Ցարական կառավարությունը և «Դաշնակցության գործը»
1905 թվականի հեղափոխության պարտությունից հետո սկսվեց հետադիմության, ռեակցիայի ժամանակաշրջանը։
Ռուսաստանում «կարգ ու կանոն» հաստատելու համար նախարարների խորհրդի նախագահ, վարչապետ Պ. Ստոլիպինը խստացրեց ոստիկանական հսկողությունը ողջ երկրում։ Քաղաքական հետապնդումները զուգակցվում էին ազգային հալածանքների հետ։ Հայ իրականության մեջ հալածանքներն ուղղվեցին գլխավորապես Դաշնակցություն կուսակցության դեմ։
Երկիրը հնազանդ պահելու համար ցարական հետադիմական պաշտոնյաներն առիթներ էին որոնում բռնությունների դիմելու համար։ Շուտով ներկայացավ այդպիսի առիթ։ Խմբապետ Միհրանը (Գաբրիել Քեշիշյան) գժտվեց Դաշնակցության ղեկավարության հետ։ Նա կուսակցությունից պահանջում էր զբաղվել միայն արևմտահայերի հարցով։ Աջակցություն չգտնելով կուսակցության մեծամասնության կողմից՝ Միհրանը որոշեց կազմալուծել Դաշնակցության կենտրոնը և ստեղծել ժամանակավոր զինվորական խորհուրդ։ Դա նրան չհաջողվեց, կուսակցությունը Միհրանին վտարեց իր շարքերից։ Պայքարը սրվեց, և տեղի ունեցան սպանություններ։ Միհրանին ահաբեկման ենթարկեցին, վիրավորեցին։ Նա ցարական ոստիկանությանը մատնեց Դաշնակցության վերաբերյալ իրեն հայտնի գաղտնիքները։ Սկսվեցին ձերբակալություններ։ Ցարական իշխանությունները ստեղծեցին այսպես կոչված «Դաշնակցության գործը» և փորձեցին այն օգտագործել հայ մտավորականությանը հակառուսաստանյան քաղաքականության մեջ մեղադրելու համար։ «Դաշնակցության գործի» բուն քննությունը սկսվեց Պետերբուրգում` Սենատի դատական ատյանում, 1912թ. հունվարին։ Մեղադրանք ներկայացվեց 159 մարդու։ Դաշնակցականների հետ մեղադրյալների աթոռին հայտնվեցին բազմաթիվ անկուսակցականներ, այդ թվում` մտավորականներ, մի քանի հայ արդյունաբերողներ։ Դա բացատրվում է դատավարությանը համահայկական բնույթ տալու ցարական կառավարության միտումով։ Դատավարության ընթացքում չհաջողվեց ապացուցել հայ ժողովրդի հակառուսական տրամադրությունների մասին սևհարյուրակային մամուլի կողմից տարածվող զրպարտությունները։ Ռուսական ազատական մամուլը խիստ քննադատության տակ առավ ամբողջ դատավարությունը։
Կառավարությունը, հաշվի առնելով ծավալվող քննադատությունը, 1912թ. մարտի դատավճռով անմեղ ճանաչեց 94 մարդու, մյուսներն էլ համեմատաբար մեղմ պատիժներ ստացան։ Այսպիսի «խաղաղ» վճիռը բացատրվում է նաև Ռուսաստանի արտաքին քաղաքականության մեջ կատարված շրջադարձով։
Արդեն 1912թ. սկզբին Ռուսաստանը Բալկաններում, որի մի մասը շարունակում էր մնալ օսմանյան տիրապետության տակ, սլավոններին հովանավորելու քաղաքականություն էր վարում։ Ուստի ռուսական կառավարությունը հանդուրժում և համեմատաբար մեղմ էր վերաբերվում հայկական ազգային շարժմանը և ազգային կուսակցություններին։
Արևելյան Հայաստանը Առաջին աշխարհամարտի նախօրեին (1910-1914 թթ.)
