89. Տնտեսական և հասարակական դրությունը

Տնտեսությունը

Արևելյան Հայաստանը XX դարն էր թևակոխում այնպիսի իրավիճակում, որը բնորոշ էր XIX դարի վերջին տասնամյակների Ռուսաստանին։ Կապիտալիստական հարաբերություններն աստիճանաբար արմատավորվում էին տնտեսության մեջ։ Ռուսաստանը հետզհետե դառնում էր բուրժուական միապետություն։ Չնայած ցարական կառավարությունը և ռուս կապիտալիստները Հայաստանում վարում էին գաղութային քաղաքականություն, այնուամենայնիվ կամա-ակամա նպաստում էին երկրի առաջընթացին։

Ինչպես արդեն նշվել է, Անդրկովկասում արդյունաբերության զարգացմանն ուժեղ թափ հաղորդեց երկաթուղային շինարարությունը։ Այն սկսվեց XIX դարի 60–ական թվականներից և շարունակվեց գրեթե մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմը։ Այսպես, 1899թ. գործարկվեցին Թիֆլիս – Ալեքսանդրապոլ, Ալեքսանդրապոլ – Կարս – Աարիղամիշ երկաթուղագծերը։ 1901թ. Ալեքսանդրապոլը կապվեց Երևանի հետ։ Անցկացվեցին նաև խճուղային ճանապարհներ։

Հայաստանում արդյունաբերության առաջատար ճյուղը մնում էր լեռնահանքային արդյունաբերությունը։ Շարունակվում էր Ալավերդու և Զանգեզուրի պղնձահանքերի շահագործումը։
Պղնձարդյունաբերությունից հետո իր տեսակարար կշռով երկրորդ տեղում էր սպիրտ-կոնյակի արտադրությունը։ Այն կենտրոնացած էր գերազանցապես Երևան քաղաքում։ Առանձնապես հռչակված էր կոնյակը։ XX դարի սկզբին Երևանի նահանգում գործում էին կոնյակի վեց գործարան, որոնց մեջ աչքի էր ընկնում ռուս կապիտալիստ Ն. Շուստովի ձեռնարկությունը։ Նրա արտադրած կոնյակը, որ «Արարատ» մակնիշով էր վաճառահանվում, իր որակով մրցությունից դուրս էր համարվում։ Հայաստանից սպիրտը և կոնյակը արտահանվում էր Պետերբուրգ, Մոսկվա, Վարշավա, Թիֆլիս, Բաքու և այլ քաղաքներ։ Մշակվում էին նաև Երևանի Նահանգի և Կարսի մարզի (Կաղզվանի) աղահանքերը։ Այդ պատճառով հայ բուրժուազիան (Մանթաշյանց, Միրզոյան, Ղուկասյան եղբայրներ, Արամյանց, Լիանոզով և ուրիշներ) և բանվոր դասակարգը ձևավորվում և զարգանում էին ամբողջ երկրամասում։ Հայ գործարար մարդկանց մի մասը նաև նշանավոր բարեգործներ էին։

XX դարի սկզբին կապիտալիստական հարաբերությունները շարունակում էին զարգանալ նաև Հայաստանի գյուղերում։ Հողագործությունից կտրվելու և արդյունաբերությանը հարելու հետևանքով գյուղացիության որոշ շերտեր հեռանում էին հայրենի բնակավայրերից և աստիճանաբար դառնում քաղաքաբնակ։

Դարավերջին և XX դարի սկզբին քաղաքային բնակչության զարգացումը հետևյալ պատկերն ուներ, եթե 1897թ. Երևանում բնակվում էր 29 հազար մարդ, ապա 1910թ. այն հասնում էր 32 հազարի։ Ալեքսանդրապոլում համապատասխանաբար 32 հազարից հասնում է 35 հազարի, Շուշիում՝ 31 հազարից՝ 42 հազարի, Կարսում՝ 21 հազարից՝ 30 հազարի։

Դարասկզբին հաջողություններ կային հացահատիկային, բանջարաբոստանային բույսերի, խաղողագործության և մանավանդ բամբակագործության մշակման բնագավառում։

