Անձնագրի ստվերում թաքնված կյանքեր

Հարյուրավոր տարիներ այս հողերի վրա ապրեցին… Սակայն այս պատմական ողբերգության հետ չբախվեցին: Իրենց լեզուն, կրոնը, ինքնությունը տարիներ շարունակ ստիպված եղան թաքցնել իրենց հարևաններից, նույնիսկ երեխաներից: Նրանք հայերն են, ովքեր այս հողերի հին ազգերից են…

Հատկապես վերջին 100 տարվա ընթացքում բավականաչափ տեսան այն դժվարությունները, որ առաջանում էին իրենց ինքնությամբ ապրելու դեպքում: Երբ ասվում է 1915 թ., ինչ-որ չափով էլ սրանք են աղավնու վախվորածությամբ պարուրված կյանքերը: Իսկ երբ ասվում է Հրանտ, սրտերը մղկտում են: Այն, որ չէին կարողանում սովորել իրենց մշակույթը, ստիպված էին թաքցնել իրենց ինքնությունը, դեռ երեկ նրանց համար կենսաձև էր դարձել: Ինչ-որ մեկը՝ փողոցում, ինչ-ոչ մեկն էլ դպրոցում է իմացել, որ հայ է:

Նրանցից մեկը` Ֆերհաթը, դեռ 28 տարեկան է… «Ինչ ինքս ինձ գիտեմ, Ֆերհաթ եմ, մի ուրիշ անուն ևս կա, որ օգտագործում եմ, բայց երազներումս անգամ դեռ Ֆերհաթ եմ»,-ասում է և հավելում,-«Եթե իրական իրավական պետությունում ապրեինք, այս բոլորը գոյություն չէր ունենալու: Ըստ իս` ամենամեծ պայքարը, որ անհրաժեշտ է մղել, Թուրքիայում իրավական պետություն ստեղծելն է լինելու»:

Նմանատիպ պատմություն ունեցող մյուս անունն էլ 33-ամյա Ռուսթեմ Բաքըրջըօղլուն է… Նա նույնպես նրանցից է, ով դպրոցում է իմացել, որ հայ է: Բաքըրջըօղլուն պատմում է. «Քանի որ գյուղում դպրոց չկար, գիշերօթիկ դպրոցում եմ սովորել: Մի ընկեր վեճի ժամանակ ինձ գյավուր անվանեց, ես էլ անձնագիրս հանեցի ու ասացի. «Նայի՛ր, անձնագրում էլ է իսլամ գրվում»»:
Իսկ ինքնության հետ կապված մեկ ուրիշ հետաքրքիր դեպք Ռուսթեմի հետ տեղի է ունեցել Հունաստանում սովորելու ժամանակ: Այդ դեպքն այսօր այսպես է պատմում. «Ադըյամանից մի քուրդ ընկեր ունեի: Նրան չէի ասել, որ հայ եմ, ասելու անհրաժեշտություն էլ չէի զգացել: Երբ լսել էր, որ հայ եմ, չէր կարողացել հավատալ դրան, քանի որ իր գլխում հայի ընկալումը գուցե մարդկային նկարագրի մեջ չէր»:

Մարթա Սյոմեքը 20 տարեկան է: Լսելով, որ ընկերներն իրեն «գյավուր» են ասում, տուն է գնում և հորը հարցնում, թե ինչ ասել է` գյավուր: Իմանում է, որ հայ է, ինչը մինչ այդ թաքցվել է, և մանկությունից ի վեր որպես մուսուլման է մեծացվել:

Ֆըրաթ Բաքըրջըօղլուն տեղի ունեցածը հաղթահարելու ճանապարհին առերեսման առնչությամբ խորհրդարան ներկայացված օրինագիծը դրական քայլ է դիտարկում և կարևորում է նաև նախորդ տարվա ցավակցական ուղերձը, սակայն չի կարողանում չհիշեցնել նաև հետևյալ խոսքը. «Մենք նախաճաշը, քրդերն էլ ճաշը եղան»:

Արդարացի հիշողություն նախաձեռնությունը հայ երիտասարդների հետ խոսեց երեկվա, այսօրվա և համատեղ ապագայի մասին…

«… ԱՂՋԻԿ ՉԵՆ ՏԱԼԻՍ»

Ֆերհաթ Բաքըրջըօղլու, 28 տարեկան

Ապրում եմ Ադըյամանում: Ծնվել, մեծացել եմ Ադըյամանում: Հայ ընտանիք ենք: Ամենայն հավանականությամբ Ադըյամանում/Քահթայում մեր անցյալը հասնում է մինչև 1200-ական թ.: Այդ թվականից ի վեր շարունակում ենք ապրել այս տարածքում: Այս պահին Եւրոպայում կամ Թուրքիայի տարբեր շրջաններում ապրող ազգականներ ունենք, սակայն գերդաստանի մեծ մասը Քահթայում է ապում:

1915-ից առ այսօր աշխատել ենք պահել մեր հայ ինքնությունը: Մեր ինքնությունը պահել ենք թե՛ մոտ ազգականների, թե՛ նույն արմատներով մարդկանց հետ ամուսնալալու միջոցով: Ըստ էության նոր սերունդն էլ ինքնությունը պահելու ռեֆլեքս ունի: Իմ տարիքի հարազատներս էլ ամուսնացել են կամ իրենց զարմիկների, կամ այնպիսի հայ ընտանիքների երեխաների հետ, որոնց հետ սերտ կապեր կան: Սա և՛ հայ համայնքի դրսևորած բնական վարքագիծն է, և՛ մուսուլմանական հատվածի կողմից մեզ պարտադրված ռեֆլեքս, որ թեև մեզնից աղջիկ վերցնում է, բայց մեզ աղջիկ չի տալիս:

«Անունս Ֆերհաթ է»

Ինչ ինքս ինձ գիտեմ, ես Ֆերհաթն եմ: Մի ուրիշ անուն էլ ունեմ, որ ինքս եմ օգտագործում: Սակայն այն շատ չես կարողանում ընդունել, ինքնությունդ ինչ-որ ձևով սահմանել ես արդեն: Օրինակ` որոշակի գիտակցություն ձևավորելուց հետո ուրիշ անուն օգտագործելու անհրաժեշտություն զգացի, սակայն թե որքանով վերջինն ընդունեցի, չգիտեմ: Իմ երազներում անունս դեռ Ֆերհաթ է…