XX դարի երկրորդ տասնամյակում Հայաստանը սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական առաջընթաց էր ապրում։ Հայաստանում կառուցվում են Նոր երկաթուղիներ և խճուղիներ։ Առաջին աշխարհամարտի նախօրյակին Հայաստանի երկաթուղիների երկարությունը կազմում էր 680 կիլոմետր։
Հայաստանում 1909-1913 թվականներին պղնձի ձուլման քանակը 278,2 հազար փութից հասավ 343,4 հազար փութի։ Պղնձարդյունաբերությունից հետո, ինչպես հայտնի է, իր տեսակարար կշռով երկրորդ տեղն էր բռնում սպիրտ-կոնյակի արդյունաբերությունը։
Մշակվում էին նաև Երևանի նահանգի և Կարսի մարզի (Կաղզվան) աղահանքերը։ Ղարաբաղում կային բազմաթիվ գորգագործական արհեստանոցներ, որոնց արտադրանքը հաջողությամբ սպառվում էր Անդրկովկասում։ Երևանի նահանգում եղած մետաքսի ձեռնարկությունների արտադրանքը սպառվում էր միայն տեղում։
XX դարի երկրորդ տասնամյակը նշանավորվում է նաև հեղափոխական շարժումների նոր վերելքով։ Արդեն 1910 թվականին Ռուսաստանում ծայր են առնում գործադուլային շարժումները, իսկ 1912 թվականին Ռուսաստանում սկսվում են հզոր բանվորական շարժումներ, որոնք տարածվում են ամբողջ երկրում։
1912 թվականը նաև Չորրորդ պետական դումայի հրավիրման տարի էր։ Ի տարբերություն 1907 թվականին հրավիրված Երրորդ դումայի, որը ոչ մի կարևոր հետք չթողեց, Չորրորդը նշանակալից քաղաքական դերակատարություն ունեցավ Ռուսաստանի պատմության մեջ։ Չորրորդ դումայում էր, որ բուռն կերպով արծարծվում էր նաև հայ ժողովրդի համար կարևորագույն՝ Արևմտյան Հայաստանում բարենորոգումներ անցկացնելու հարցը։ Այն ջերմ պաշտպանություն էր գտնում ռուսաստանյան «կադետական» կուսակցության առաջնորդների կողմից, որոնք պնդում էին, որ վերաբացվող Հայկական հարցի լուծումը բխում է նաև Ռուսաստանի պետական շահերից։
Արևելյան Հայաստանում 1910-1914 թվականներին տեղի ունեցած բանվորական շարժումները, պետք է նշել, համեմատաբար թույլ էին և հեշտությամբ ճնշվում էին։
Գյուղացիական շարժումները, որ բռնկվում էին երկրի տարբեր վայրերում, ավելի տևական բնույթ ունեին և գնալով ավելի բազմամարդ էին դառնում։ Այդուհանդերձ նրանց պահանջները տնտեսական հարցերից այն կողմ չէին անցնում, ուստի և իշխանությունների կողմից նույնպես հեշտությամբ ճնշվում էին։
Ինչպես Ռուսաստանում, այնպես էլ Անդրկովկասում և Հայաստանում տեղակայված զորամիավորումներում տեղի Էին ունենում բավական ուժեղ խմորումներ։ Հուզումներ բռնկվեցին Կարսի, Երևանի, Ալեքսանդրապոլի, Կաղզվանի, Սարիղամիշի, Օլթիի զորամասերում։
Սակայն ինչպես ամբողջ երկրում, այնպես էլ Անդրկովկասում և Հայաստանում զինված հուզումները բացահայտ ապստամբության չվերաճեցին, որովհետև վրա հասած համաշխարհային պատերազմը փոխեց իրադրությունն ամբողջ երկրում։
Պատերազմը Ռուսաստանի ժողովուրդների առաջ դրեց այլ խնդիրներ, հեղափոխական պայքարի հարցերը հետին պլան մղվեցին։ Հայրենիքի պաշտպանությունն առաջնահերթ գործ դարձավ։ Երկրի վրա կախված վտանգը միավորեց բոլոր կուսակցություններին։ Միայն ձախակողմյան կազմակերպությունները մնացին ցարական կարգերի դեմ դասակարգային կռիվը շարունակելու դիրքերում։
http://www.findarmenia.com/arm/history/25/499
Leave a Reply