Հետևապես, կապիտալիզմը, ավատատիրական հարաբերությունների համեմատությամբ արտադրության նոր եղանակ լինելով, չնայած ուժեղացնում էր շահագործումն ու աշխատավորության քայքայումը, այնուամենայնիվ հասարակական ընդհանուր զարգացման տեսակետից առաջադիմական էր

1903թ. հունիսի 12-ի հրամանագիրը

Ցարի կողմից հայ ժողովրդի դեմ XX դարի 90-ական թվականներից ծայր առած հալածանքներն ավելի սաստկացան իշխան Գ.Գոլիցինի օրոք։ Նա 1896թ. նշանակվում է Կովկասի կառավարչապետ։
XX դարի սկզբին հայկական մշակութային միությունների, դպրոցների, մամուլի, մտավորականության դեմ իրականացվող բռնություններն արտահայտվեցին նոր ուժով։ 1903թ. հունիսի 12-ին ցար Նիկոլայ II-ը Գոլիցինի սադրանքով ստորագրեց հատուկ օրենք, որով պետությանն էր անցնում հայկական հոգևոր հաստատություններին պատկանող ամբողջ շարժական և անշարժ գույքը։

Այդ օրենքն ուղղված էր լուսավորական-կրթական հիմնարկությունների, առաջին հերթին դպրոցների դեմ։ Հայտնի է, որ վանքերի և եկեղեցիների կալվածքներից ստացվող եկամուտների հաշվին էին պահվում հայկական դպրոցները։

Այս նոր բռնությունը լցրեց ժողովրդի համբերության բաժակը։

Ինչպես Հայաստանի քաղաքներում և գյուղերում, այնպես էլ Անդրկովկասի հայաբնակ կենտրոններում տեղի ունեցան բազմաթիվ ելույթներ, ցույցեր։ Դրանք հաճախ վերածվում էին ոստիկանության և ժողովրդի միջև զինված ընդհարումների։ 1903թ. օգոստոսին Գանձակում տեղի ունեցավ առաջին զինված ընդհարումը, որի հետևանքով բնակչությունը տվեց մոտ 80 սպանված և վիրավոր։

Թիֆլիսում և Բաքվում նույնպես ընդհարումներ եղան բնակչության և ոստիկանության միջև։ Ցարիզմի նկատմամբ խիստ ընդդիմադիր դիրք բռնեց նաև Ամենայն հայոց կաթողիկոս Մկրտիչ Խրիմյանը (Խրիմյան Հայրիկ)։

Ցույցեր և ելույթներ տեղի ունեցան Նաև Ալեքսանդրապոլ, Երևան, Շուշի քաղաքներում, Էջմիածնում և բազմաթիվ գյուղերում։

Հայապահպանության և եկեղեցու ունեցվածքը վերադարձնելու խնդրում ակտիվ գործունեություն ծավալեցին հայ ազգային կուսակցությունները, մասնավորապես Հայ հեղափոխական դաշնակցություն և Սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցությունները։ Այդ օրերին ընդհատակում հրատարակվող մարքսիստական «Իսկրա» թերթում լույս տեսավ հայ նշանավոր հեղափոխական Բոգդան Կնունյանցի «Նոր կողոպուտ» հոդվածը, որտեղ նա մերկացնում էր ցարական իշխանությունների ավազակությունը Հայ առաքելական եկեղեցու նկատմամբ։

1904թ. սկսված ռուս-ճապոնական պատերազմը, հեղափոխական շարժումները, հայ ժողովրդի միահամուռ դիմադրությունը հարկադրեցին կառավարությանը հրաժարվել հակահայ բացահայտ դիրքորոշումից։ Իշխանությունները վերադարձրեցին եկեղեցական գույքը և 1905թ. օգոստոսի 1-ի հրովարտակով չեղյալ հայտարարեցին 1903թ. հունիսի 12-ի օրենքը։

http://www.findarmenia.com/arm/history/25/492