Անատոլիայի հայ եմ

1915թ. մեր պապերը ինչ-որ կերպ կենդանի մնալուց հետո ստիպված եղան նոր վարչակարգի կողմից իրենց տրված անուններն օգտագործել: Մի կողմից՝ Սարգիս, Գևորգ, Գրիգոր, մյուս կողմից՝ Ահմեդ, Մուսթաֆա٫ Սուլեյման և նման այլ անուններ: Քանի որ միայն այս կերպ հասարակության մեջ կարող էին տեղ գտնել: Նախկինում ռամազանի ամիսներին վարագույրը պինդ-պինդ փակում էինք ու թաքուն նախաճաշում: Մեր սերունդն այս տրավման ավելի թեթև է ապրել, մեզ նախորդած սերունդը որոշ բաներ առավել զգայուն է ապրել: Օրինակ` շատերս դպրոցում ենք իմացել, որ հայ ենք: Խաղի ժամանակ ինչ էլ որ լիներ «Վա՛յ, դուք հայ եք» ասող երեխաներին «Ո՛չ, չենք, հայը դուք եք» նման պատասխան եմ տվել: Մեր ծնողները, որոնց ցավերը դեռ զգալի էին, մեզ պահպանելու մղումով որոշ բաներ չեն պատմել, սակայն դրսում բոլորը գիտեին` ինչ է եղել: Երեխա լինելով` միայն մենք չգիտեինք: Եվ սա մի օր իմանում ենք մեր մյուս ընկերների արտահայտություններից: Սակայն վերջին ժամանակաշրջանում աշխարհում՝ ընդհանրապես կամ Թուրքիայում՝ մասնավորապես գուցե ինչ-որ զարգացում է նկատվում, չգիտեմ. եթե ավելացնենք նաև, որ մենք էլ, անշուշտ, արդեն կորցնելու ոչինչ չունենք, տարբերությունների նկատմամբ բաց և այլազան վարքագիծ դրսևորելու միտում կա:

Այսօր որտե՞ղ են հայերը:

Սրան անհրաժեշտ է նայել երկու տեսանկյունից: Օրինակ` պետության տեսանկյունից ոչինչ չի փոխվել: Հայերը դեռ որպես սպառնալիքի տարր են դիտվում: Երբ մի ընտանիք, որ հայ լինելը ուշ է իմացել, ցանկանում է իր երեխային դպրոց ուղարկել, պետությունը մերժում է նրա պահանջը՝ ասելով` «Դուք հայ չեք»: Լավ, պետությունը որտեղի՞ց գիտի, որ այս մարդիկ հայ են կամ հայ չեն: Ասել է թե` այս առնչությամբ գրանցման համակարգ կա: Այն, որ հասարակական հասկացությամբ փոփոխություններ են եղել, միանշանակ է: Երբ նախկինում մարդիկ մի հայի հասցեին շատ հեշտությամբ կարող էին վատաբանել, հիմա մի պահ մտածում են:

Այս հարցում մենք` Անատոլիայի հայերս, Ստամբուլի հայերի կամ հայոց պատրիարքարանի դեմ էլ ենք մեր բողոքն արտահայտում: Երբ խոսքը վերաբերում է մկրտվել ցանկացող քրիստոնյայի համար ամեն ինչ մանրակրկտորեն ուսումնասիրող համակարգին, հետաքրքիր է, թե ինչու այն մեզ համար հովանի չի դառնում: Այն բանից հետո, երբ Ադըյամանի հայկական համայնքն սկսեց հավաքվել ասորական եկեղեցու շուրջ, պատրիարքարանն, ինչ-որ բաներ նկատելով, սկսեց շարժվել: «Մինչ այսօր որտե՞ղ էիք» և «Ինչո՞ւ չեկաք» ասելու իրավունք٫ կարծում եմ٫ ունենք: Սա٫ անշուշտ٫ ամբողջովին կապված է այն դժվարությունների հետ, որ առկա է հայկական եկեղեցին ճանաչելու հարցում: Երբ ասորի հավատացյալն Անատոլիայում կարող է իր ուզածի պես շրջել, հայ հավատացյալի համար նույն իրավունքների մասին խոսք անգամ չկա: Ասորիներն այդ ժամանակաշրջանում պետության ուժն ընդունեցին որպես «գերակա գոյություն», մինչդեռ հայերը, ի հակադրություն սրա, դեռ պահանջատեր էին և Լոզանում պայքարում էին այդ պահանջների համար, որի պատճառով Լոզանի պայմանագրի դրույթներում ասորիներն ընդունվում են որպես թուրք-քրիստոնյա, իսկ հայերը` որպես փոքրամասնություն: Եվ ճանաչված իրավունքների շրջանակն ու լայնությունն էլ բնականաբար փոխվում է: Սա٫ մեկ այլ արտահայտությամբ٫ հայերի ձուլման համար առիթ տվող մեծ գործոն է դառնում:

1915 թ. ցավակցական ուղերձը և Հրանտ Դինքի հայտարարությունն անուշադրության մատնելու բաներ չեն

1915թ. ցավակցական ուղերձն ու Հրանտ Դինքի հայտարարությունն անուշադրության մատնելու բաներ չեն: Թեև բավական չէր, այնուհանդերձ վճռական էր, քանի որ վերջապես մի խոսք էր: Այսօր թող սա ասեն, տարվա ընթացքում ուրիշ հայտարարություն էլ կարող է լինել: Այս օրերին, օրինակ, օրակարգային թեմա է այն, որ Չանաքքալեի տոնակատարությունը տեղի է ունենալու ապրիլի 24-ին…Ինչո՞ւ 2015 թվականին: Տարիներ շարունակ մարտի 18-ին նշվող Չանաքքալեն, այս տարի ինչո՞ւ հետաձգվեց մինչև ապրիլի 24-ը: Սա ո՛չ պահք է, ո՛չ էլ կաղամբի թթու… Այսինքն` առօրյա քաղաքականության վերաբերյալ արվող հայտարարությունները վստահելի չեն թվում: Այս հողի վրա որևէ բան կառուցելը շատ դժվար է թվում:

Ի՞նչ եմ սպասում ապագայից

1915 թ. կատարվածը հայերի տեսանկյունից անվիճելիորեն ցեղասպանություն է: Անհրաժեշտ է այն ընդունել և ինչ-որ կերպ հաղթահարել այն: Դա հոգեբանության մեջ էլ է այդպես: Մարդիկ ստիպված են ինչ-որ կերպ առերեսվել իրենց սխալների հետ: Քաղաքական ուղերձներն էլ պետք է կոնկրետ համապատասխանություն ունենան: Ամենապարզ օրինակը. այն, որ Թուրքիայի և Հայաստանի միջև չկա դիվանագիտական որևէ հարաբերություն, զերծ է պահում որևէ ակնկալիք ունենալուց: Մինչև այդ դուռը չբացվի, ի՞նչ կարող է սպասվել: Եթե արևանիդ հետ հաղորդակցություն չես հաստատել, ինպե՞ս կարող է հարաբերություն լինել: Սահմանների բացումը Թուրքիայի կոնյուկտուրային և տնտեսական կառուցվածքի համար գուցե շատ մեծ բան չէ, սակայն Հայաստանի համար մեծ ձեռքբերում է:

Անշուշտ, այս երկիրն էլ է մերը٫ և նրա շահերը մեզ համար նույնպես կարևոր են, սակայն թեև երբեք չեմ գնացել Հայաստան, այնուհանդերձ երբ տեսնում եմ հայկական դրոշը, զգում եմ՝ այն շատ բան է նշանակում ինձ համար: Փաստ է, որ մենք լուրջ հոգևոր կապ ունենք:

Թուրքիայում ապագա տեսնո՞ւմ եմ

Այս առումով շատ վատատես չեմ: Սակայն կարծում եմ, որ Թուրքիայում շատ բան խոսքից այն կողմ չի կարողանում անցնել: Փողոցում կամ սրճարանում զրուցող մարդկանց լեզուն էլ նույն կերպ չի կարողանում ավելին լինել, քան որոշակի զանգվածի կամ որոշակի մարդկանց լեզու լինելն է: Այսինքն` արժևորման, քննադատության գործընթաց չկա: Եթե սա բացասական իրավիճակ էլ լինի, դրական է այն, որ٫ օրինակ٫ հատկապես Հրանտ Դինքից հետո Հայկական հարցը լուրջ հաղթանակ տանի: Դրական է նաև այն, որ հատկապես այս թեմայից ամբողջովին հեռու թուրքերը մի քիչ մոտենան այս թեմային: Այս գիտակցությունն ավելի կենդանի է քրդերի մոտ, ովքեր 1915 թ. հանցագործների սերունդներն են: Այսինքն` հուսադրող է, որ այս թեմաները վերջին ժամանակաշրջանում սկսել են ավելի շատ քննարկվել:

Արդեն տարածում է գտել այն, որ պաշտոնական պատմությունը ստեղծվել է ստերի վրա: Դպրոցական դասագրքերում հայերը դեռևս ներկայացվում են որպես դավաճաններ: Սերունդն այս գաղափարներով է կրթվում: Հատկապես թուրք-ազգայնական հատվածի այս կոշտությունն ավելի ազդեցիկ է, քան այն, որ հարցի մասին այսչափ ուշ է խոսվում: Երբ պատմությունը ստեղծված է լինում ստի, քաղաքական ժխտողականության վրա, այս հակազդեցությունը շարունակում է գոյություն ունենալ: Սակայն ակնհայտ է, որ հասարակական մակարդակում ուշիմությունն ավելի առաջնային աստիճանի է բարձրացել: Ըստ էության` վերադարձի քայլերը ժողովրդից են գալու, և պետությունն էլ փոխվելու է ներքևից եկող այս ճնշմամբ:

Ինչե՞ր լսեցի

Լսել եմ ՊԿԿ-ի մասին երկու քուրդ տղամարդկանց քննարկումը: Մեկն ասաց. «Դրանք բոլորը, ըստ էության, հայ են٫ և ամբողջը հայերի գործն է»: Օրինակ` ինձ սա չի վերաբերում: Ինչո՞ւ ես նման բանը հայերի հետ կապում: Կապ հաստատելու կետեր, անպայման, կարող են գտնվել, սակայն դրաբք շատ տարբեր թեմաներ են: Ինչո՞ւ ես այսպես՝ բոլորովին առանց քննելու, իմանալու, դատապարտում ամբողջ ազգին կամ ժողովորդին:

Քրիստոնյա լինել Անատոլիայում

Ադըյամանում մի եկեղեցի կա, որ գիտենք` պատմականորեն հայկական եկեղեցի է եղել, մինչդեռ հիմա որպես առաջնորդանիստ ասորական եկեղեցի է ծառայում: Ադըյամանից, Մալաթիայից, Ուրֆայից և շրջակա քաղաքներից եկողներ կան: Եկեղեցին սկսել է գործել 2000-ական թթ. սկզբներից: Մենք այնտեղ գնալ-գալ ենք սկսել 14-15 տարեկանից: Հասարակությունն արդեն գիտի՝ մենք ով ենք: Մենք գիտենք, որ հասարակությունը դա գիտի: Այսինքն` բոլորը գիտեն ինչն ինչ է: Սակայն բոլորը լռում էին այնպես, կարծես մի բան կար, որի մասին չպետք է խոսվեր: Երբ սկսեցինք եկեղեցի գնա-գալ, հանգիստ սկսեցինք խոսել սրա մասին: Սկսեցինք ասել, որ մենք հայ ենք կամ քրիստոնյա ենք: Այս առումով հոգեբանական մի շեմ հաղթահարեցինք, և հասարակությունն էլ, անշուշտ, մեզ հետ միասին փոխվեց: Օրինակ` մոտ 50 տարի է, ինչ նույն թաղամասում ենք ապրում: Երբ սկսեցինք եկեղեցի գնալ-գալ, մեր հարևանները դադարեցին բարևել: Մի քիչ այսպես շարունակվեց: Օրինակ` մուսուլմանների տոներին նրանց մոտ էինք գնում, նրանք էլ մեր տոներին էին գալիս: Մինչդեռ այդ ժամանակաշրջանում մեկ-երկու տարի լռություն էր: Մենք չենք գնում, նրանք էլ չեն գալիս: Սակայն հետո հարաբերությունները նորից կարգավորվեցին: Այսինքն` այս իրավիճակը ոչ միայն մեզ, այլև մեր հարևանների համար էր շեմ հաղթահարելու կետ: Սակայն այս միտքը կարողացան մարսել մեկ-երկու տարվա ընթացքում: Թեև գիտեին մեր արմատները, գիտեին٫ որ մուսուլման չենք, սակայն սրան ընտելանալը շատ երկար ժամանակ խլեց:

Օրինակ` մեր արհեստավոր այն բարեկամները, ովքեր մեզ հետ սկսել էին եկեղեցի հաճախել, այս ընթացքում գրեթե սնանկ վիճակի հասան: Սրանք «գյավուր են», սրանք «քրիստոնյա են» և նման պիտակներ կպցրեցին: Համայնքը իմանալով, որ իմամը ծագումով հայ է, նամազ անելուց հետո նրա հետևից կարող էր ասել` «Սրա թիկունքում արված նամազն ընդունելի կլինի՞»: Այսինքն` եթե Սուրբ ջրով էլ լվացվի, 40 աման ջուր էլ լցվի, գյավուրը գյավուր է. պիտակ կար:

Թեև նման բան չկար٫ սակայն լուրեր տարածվեցին, թե 9.000 բնակիչ ունեցող Քահթայում մեր արհեստագործ բարեկամներից մեկը եկեղեցի է բացելու: Եվ շատ կարճ ժամանակ անց նրանց տան առջև ձայնային պայթուցիկ պայթեցվեց: Թեև մենք շարունակաբար Ադըյաման ենք գնում-գալիս, քաղաքապետն էլ մեզ բազմիցս ասել է, որ նման պահանջ ունենալու դեպքում մենք եկեղեցի բացենք, այնուհանդերձ դրան չմոտեցանք: Քանի որ դրան պատրաստ միջավայր չենք տեսնում٫ չկա:

Յուրաքանչյուր փոփոխություն պետությա՞ն հետ է կապված

Խորքային, զուգահեռ, թե Էրգենեքոն եք ասում՝ չգիտեմ٫ սակայն քանի դեռ պետությունը տեր չի կանգնում մի կողմին, այս իրադարձությունների իրականացումը հնարավոր չէ: Սրա ամենաակնառու օրինակը Հրանտ Դինքի սպանությունն է: Սպանող անձը ձերբակալվում է٫ և պետության պաշտոնյան կարող է նկարվել մարդասպանի հետ այնպես, կարծես նա հերոս է: Մյուս կողմից՝ այս դեպքի մասին նախօրոք տեղեկացնողներն էլ հազար ու մի դժվարություններով են դատվում: Այդ պահին դատվող անուններն գործի մեջ ամենաստորին աստիճանին են կանգնած: Ոչ մի կերպ չեն բռնվում նրանք, ովքեր տվել են հրամանը: Իրադարձությունների այս ընթացքը, ըստ էության, օրինակ է հանդիսանալու այն ամենի համար, ինչ տեղի է ունենալու դրանից հետո: Անհրաժեշտ է, որ պետության նախաձեռնությամբ իրավունքը գործ դառնա: Եթե իսկապես ապրեինք իրավական պետությունում, այս ամենը տեղի չէր ունենա: Ըստ իս` ամենամեծ պայքարը, որ անհրաժեշտ է մղել, Թուրքիայում իրավական պետություն ստեղծելն է լինելու:

ՀԱՐՑՐԵՑ` «ՔՐԻՍՏՈՆՅԱ ԳՐԵ՞Մ»

Ռուսթեմ Բաքըրջըօղլու, 33 տարեկան

Ընտանիքս Ադըյամանում` Գերգերում է ապրում: Ծնողներս դեռ մզկիթ են գնում: Նրանք կապեր ունեն անգամ շրջանում ամենահայտնի կրոնական խմբի` Մենզիլի հետ: Անշուշտ բոլորն ամեն ինչ գիտեն: Ես, օրինակ, 12-13 տարեկան էի, երբ դպրոցում իմացա, որ հայ եմ: Քանի որ գյուղում դպրոց չկա, գիշերօթիկ դպրոցում եմ սովորել: Մի ընկեր վեճի ժամանակ ինձ «գյավուր» անվանեց, ես էլ անձնագիրս հանեցի ու ասացի. «Նայի՛ր, անձնագրում էլ է իսլամ գրվում»:

Բոլորը գիտեն, որ հայ ենք: Լավ, պետությո՞ւնը

Անձնագրերում իսլամ ձևակերպումը հայրս դեռ չի փոխել: Քանի որ պետական պաշտոնական վարչություններում լուրջ դժվարություններ կարող է ունենալ: Եթե անգամ պետության սահմանադրության մեջ առանց կրոնի, լեզվի, ռասայի խտրականության գրվեն, որ մեր բոլոր հայրենակիցները հավասար են, ոչ թուրքերը միշտ մի քայլ հետ են: Օրինակ` հորեղբայրս 25 տարի է, ինչ պետական պաշտոնյա է: Թեև լավ տիրապետում է իր գործին և ցանկանում է աշխատել դատավորների ու դատապաշտպանների հետ, այնուհանդերձ դեռ չի կարողացել իրականացնել այն, որ տնօրեն նշանակվի: Նորից հորեղբորս որդին, ով սովորել է իրավագիտության բաժնում և ավարտել լավ գնահատականներով, դատավորների-իրավապաշտպանների քննությունից էլ բարձր միավորներ է ստացել, սակայն դատավոր կամ իրավապաշտպան չկարողացավ դառնալ: Այսինքն` թեև անձնագրում իսլամ է գրված` այնուհանդերձ քեզ արժանի դիրքին չես կարողանում հասնել: Թեև դարեր է, ինչ այս երկրի քաղաքացի ես, բայց այս երկրում քո իրավունքը չես կարողանում ձեռք բերել:

Երբ գրանցումը նորացնելու համար գնացել էի Ազգաբնակչության վարչություն, թեև իմ թղթապանակում իսլամ էր գրված, վարչության պաշտոնյան հարցրեց` «Գրե՞մ քրիստոնյա»: Ասել է թե՝ սրանք պետության կողմից գրանցվում են և հայտնի են: Սակայն երբ ուզում ես հայկական դպրոց գրանցվել, պետությունը նորից մերժում է դիմումդ՝ ասելով` «Դու հայ չես»:

Օրինակ` մենք մի դատական հայց ունենք, որ մեր գյուղում մեր հողերի հետ կապված դատավորների և իրավաշապտպանի պատճառով արդեն 26 տարի է տևում: Ի սկզբանե պապիկիս պատկանած հողերը շահագործելու համար հողագործների էինք տվել, որոնք որոշ ժամանակ անց սկսեցին պնդել, որ այդ հողերն իրենց են պատկանում, և հայց բացվեց: Թեև հայտնի է, որ մենք իրավացի ենք, հայցը լուծում չստացավ: Եվրամիության գործընթացն ու ազգային փոքրամասնություններին պետության տված որոշ իրավունքների արդյունքում միայն հայցը կարողացավ հանգուցալուծման հասնել: Բացի այդ այս պրոցեսում մենք նաև կորուստներ ունեցանք: Եվ դատարանն այդ հողերի համար վճռեց` «Կրկին հայց չի կարող ներկայացվել»:

ՆՐԱ ԳԼԽՈՒՄ ՀԱՅԻ ԸՆԿԱԼՈՒՄԸ ԳՈՒՑԵ «ՄԱՐԴԿԱՅԻՆ» ՆԿԱՐԱԳԻՐ ՉԷՐ

Ստամբուլում հայ եմ, լավ, իսկ Անատոլիայո՞ւմ

Ես և՛ թուրք, և՛ քուրդ ընկերներ ունեմ: Նրանք այնպիսի մարդիկ են, որ որոշ բաներ գիտակցում են: Մեր մուսուլման այն բարեկամներն էին, որ սկզբում մեզ արհամարհում էին:

Մի հասարակության մեջ երբ ասում ես «ես հայ եմ», անմիջապես հարցնում են` «Որտեղի՞ց ես: Որտեղի՞ց ես գալիս»: Երբ ասում եմ՝ «Ադըյամանից եմ», հարցնում են, իսկ Ադըյաման որտեղի՞ց եմ եկել: Եղբա՛յր, ըստ էության ես ամբողջ պատմության ընթացքում այստեղ էի:

Հունաստանում եմ համալսարանում սովորել: Հունաստանի և Թուրքիայի միջև ազատ դիվանագիտական հարաբերություններն ազդում էին նաև հասարակության վրա: Երբ նախարարներից կամ քաղաքական գործիչներից մեկը Թուրքիայի առնչությամբ դրական հայտարարություն էր անում, դպրոցում անմիջապես «մենք բոլորս եղբայրներ ենք» մթնոլորտն էր տիրում: Երբ նույն կերպ քաղաքական գործիչները բացասական հայտարարություն էին անում, և քանի որ ինձ դիտարկում էին ոչ թե որպես հայ, այլ որպես թուրք, իրենց դժգոհությունն էին արտահայտում՝ ասելով` «Ըստ էության Թուրքիայի հետ նման խնդիրներ միշտ ենք ունեցել»:
Հունաստանում սովորելու տարիներին Ադըյամանից մի քուրդ ընկեր ունեի: Նրան չէի ասել, որ հայ եմ, ասելու անհրաժեշտություն էլ չէի զգացել: Երբ լսել էր, որ հայ եմ, չէր կարողացել հավատալ, քանի որ իր գլխում հայի ընկալումը գուցե մարդկային նկարագրի մեջ չէր:

ՀԱՎԱՍԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՉՊԵՏՔ Է ՄՆԱ ԹՂԹԻ ՎՐԱ

Բացի այդ՝ «հավատարիմ ազգ» (միլլեթի սադըքա) էինք

Երբ ասվում է, որ հայերը «հավատարիմ ազգ» են եղել, իսկ դասագրքերում ներկայացվում են որպես հետևից հարվածող, դավաճան, սա մեծ ժխտողականություն է: Ճիշտ չէ մի ազգի սեփականությունը դարձնել այն, ինչ տեղի է ունեցել: Ուստի անհրաժեշտ է, որ փոփոխությունն ընթանա պետության հիմքում տեղի ունեցող կարգավորումներին զուգահեռ: Համաձայն ժողովրդի տեսակետի, որ անկասկած ազդվում է քաղաքական լեզվից٫ անհրաժեշտ է, որ պետության մեծերն ասեն` դուք էլ Անատոլիային եք պատկանում:

Այստեղ եմ, քանի որ ցանկացա ապրել անատոլիացի մարդու հետ

Անհրաժեշտ է, որ մեզ համար ճանաչվեն թղթի վրա գրված իրավունքները: Ուրիշ հայրենակիցների համար ճանաչված իրավունքները մեզ նույնպես պետք է տրվեն: Մենք նույնպես բյուրոկրատ, բարձրաստիճան զինվորական կամ ոստիկան դառնալու իրավունք պետք է ունենանք: Հավասարությունը չպետք է թղթի վրա մնա: Արտաքնապես հավասար դարձնելով` հետին պլանում ազգային գրանցամատյաններով քարտարաններ չպետք է ստեղծվեն: Ոչ մեկս հայրենիքը լքել, հեռանալ չի ուզում: Ես, ի դեպ, Եւրոպայում եղել եմ և այնտեղ մնալու հնարավորություն նույնպես ունեցել եմ: Սակայն քանի որ ցանկացա շարունակել ապրել իմ մարդկանց ու ազգիս հետ, վերադարձա և այստեղ եմ:

ՉԿԱՐՈՂԱՑԱՆՔ ՀԻՄՆԱՎՈՐԵԼ, ՈՐ ՀԱՅ ԵՆՔ

Ֆըրաթ Բաքըրջըօղլու, 22 տարեկան

Ծագումով Ադըյամանից` Քահթալըից եմ: Ստամբուլ գալուս նպատակը հայկական դպրոցում գրանցվելն ու սովորելն էր: Նախակրթարանից մինչև լիցեյ սովորեցի հայկական դպրոցում: Գրանցվելուց հետո պետությունից նախազգուշացնող ուղերձ ստացանք, որ հայ չենք: Եթե այս գրանցամատյանները դեռ պահվում են, արդյոք բխո՞ւմ է նրանից, որ պետությունը մեզ դեռ որպես սպառնալիք է դիտարկում: Լիցեյում նույնպես նույն խնդիրն ունեցա: Հետո ինչ էլ արեցինք, չկարողացանք հիմնավորել, որ հայ ենք:

Չենք կարողանում ասել, որ ճնշումների դարաշրջանն ավարտվել է

Օրինակ` թեև Սևակ Բալըքչըն ապաքաղաքական հայ էր, այնուհանդերձ սպանվեց զինվորականների աչքի առաջ, և սրա մեղավորը դեռ չի պարզվել: Մարիցա Քյուչյուքը٫ որի մարմնի վրա դանակով խաչ էին գծել٫ սպանվեց հայերով խիտ բնակեցված թաղամասում: Այս սպանության հետքն անգամ չգտան: Այս իրողությունների հետ կարող են առերեսվել միայն ժողովրդավարական ուժերը: Անցյալի հետ առերեսումը կկանխի նաև հետագա ոճրագործությունները: Հայերս մի խոսք ունենք. «Մենք նախաճաշը, իսկ քրդերն էլ ճաշը եղան»:

ՄԻԱԿ ԼՈՒԾՈՒՄՆ ԱՌԵՐԵՍՎԵԼՆ Է

Թուրքիա-Հայաստան փակ սահմանն ու ապրիլի 24-ին նշվող Չանաքքալեի տոնակատարությունը ցույց են տալիս, որ պետությունը դեռ դիմադրում է առերեսմանը: Չեմ կարող ասել, որ այս կետում պետությունից շատ սպասելիքներ ունեմ: Հասարակական ու պետական ճնշումը նույնությամբ շարունակվում է: Որպես Անատոլիայից գաղթած հայեր` մենք էլ ձուլվելու վախ ունենք և մեր ինքնությունը թաքցնելու անհրաժեշտություն ենք զգում: Օրինակ` ես հույս չունեմ, որ որևէ պետական վարչությունում կարող եմ աշխատանք գտնել:

