Համշենահայերի հարսանեկան ծեսերը և ավանդույթները*

Թուրքիայի Արդվին նահանգի` համշենահայերով բնակեցված Խոպա գավառում գտնվելու օրերին ծանոթացանք մի հրաշալի համշենահայ ընտանիքի հետ: Աքսուների ընտանիքն ունի երեք դուստր, որոնցից մեկը վերջերս է նշանվել և պատրաստվում է հարսանիքի: Օգտվելով առիթից` որոշեցինք ընտանիքի անդամներից մեկի հետ զրուցել համշենական ավանդական հարսանիքի մասին: Այդ թեմայի շուրջ զրուցեցինք նաև մասնագիտությամբ իրավաբան Մեմնունե Շիմշեքի հետ, ով աշխատում է Խոպայի քաղաքապետարանում:

«20-րդ դարի 70-80-ականներին աղջիկները խոսքի իրավունք չունեին. հայրն էր որոշում, թե ում հետ ամուսնանան, – մեզ ասաց Խիկո գյուղից 25-ամյա Այսուն Աքսուն: – Այն ժամանակ համշենցիներն իրար հետ էին ամուսնանում. խառնամուսնությունները շատ չէին: Աշխատում էին մոտ կամ հեռավոր ազգականներից կողակից ընտրել: Հազվադեպ էր պատահում, որ ընտրեին այն ընտանիքից, որին չէին ճանաչում: Իսկ հիմա հիմնականում սիրելով են ամուսնանում: Այն ժամանակներում միջնորդներ կային, որ գնում էին աղջկա տուն: 50 տարի առաջ համշենցի աղջիկը գրեթե չէր ճանաչում այն մարդուն, ում հետ պետք է նշանվեր: Հիմա այդպես չէ. հիմնականում աղջիկն է ընտրում: Այժմ ավելի ազատ է, նույնիսկ գյուղերում…

20-րդ դարի 70 ական թվականներին, մինչև 80-ականներ փեսացուն գաղտնի էր գալիս աղջկա տուն: Երբ այդ տարի որևէ հարազատ մահացած էր լինում, հարսանիք չէին անում, քանի որ շատ մեծ հարգանք կար հանգուցյալի նկատմամբ:

Երբ հարսանիքին գնում են աղջկան բերելու, տղայի մայրը չի գնում: Աղջկա տանը «սուգ» է: Հարսին նրա ամենամոտ հարազատներն են հագցնում: Փեսայի հորեղբոր կինը կամ քեռակինը հարսի գուլպայի մեջ մետաղադրամ է դնում: Փեսայի կողմից որևէ մեկը հարսի տան խոհանոցից մի բաժակ է «գողանում», որպեսզի փեսայի տուն տանի: Այդ բաժակը կոտրում են հարսն ու փեսան, երբ հարսն առաջին անգամ մուտք է գործում փեսայի տուն:

Փեսայի կողմը հարսի կողմին «կաթի իրավունք է» տալիս. հարսի մորը հարցնում են՝ որքան է «կաթի իրավունքը» և վճարում նրա որոշած գումարը: Հարսն ունենում է օժիտի սնդուկ, որի վրա հարսանիքի օրը մի երեխա է գալիս ու նստում: Երեխան վեր է կենում փեսայի կողմից որոշակի գումար ստանալուց հետո միայն: Համշենցիների սովորույթներում առկա է նաև դուռը դանակով փակելու սովորույթը, սակայն դա արվում է փեսայի տանը` նախքան հարսի մտնելը»:

«Համշենցի հարևանն այնքան կարևոր անձ էր համարվում, որ նույնիսկ մասնակցում էր աղջիկ ուզելու արարողությանը, – մեզ պատմեց Խիկո գյուղից 39-ամյա Մեմնունե Շիմշեքը,-Թեև հիմնականում միջնորդների միջոցով էին ամուսնանում, սակայն կար նաև մի այսպիսի ավանդույթ. երիտասարդ աղջիկներն ու տղաները հավաքվում էին տարբեր հավաքական աշխատանքների (համշենահայերն այն գոր են անվանում-Ակունքի խմբ.) կամ տան հիմքերը դնելու արարողությանը և այդ ընթացքում տեսնում իրար, սիրահարվում, մանիներ (խաղիկներ-«Ակունքի» խմբ.) ասում աշխատելու պահին…

Աղջկա օժիտի սնդուկը հարսից առաջ են դուրս հանում: Հարսի փոքր եղբայրներից մեկը նստում է սնդուկի վրա և վեր կենում գումար ստանալուց հետո միայն: Մինչև հիմա սնդուկի արարողությունը պահպանվել է: Հարսին հիմնականում իր զարմիկն է դուրս հանում:

60 տարի առաջ մեզ մոտ հարսանյաց զգեստները ճերմակ չէին. նույնիսկ սև զգեստներ էին կրում: Հարսի զգեստն սկսեց փոխվել 1960-ականներից հետո: Առաջ հարսին ձիով էին տանում փեսայի տուն: Երբ հարսն առաջին անգամ մտնում էր փեսայի տուն, բրինձ էին թափում նրա գլխին, որպեսզի առատություն և բարիք բերի…»:

Վերջում մեր երկու զրուցակիցներն էլ ցավով հայտնեցին, որ ներկայում ոչ բոլոր համշենահայերն են ավանդական հարսանիք անում, այլ նախընտրում են ամուսնությունը նշել հարսանյաց սրահներում` եւրոպական ոճով:

Մելինե Անումյան
Թեհմինե Մարտոյան

Խոպա / մարտ, 2015 թ.

*Խոպա ուղևորությունն իրականացվել է «Գալուստ Գյուլբենկյան» հիմնադրամի հովանավորությամբ:

Akunq.net