից տուն պատրաստելն է: Այստեղ հարկ է հիշատակել համաշխարհային ճանաչում ունեցող գրող Վիլյամ Սարոյանի այն դիտարկումը (այն մեզ է փոխանցել հայագետ, բանասիրական գիտությունների թեկնածու Հայկազուն Ալվրցյանը, ով համալսարանական տարիներին ներկա է գտնվել մեծանուն գրողի հետ հանդիպմանը), թե համայն աշխարհում միայն հայ մանուկներն են սիրում տուն շինել…

Սակայն ամենաուշագրավ խաղը` «Արարատն իմն է» անվանումով, մեզ ներկայացնում է միջին տարիքի մի համշենահայ` Քեմալփաշա գյուղախմբի Չանչախանա գյուղից (Չոնչախան, Չոնչաղոն, պաշտոնական անվանումը` Չամուռլու-Ակունքի խմբ.): Նա, սակայն, չցանկացավ հրապարակել իր անունը: Ըստ նրա` «Արարատ խաղը» (ինֆորմանտն օգտագործում է թուրքական «Աղրը» անվանումը-«Ակունքի» խմբ.) խաղում էին հետևյալ կերպ. այն երեխան, ով կարողանում էր առաջինը մագլցել որևէ բլրի կամ սարի գլուխը, թույլ չէր տալիս, որ մյուսները ևս բարձրանան, և նա հաղթող էր համարվում` աղաղակելով «Արարատն իմն է» նախադասությունը…»:

Հետաքրքիր է, որ թեև Արարատը չի երևում Ռիզե նահանգի կամ Խոպա գավառի կողմերից, սակայն համշենահայ մանուկները երևակայել են այդ խաղը: Թերևս այդ խաղը համշենահայերի ենթագիտակցության մեջ պահպանվել է շատ վաղուց:

Ի դեպ՝ 1973 թ. ծնված Էնգին Յըլդըզը, մի վավերագրական ֆիլմ է նկարահանել` նվիրված համշենական խաղերին: 2008 թ. էկրանավորված «Թող կովերը խաղալիքս չուտեն» վերնագրով այս ֆիլմը նույն թվականին մրցանակի է արժանացել Ստամբուլի կարճամետրաժ ֆիլմերի միջազգային փառատոնում:

Մելինե Անումյան

Թեհմինե Մարտոյան

Խոպա / մարտ, 2015 թ.

Խոպա ուղևորությունն իրականացվել է «Գալուստ Գյուլբենկյան» հիմնադրամի հովանավորությամբ:

Akunq.net