Այս ուղղությամբ սպասելիքներս ժողովրդավարական բլոկներից են: Խորհրդարան ներկայացված առերեսման օրինագիծը կարող է որպես դրական քայլ ընդունվել: 2014 թ. ցավակցական ուղերձը նույնպես կարևոր է: Առնվազն ընդունում էր, որ կոտորած է եղել: Անհրաժեշտ է, որ այս հայտարարությունը շարունակություն գտնի: Թուրքիայի առջև շարունակաբար ծառացող խնդիր լինելով` այս հայտարարությունը նաև մի թռիչք է, որ կբացի Թուրքիայի ճանապարհը: Այս առերեսումը կթեթևացնի և՛ պետության, և՛ հասարակության բեռը: Եվ այս առերեսման շնորհիվ հնարավոր կլինի հույսով նայել մեր ապագային: Այն, որ այսօր գլխավոր լրատվամիջոցները, պետական այրերը, անգամ պետականամետները խոսում են Հայկական հարցի մասին, ցույց է տալիս, թե որքան է փոխվել ընկալումը: Ֆաշիստական ազգայնականներն անգամ արդեն կարող են «Արեցինք, սակայն ինչու արեցինք» ձևով բացատրություններ տալ: Հրանտ Դինքի նման անունները և Մարդու իրավունքների ասոցիացիայի նման կազմակերպություններն այս փոփոխության առաջնորդը դարձան: Սպասում ենք, որ այս գործընթացում հատկապես մտավորականներն առաջնային դիրք կզբաղեցնեն և կխոսեն:

Պատմության գրքերը ո՞ր պատմությունն գրված

Քանի դեռ պատմության գրքերում չի փոխվել ընկալումը, չենք կարող խոսել մի փոփոխությունից, որը սկսվելու է ժողովրդից: Այս գործընթացները պետության համար ինդեքսային են: Թեև ես հայկական դպրոցում եմ սովորել, սակայն մեր պատմության ուսուցիչները դասերից շատերի ժամանակ պատմում էին, որ հայերը դավաճան են եղել: Արդեն իսկ ցածր գիտակցական մակարդակ ունեցող փակ հայկական համայնքը, որ ապրում է աղավնու անհանգստությամբ, թե իր ինքնությամբ գոյատևող հայկական դպրոցում անգամ նման ֆաշիստական արտահայտություններով դաս է պատմվելու, իր միայնությունը լքելուց բացի՝ այլ գործի օգտակար չի կարող լինել: Առանձին ճնշման տարր է նաև այն, որ հայկական դպրոցնորում նշանակված տնօրեններն ու ուսուցիչներն աշխատում և զեկույց են կազմում գործակալների նման:

Դժվարին է նաև հայկական դպրոցների ներկայիս վիճակը: Լոզանից հետո հայկական դպրոցներին հատուկ դպրոցի կարգավիճակ է տրվել٫ և քանի որ վարձավճարները բարձր էին, գրանցումը բոլոր հայերի համար հնարավոր չեղավ: Այս իրավիճակում հայերը կրկին ստիպված եղան պետական դպրոցների հույսին մնալ: Միաժամանակ տեսնում ենք, որ այս դպրոցները որպես ներքին սպառնալիք էին ընկալվում: Առանձին քննարկման թեմա է նաև այն, որ դպրոցներում նշանակվում էին ազգայնական զգացումով համակված թուրքեր: Մեր թուրք ընկերներից մեկը, ով Ժողովրդական կրթության կենտրոնում տնօրենի պաշտոն էր զբաղեցնում, հայկական դպրոց էր դիմել, սակայն չկարողացավ նշանակվել٫ չնայած ընդունվել էր դպրոցի ղեկավարության կողմից: Մեր ընկերը համակարգի կողմից չնշանակվեց, քանի որ այս հարցերում դյուրազգաց անձնավորություն էր:

Ամենամեծ գինը, ամենամեծ շեմը` Հրանտ Դինքը

Հնուց ի վեր հայերը մտածում են ու վախենում՝ ասելով` «Թող ապրիլ ամիսը չգա, 1915թ. մասին չխոսվի»: Սակայն Հրանտին հաջողվեց հաղթահարել այս վախը: Նրա սպանությունը գուցե և ամբողջ կյանքում մղած պայքարի պտուղն է: Հրանտ Դինքը, ով ոչ միայն ազգայնական գաղափարախոսների, այլև հայ ժողովրդի կողմից էր լուրջ դիմադրության արժանանում, նպատակ ուներ այս երկու հասարակություններին համախմբել մարդկայինի մասշտաբներում: Տրապիզոնում և նման այլ վայրերում հանդիպումներից հետո մարդիկ սրահից արտասվելով էին հեռանում: Միայն Հրանտ Դինքի մահից հետո սկսվեց խոսվել, որ Անատոլիայից ենք, այստեղին ենք պատկանում, և նույնիսկ այստեղի ամենահին ժողովուրդներից մեկն ենք: Պաշտոնական պատմության ամենամեծ հիշատակի մեծարումը Հրանտ Դինքին նվիրված քայլերթն էր: Այդ օրը բոլոր այլախոհները միախմբվելով ընդհանուր պայքարի շնորհիվ ժողովրդավարացման էվոլյուցիան ամբողջացնելուն ուղղված քայլ կատարեցին: Քանի դեռ պետության մեջ չկա կազմակերպված ընդդիմադիր մեխանիզմ, ժողովրդավարության խնդիրը չի լուծվելու: Հույսս չի վերականգնվելու٫ քանի դեռ չի փոխվել սահմանադրությունը, որում ամրագրված է, թե այս հողերում ապրող ամեն ոք թուրք է: Պետք է առերեսվել անցյալի հետ: Պետք է ճանաչվի հայ ինքնությունը, պետք է հնարավորություն ստեղծվի, որ 1915 թ. ի վեր Անատոլիայից դուրս ապրող հայերը վերադառնան Անատոլիա: Ինչպես ասում էր Հրանտը٫ ճիշտ է, որ այս հողերի վրա աչք ունենք, սակայն այդ հողերի խորքը թափանցելու համար ենք Անատոլիան ուզում…

Իմ ընկերների մեծ մասը քուրդ է… Ինչո՞ւ թուրք ընկեր չունեմ

Մեր շրջապատը ձևավորվում է մարդկանցից, ովքեր ինչ-որ գաղափարախոսություն ունեն և ժողովրդավարական պայքար են մղում, գիտակցության որոշակի մակարդակի են հասել: Իմ ընկերների խումբը հիմնականում քրդերն են ձևավորում: Մենք մեր ինքնության պատճառով կամա թե ակամա մեկուսացած ենք: Թուրքերն էլ շարունակում են պաշտպանել իրենց պատերը: Սակայն մենք այստեղ ենք և պատրաստ ենք հարաբերություն հաստատել մեր մշակութային հասարակության բոլոր հատվածների հետ: Երկխոսություն կհաստատենք այն մարդկանց հետ, ովքեր կարող են մտածել մարդկայինի մասշտաբներում: Բացի ժողովրդավարական պայքար մղող շրջանակներից٫ մյուսների հանդեպ٫ ովքեր տարածություն են պահում մեր միջև. ոչ մի բան չենք կարող անել:

ԵՐԲ ԸՆԿԵՐՆԵՐԸ «ԳՅԱՎՈՒՐ» ԵՆ ԳՈՌՈՒՄ ՆՐԱ ՀԵՏԵՒԻՑ…

..

Մարթա Սյոմեք, 20 տարեկան

Հայրս Ադըյամանի` Քահթայի հայերից է, մայրս էլ Գերգերիի ասորական մի ընտանիքից է սերում… Հայրս մանկության տարիներին` մինչև 9 տարեկանը, մզկիթ է տարվել-բերվել և կարծել է, որ մուսուլման է: Երբ մեր պապերը ցեղասպանության ժամանակ կոտորվել են, երեխաները վերցվել են գյուղի որոշ մուսուլման ընտանիքների կողմից և «մուսուլմանացման» գործընթացի են ենթարկվել: Սակայն այդ ժամանակաշրջանում էլ, հետագայում էլ բոլորն ամեն ինչ գիտեին: Կրկին նման մի պատմությունից հայրս փողոցում է իմացել, որ հայ է: Երբ ընկերները «գյավուր» են ձայնել, տուն գնալով հորը հարցնում է, թե գյավուրն ինչ է: Իմանում է, որ հայ է, ինչը թաքցվել է մինչ այդ պահը, և որ մանկուց մուսուլմանի պես է մեծացվել: Սա իմանալուց հետո հայրս ցանկանում է ապրել իր արժեքներով և իր ցեղն էլ այդ արժեքների հիման վրա շարունակել: Եվ կյանքը շարունակում է որպես քրիստոնյա: Մեր բարեկամների մեջ կան նաև այնպիսիները, ովքեր հասարակական ճնշման պատճառով դեռ մուսուլմանի պես են ապրում: Սակայն հայրս սա չի նախընտրում և ասորի աղջկա` մորս հետ է ամուսնանում: Մինչև 3 տարեկան դառնալս մնում ենք Ադըյամանում, իսկ հետո տեղափոխվում ենք Ստամբուլ:

Մենք ըստ էության հայ ենք, ըստ էության ասորի ենք, ըստ էության Թուրքիայի բնակիչ ենք, բայց ոչ մեկն էլ չենք

Թեև հայրս ծագումով հայ էր٫ մորս հետ ամուսնանալուց հետո ասորիացվում է: Քանի որ չկա մեկը, ով տեր կանգնի հայերին: Հայրս էլ միշտ ասում է. «Ես ասորիություն անող հայ եմ»: 1915 թ. և հետո ցիր ու ցան եղած հայերին ասորիներն են տեր կանգնում: Եվ նրանք էլ մուսուլմանականացման փոխարեն ասորացումն են նախընտրում: Սա մեզ համար իրականում շատ ավելի խճճված իրավիճակ է: Քանի որ մենք ըստ էության հայ ենք, ըստ էության ասորի ենք, ըստ էության Թուրքիայի բնակիչ ենք, բայց ոչ մեկն էլ չենք: Բոլորն ենք, սակայն ոչ մի կաղապարի մեջ չենք կարողանում տեղավորվել:

Ասորերեն սովորեցի, սակայն դպրոց չունենք

Ասորական մշակույին ծանոթանալու համար ասորերեն սովորեցի, սակայն մենք մի դպրոց անգամ չունենք: Քանի որ հույներն ու հայերն ավելի մեծ համայնք են, այս հարցում ավելի շահեկան վիճակում են: Այն պատճառով, որ դպրոց չունենք, կարողանում ենք կրթություն ստանալ միայն եկեղեցիներում: Եթե միայն հայ լինեմ, կարող եմ հայկական դպրոցում սովորել, սակայն որպես հայկական արմատներով ասորի` պետական դպրոցներում սովորելն ինձ որևէ օգուտ չի տալիս:
Երբ լիցեյում ասում էի, որ ասորի եմ, ընկերներս չգիտեի, թե ինչ է եղել, սակայն հետաքրքրվում էին: Հայերի նկատմամբ լուրջ նախապաշարմունքների պարագայում երբ ասում էի` ասորի եմ, ավելի դրական ընդունելություն էի գտնում: Երբ սկսում էի հայերի հետ կապված որևէ բան ասել, գիտեի, որ ասելու են` «Ի՞նչ կարիք կա: Արդեն իսկ գիտենք, որ դավաճան են»: Սակայն երբ առանց որևէ գաղափարի վրա համառելու իմ իմացածն եմ պատմում, դիմացինս էլ իր որոշումն արդեն կայացրած է լինում:

ԵՐԴՎԵՑԻ, ՈՐ ՉԵՄ ԼՌԵԼՈՒ

Ոչ թե Մելթեմ, այլ Մարթա

Անձնագրումս անունս Մելթեմ է նշված: Սակայն երբ ընտանիքիս աջակցությամբ սկսեցինք կիրառել մկրտության անունս` Մարթան, փոխեցինք նաև անձնագրում նշված անունը: Անշուշտ նախակրթարանի և լիցեյի ժամանակաշրջանից ինձ միշտ Մերթեմ անունով են դիմել: Այս ժամանակաշրջանում٫ շնորհիվ նրբազգաց մարդկանց և այն տպավորության, որ ես դրանից ավելի գոհ եմ լինում, ի վերջո Մարթան ավելի շատ նախընտրեցինք: Երբ նախակրթարանում էի, հայ լինելս թաքցնելու կարիք էի զգում٫ քանի որ ամաչում էի: Այդ ամաչկոտության պատճառով որևէ մեկի հետ չեմ կիսվել: Մի օր երբ ընկերս թերթ էր կարդում, ընթերցեց «Սպանված հայ վիժվածք Հրանտ Դինք» արտահայտությունը: Կարող եմ ասել` սա դարձավ վերջին դեպքը, որ ես լուռ մնամ: Երդվեցի, որ սրանից հետո նման որևէ դեպքի նկատմամբ լուռ չեմ մնա: Այս պատճառով Հրանտ Դինքն ինձ համար բեկումնային կետ է: Լիցեյ գալով` սկսեցի բաց կերպով ապրել իմ ինքնությամբ ու պատմել դրա մասին: Նույնիսկ կրոնի դասերին ուսուցիչների հետ բանավիճել եմ: Ցավս էր և՛ իմանալ ամեն ինչի մասին, ինչ խոսվում էր, և՛ դրանց պատասխանը տալ: Եվ ամենակարևորը՝ կոտրել մարդկանց մեջ առկա այս նախապաշարմունքը: Այս պատճառով միշտ պայքարեցի, խոսեցի, լռեցի: Այս դիմադրությունը և՛ ինձ, և՛ դիմացիններիս համար կարևոր դրական արդյունքներ ծնեց: Ե՛վ ես չլռեցի, և՛ իմ իմացած ճշմարտությունը պատմեցի նրանց: Լիցեյում ընկերներս, ուսուցիչներս, ներառյալ նաև տնօրենի օգնականը٫ բոլորը սովորեն էին ինձ Մարթա կոչել: Օրինակ` հորս անունն էլ անձնագրում մինչև հիմա Ռամազան է նշված: Անշուշտ, սովորությունները հեշտությամբ չեն փոխվում, սակայն մկրտվելուց հետո Յուհաննա անունը ստացավ, մենք էլ մեր մեջ սկսեցինք այդ անունը կիրառել:

Ի՞նչ անեն հայկական ընտանիքները

Ընտանիքս տեղյակ չէր, որ նախակրթարանում ես թաքցրել եմ իմ ինքնությունը: Եթե իմանային, հաստատ կբարկանային: Այսինքն` անհրաժեշտ է, որ հայկական ընտանիքները նախ իրենք իրենց ճանաչեն, հետո էլ այդ ինքնության հիման վրա օժանդակեն իրենց երեխաներին: Իմ այս դիմադրության համար ամենամեծ աջակիցը ընտանիքս էր:

Հեռանա՞լ Թուրքիայից. խոսքիցս հրաժարվել չի լինի. եթե վատը կա, անշուշտ, լավն էլ կա
Ինձ համար կարևորն այն է, որ իմ լույսը պահելով` ինչ-որ բան կարողանամ անել: Ինքս ինձ խոսք էի տվել կոտրել մարդկանց նախապաշարմունքներն ու նրանց պատմել «մեր» մասին: Հիմա այս խոսքիցս հրաժարվել٫ հեռանալ չի լինի: 1915թ. իմ պապերին սպանել են իրենց ամենամոտ հարևանները, սակայն մյուս հարևաններն էլ տեր են կարնգնել և թաքցրել են: Այսինքն` եթե վատը կա, անշուշտ, լավն էլ կա: Հավատում եմ, որ այս ընթացքը փոխվելու է: Ուստի ուրիշ բան չեմ կարող անել, քան ջանալ, որ լույսս չմարի:

ԱՆԱՏՈԼԻԱՅՈՒՄ ԱՄԵՆԱՀԻՆ ԱԶԳՆ ԵՆՔ

Ստեֆան Գևեզ, 18 տարեկան

Հայրս ծագում է ասորական ընտանիքից, իսկ մայրս հայ է: Ծագումով Ադըյամանից եմ, բայց քանի որ հայրս ծնունդով Մարդինից է, անձնագրում Մարդին է գրված: Դեպի Մարդին գաղթի պատմությունները սոցիալական ճնշման ամենահիմնական օրինակներից մեկն է: Քանի որ գյուղերում ոչ մուսուլման ընտանիքների նկատմամբ հարձակումներ էին կազմակերպվում, պապիկս ու տատիկս Մարդին են գաղթում: Սակայն٫ անշուշտ, եղել են նաև բարեկամներ, որոնք նախընտրել են մնալ Ադըյամանում:

Ես ծնվել եմ Ստամբուլում: Սովորել եմ պետական դպրոցում: Որքան մայրս փորձել է ինձ հայկական դպրոցում գրանցել, հնարավոր չի եղել: Հնարավոր չի եղել, քանի որ օրենք կար, որ ծնողները պարտադիր պետք է հայ լինեին: Ո՛չ նախակրթարանում, ո՛չ լիցեյում շրջապատիցս չեմ թաքցրել, որ հայ եմ: Միայն դասարանում կազմակերպված քննարկման ժամանակ ուսուցչի հարցին, թե «ձեր կողակցի մեջ ի՞նչ առանձնահատկություններ եք փնտրում», ընկերս պատասխանեց, որ «Գյավուր չլինի, բավական է», և այս պատճառով որոշեցի իմ ինքնության մասին չխոսել: Մի քիչ ամաչեցի, քանի որ չէի կարող կռահել, թե իրենց արձագանքն ինչպիսին կլիներ:

Ասացին` «Իսլամի խոսքն ես ասելու»

10-րդ դասարանում մի ընկեր ունեի, որ խիստ խտրականություն էր դնում: Իրար մեջ խոսելով ասել էին` «Սա երևի քրիստոնյա է», և խիստ կասկածելով, որ ես մուսուլման չեմ, մի քանի հոգի ինձ մոտ եկան և ցանկացան, որ իսլամի խոսքն ասեմ: Ես էլ բնականաբար ասացի` «ինչո՞ւ ասեմ, որ» և մերժեցի: Չի կարելի ասել, թե սրանից՝ բացի այլ դժվարություններ էլ եմ ունեցել: Մեր սերունդն այս իմաստով, անշուշտ, շատ ավելի հաջողակ է: Այն տարիներին, երբ մայրս էր նախակրթարանում սովորում, ձմռանը դպրոցներում վառարան էին վառում: Վառարանը փայտ գցող ուսուցիչն ասել է. «Տեսնո՞ւմ ես, թե այս վառարանի փայտերն ինչպես են վառվում: Դուք էլ ահա այսպես եք վառվելու»: Եթե ինձ նման բան ասեն, հավանաբար իրարանցում կբարձրացնեմ: Հիմա էլ պատմության դասագրքերում նման խտրականություն կարող ենք տեսնել: Պատմության ուսուցիչները բոլոր հայերին դավաճան են հայտարարում և կոտորածն էլ չեն ընդունում: Նման օրինակների պատճառով բազմիցս եմ ցանկացել հեռանալ երկրից: Սակայն սա նաև մեր հայրենիքն է: Նույնիսկ Անատոլիայի ամենահին ազգն ենք: Այդ պատճառով մտածում եմ` անհրաժեշտ է, որ մինչև մահ պայքարեմ նման խտրականություն դնողների դեմ:

Թող խտրականություն չդնեն պետության զավակների միջև

Ըստ իս` պետությունը նման է ծնողներին, իսկ ազգերը` երեխաներին: Եթե պետությունը գործի որպես երեխաների միջև խտրականություն չդնող իշխանություն, ազգերն էլ այդ կարգին կհամապատասխանեն: Գուցե երեխաներից ամեն մեկը ներքուստ ծնողի պես չմտածի, սակայն ստիպված կլինի համապատասխանել վերջինիս: Այսինքն` անհրաժեշտ է, որ նախ պետությունն առաջին քայլն անի, որ ազգն էլ հետևից կարողանա քայլել:

http://www.haber10.com/haber/591460/#.VO19PXysV4J

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը