«Եթե Գերմանիան օգներ, մեծ թվով հայեր կարող էին փրկվել»

Էմրե Ջան Դաղլըօղլու

Անցած շաբաթ ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին նվիրված գիրք հրատարակվեց, որը խախտեց Գրեմանիայում տիրող լռությունը: Թուրքիայում «Թազ» թերթի թղթակից Յուրգեն Գոթշլիգի` Գերմանիայի և Թուրքիայի արխիվային փաստաթղթերի հիման վրա գրված «Beihilfe zum Völkermord: Deutschlands Rolle bei der Vernichtung der Armenier» (Օժանդակություն ցեղասպանությանը: Գերմանիայի դերը հայերի կոտորածներում) անվանմամբ գիրքը լայն քննարկումների պատճառ դարձավ: Գոթշլիգի հետ խոսեցինք ցեղասպանության մեջ Գերմանիայի դերի և ցեղասպանությունից հետո բռնած դիրքորոշման մասին:

Հայոց ցեղասպանության մեջ Գերմանիայի դերը բավականին վիճահարույց թեմա է: Ինչո՞ւ ընտրեցիք այս թեման:

10 տարուց ավելի է, ինչ Թուրքիայում եմ բնակվում և հայկական հարցի ու Հայոց ցեղասպանության քննարկումների վերաբերյալ բազմաթիվ հոդվածներ ու աշխատություններ եմ կարդացել: Հրանտ Դինքի հետ իմ լրահաղորդման և ավելի ուշ այս թեմայով զբաղվող իմ գործընկերների հետ զրույցներում ինձ միշտ հարցնում էին, թե ինչու ես չեմ մտածում այս հարցում Գերմանիայի դերի մասին: Ես էլ սկսեցի մտածել, որ սա շատ լայն թեմա է: Սակայն երբ ցանկացա այս թեմայով որևէ բան կարդալ, տեսա, որ այս թեմայով գրականությունը շատ սահմանափակ է: Եթե անգամ այս թեմային առնչվող մի քանի գիրք կա, այնուհանդերձ չկար մի աշխատություն, որը գերմաներեն լեզվով անմիջականորեն ուսումնասիրում էր այդ թեման, և կարող էին կարդալ հատկապես մասնագետները: Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ գրքերում գերմանացիների դերի առնչությամբ բաժիններ կան, անշուշտ, սակայն չկարողացա գտնել մի գիրք, որը կենտրոնացած լիներ առանձնապես Հայոց ցեղասպանության մեջ Գերմանիայի դերի վրա: Այդ պատճառով որոշեցի աշխատել այս թեմայի շուրջ:

Ի՞նչ աղբյուրներից եք օգտվել

Հանգիստ աշխատել եմ Գերմանիայի արխիվներում: Սակայն այնտեղ բախվեցի այնպիսի խնդների, ինչպիսին Առաջին համաշխարհային պատերազմի արխիվների անբավարարությունն է, քանի որ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում այս արխիվների մեծ մասը ոչնչացվել է: Այնտեղ մի բան գտա, սակայն հասկացա, որ պակաս փաստաթղթեր կային: Այդ պատճառով Թուրքիայի արխիվները նույնպես նայեցի: Մտա օսմանյան և Գլխավոր շտաբի արխիվներ:

Թույլ տվեցի՞ն٫ որ٫ որպես օտարերկրյա քաղաքացի, մտնեք Գլխավոր շտաբի արխիվներ:

Այո, բայց հավատացեք` շատ հեշտ չեղավ: Փաստաթղթերի բնօրինակները, անշուշտ, թույլ չտվեցին տեսնել: Եթե դիմում էի՝ անգամ մատնանշելով իմ ցանկացած փաստաթուղթը. ի վերջո ինչ կարող էի տեսնել, ինչ` ոչ, որոշում էին իրավասուները: Ավելի ուշ, երբ խոսեցի ընկերներիս հետ, ասացին, որ անգամ դա բարեբախտություն է եղել: Քանի որ սովորաբար լրագրողներին թույլ չեն տվել արխիվներ մտնել: Այս թույլտվությունն ստացա շնորհիվ այն անձանց, որոնց Անկարայում ճանաչում էր Թուրքիայի ուսումնասիրությամբ զբաղվող գերմանացի պրոֆեսորը: Կարող եմ ասել` կարևոր աղբյուրների եմ հասել, սակայն գիտեմ, որ այնտեղ դրանից ավելին կար: Ցանկանում էի նայել հատկապես գերմաներեն փաստաթղթերը, սակայն ինձ ասացին. «Քանի որ այդ փաստաթղթերը գերմաներեն են, չենք կարողանում կարդալ, այդ պատճառով չգիտենք՝ այնտեղ ինչ է գրված: Հետևաբար քեզ չենք կարող ցույց տալ»:

Գիրքն ուսումնասիրում է նաև 1915 թ. նախորդած ժամանակաշրջանը: Օսմանա-գերմանական հարաբերությունները ե՞րբ են սկսվում:

Գերմանիայի և Օսմանյան կայսրության հարաբերությունները պաշտոնապես սկսվում են 1879 թ.` Աբդուլ Համիդ 2-րդին գերմանացիների պաշտոնական այցելությամբ: Եթե ցանկանում ենք հասկանալ, թե ինչու Գերմանիան ընդունեց հայերին ոչնչացնելու ծրագիրը, անհրաժեշտ է հասկանալ` գերմանացիներն ինչ էին ցանկանում կամ ինչ էին ակնկալում օսմանցիներից: Այնտեղ կարևոր պահանջային հարաբերություն կա: Այս առումով կարող եմ ասել, որ Գերմանիայի և Օսմանյան կայսրության հարաբերություններն սկսվում են այս ժամանակարջանից:

Ըստ Ձեզ` Գերմանիան ինչո՞ւ էր զգում Օսմանյան կայսրության կարիքը:

19-րդ դարի վերջում Գերմանիան մի պետություն էր, որ հետզհետե հզորանում էր Եւրոպայի մեջտեղում և ջանում էր մեծ ուժերի շարքերը մտնել: Այս պատճառով գաղութների կարիք ուներ: Սակայն քանի որ գաղութների մեծ մասը կիսվել էին անգլիացիների ու ֆրանսիացիների միջև, Օսմանյան կայսրության նման թուլացած կայսրության կարիքն ուներ: Գուցե ոչ թե այն գաղութացնելու, այլ քաղաքականապես և տնտեսապես Օսմանյան կայսրության վրա գերիշխանություն հաստատելու կարիք էր զգում: Մտածում էին նաև, որ այս իմաստով Օսմանյան կայսրությունը կարող են Արևելքում Անգլիայի ներկայության դեմ օգտագործել: Այս առումով տեղին է հիշեցնել այն դերը, որ Գերմանիան խաղաց Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Օսմանյան կայսրության համար նախատեսված՝ Եգիպտոսում Անգլիայի դեմ պատերազմում: Գերմանիան ցանկանում էր կանգնեցնել այն առևտրական ու ռազմական շարժը, որ Անգլիան ղեկավարում էր Սուեզի ջրանցքի միջոցով:

Գերմանիա-Օսմանյան կայսրություն հարաբերություններում տարբերություն կա՞ Աբդուլ Համիդի ու Միություն և առաջադիմություն կուսակցության ժամանակաշրջանների միջև:

Կարեղ ենք ասել, որ երբ 1908 թ. հեղափոխություն տեղի ունեցավ, Օսմանյան կայսրության և Գերմանիայի հարաբերություններն իսկապես լավ վիճակում էին: Օսմանյան բանակն արդիականացնելու համար Գերմանիայից մասնագետներ բերվեցին: Գերմանական ձեռնարկություններին Կրուպպի և Մաուզերի նման առաջին ընդգրկուն զենքի պատվերներ տրվեցին, և Գերմանիան աջակցեց Բաղդադի երկաթուղիների կառուցմանը: Քոլմար վոն դեր Գոլցը հրավիրվեց Ռազմական ուսումնարանի հիմնադրման համար: Այս լավ հարաբերությունների պատճառով Գերմանիան առաջինը դեմ դուրս եկավ 1908 թ. հեղափոխությանը: Երիտթուրքերն առավել մոտ էին թվում Անգլիային, քան Գերմանիային: Նման արգելքի կասեցումը եղավ այն, որ Էնվեր փաշան Գերմանիա եկավ որպես զինվորական կցորդ: Այս գործունեության ընթացքում Էնվերը գերմանացիների հետ անձնական բարեկամություն հաստատեց: Նրա բարեկամներից մեկն էլ Հանս Հյումանն էր: Հյումանը հետագայում դարձավ այն կարևոր անուններից մեկը, ով նպաստեց, որ Օսմանյան կայսրությունը պատերազմում Գերմանիայի դաշնակիցը լինի٫ և Գերմանիայի համար օրինականացվի Հայոց ցեղասպանությունը: Էնվերից հետո գերմանացիները լավ հարաբերություններ հաստատեցին նաև Թալեաթ փաշայի հետ, իսկ Ջեմալ փաշան և Ջավիդ բեյն այս հարաբերություններից դուրս թողնվեցին:

Ըստ Ձեզ` օսմանցիներն ինչո՞ւ պատերազմին մասնակցեցին Գերմանիայի կողքին:

Գերմանիան օսմանցիներին նորից կայսրություն ստեղծելու, նոր տարածքներ ձեռք բերելու հնարավորություն տվեց: Իսկ մյուս կողմից հայտնի է, որ Անգլիան, Ֆրանսիան և Ռուսաստանը կայսրությունը մասնատելու իրենց շահերն ունեին: Իսկ Գերմանիան Օսմանյան կայսրությունից պատառիկ չէր ուզում:

Այս առումով ինչպե՞ս կբնորոշեք Գերմանիայի դերը Հայոց ցեղասպանության մեջ:

Ասեմ մեկ նախադասությամբ` գերմանացիները գիտեին٫ որ հայերին կոտորում են, սակայն ուղղակիորեն ոչինչ չարեցին: Այսինքն` գերմանացիները ոչ ոքի չսպանեցին: Գերմանիայում էլ սա ներկայում վիճահարույց թեմա է: Իմ տեսակետը կարճ այսպես կարող եմ ներկայացնել:

Գերմանիայի դերը որպես դիտորդ սահմանելը չի՞ նշանակում փոքրացնել պատասխանատվությունը:

Չեմ ասում, որ պարզապես միայն հետևել են: Անշուշտ, գիտեին ինչ է լինելու հայերի հետ: Նույնիսկ Էնվեր փաշայի հետ սերտորեն աշխատող գերմանացի որոշ լիազորներ ակտիվորեն դեր են խաղացել աքսորի ծրագրավորման գործում: Գործադրելուց հետո հասկանում էին, որ սա սովորական աքսորի ծրագիր չէր: 1915 թ. հուլիսին Գերմանիայի արտակարգ և լիազոր դեսպան Հանս վոն Վանգենհայմը կանցլեր Բեթման Հոլվեգին «Ցանկանում են ոչնչացնել Օսմանյան կայսրությունում բնակվող հայերին: Մենք ի՞նչ ենք անելու» բովանդակությամբ հեռագիր է ուղարկել: Իսկ գերմանական կառավարության լիազորներից ստացված պատասխանը եղել է՝ «Մենք դա գիտենք, սակայն ոչինչ չենք անելու»: Քանի որ Գերմանիան պատերազմում Օսմանյան կայսրության և հատկապես Էնվեր փաշայի կարիքն էր զգում: Մտածում էին, որ եթե Էնվերը ցանկանում է ոչնչացնել հայերին٫ և մենք էլ դեմ ենք դուրս գալիս դրան, կորցնում ենք թուրքերին:

Գերմանիան ցեղասպանությունը խոչընդոտելու ուժ չունե՞ր:

Երբ 1915 թ. հոկտեմբերին սրտի կաթվածից մահացավ Ստամբուլում Գերմանիայի արտակարգ և լիազոր դեսպան Հանս վոն Վանգենհայմը, վերջինիս պարտականություններն ստանձնած Պաուլ Վոլֆ-Մատերնիխն իսկապես ցանկացավ հայերի կոտորածների դեմ որևէ բան անել: Նույնիսկ կարող եմ ասել` գերմանացի ամենաբարձրաստիճան լիազորը, ով աշխատել է այս ուղղությամբ: 1915 թ. դեկտեմբերին սրա համար Գերմանիայի արտաքին գործերի նախարարություն և Բեթման Հոլվեգի խորհրդականներին մեկական նամակ է գրել և հայտնել, որ այս գործընթացը պետք է կանգնեցվի, հակառակ դեպքում հայերը սպանվելուց բացի ուրիշ այլընտրանք չեն ունենա: Այս ժամանակաշրջանը համընկնում է Չանաքքալեի ռազմաճակատում ձեռք բերված հաղթանակի, միևնույն ժամանակ նաև օսմանյան բանակի ամենամեծ կորուստների ժամանակաշրջանի հետ: Հետևաբար Օսմանյան կայսրությունը Գերմանիայից սպասվող օգնության կարիքը շատ ուներ: Այսինքն` եթե Օսմանյան կայսրությունն այս պահին Գերմանիայից օգնություն չկարողանար ստանալ, չէր կարողանա շարունակել պատերազմը: Ուստի ճիշտ այս ժամանակաշրջանում Գերմանիան ուժ ուներ ասելու` «Եթե ցանկանում եք ստանալ այդ օգնությունը, պետք է կանգնեցնեք հայերի կոտորածները»: Նախորդող ժամանակաշրջանում նման պատժամիջոցի կիրառումը Գերմանիայի համար էլ էր դժվար: Քանի որ Օսմանյան կայսրություն ուղղված օգնության գնացքներն անցնում էին Սերբիայով և այս պատճառով խնդիրներ էին առաջանում: Սակայն հոկտեմբեր ամսին Սերբիան ընկավ٫ և հնարավոր եղավ օգնությունն Օսմանյան կայսրություն հասցնել առանց ընդհատումների: Այս ժամանակաշրջանում մեծաքանակ կոտորածներ եղան, սակայն աքսորի շարասյուները նոր-նոր հասնում էին Սիրիա: Նույնիսկ Ուրֆայի նման քաղաքներում դեռ չէր սկսվել անգամ աքսորը: Այսինքն` եթե Գերմանիան օգներ, ավելի մեծ թվով մարդ կարող էր փրկվել: Սակայն Վոլֆ-Մատերնիխին տրված պատասխանը բացասական էր: Նրան ասվեց. «Մենք սա չենք կարող անել, քանի որ դա հակասում է պատերազմի տրամաբանությանը»: Նույնիսկ նրան գրված նամակում ասվում էր. «Դու խելագարվե՞լ ես: Սա նշանակում է, որ մենք կկորցնենք թուրքերին: Հայերից մեզ ի՞նչ: Նրանք մեզ չեն հետաքրքրում»: Սա ցեղասպանության գործընթացում վերջին բեկումնային կետն էր: Այս իմաստով Գերմանիան թույլ տվեց, որ Օսմանյան կայսրությունը կոտորի հայերին:

Այս առումով կարո՞ղ ենք ասել, որ Գերմանիան ցեղասպանության ծրագրավորման գործընթացում իր ներդրումն է ունեցել:

Մենք խոսում ենք Օսմանյան կայսրությունում քաղաքականապես ակտիվ մի բուռ մարդկանցից` 10 կամ 12 հոգուց: Նրանցից ամենակարևորը Վանգենհայմն է, ում մասին արդեն խոսել ենք: Ցեղասպանության վերաբերյալ նրա հեռագրերն ընդհանուր առմամբ վեցն են: Մյուսը օսմանյան Գլխավոր շտաբի հրամանատար Բրոնսարթ վոն Շելլենդորֆն է: Շելլենդորֆի պարտականությունը պատերազմը նախագծելն էր: Նա հայտնում է, որ հայերին նույնիսկ Սարիղամիշից ավելի վաղ, այսինքն` 1914 թ. դեկտեմբերին անգամ դիտել են որպես սպառնալիք: Պետք է հիշել, որ երբ երիտթուրքերը հայերին աքսորելու որոշում ընդունեցին, պատերազմը դեռ նոր էր սկսվել: Երբ Սարիղամիշում, այնուհետև Վանում տեղի ունեցածի մասին գերմանացի լիազորները լսում էին երիտթուրքերից, հեշտությամբ համոզվում էին, որ հայերին անհրաժեշտ է աքսորել: Սակայն տեսնելով, որ իրագործվածը «սովորական» աքսոր չէր, սովորաբար ասում էին. «Այո, սա հաճելի չէ, սակայն որևէ անելիք չկա»: Սակայն Հյումանի նման մի քանի անուն ևս կանգնած էին այս որոշման հետևում, քանի որ մտածում էին, որ առանց հայերի Օսմանյան կայսրությունն ավելի հզոր էր լինելու: Անհրաժեշտ է նաև նշել, որ Հյումանը Էնվերի մոտ ընկերն էր և հայերի դեմ ուղղված որոշումները գիտեր դեռ ծրագրային փուլից: Քանի որ Էնվերի ընկերն էր, կարող ենք ասել` այդ ժամանակաշրջանի Օսմանյան կայսրությունում ամենահարգելի գերմանացին էր:

Այդ ժամանակաշրջանում Գերմանիայում թերթերը ցեղասպանության մասին որևէ բան գրո՞ւմ էին:

Կատարվածի մասին Գերմանիայում շատ տեղեկություն չկար: Քանի որ պատերազմի ընթացքում թերթերը գրաքննության էին ենթարկվում, այս թեմայի վերաբերյալ ոչինչ չեք կարողանում գտնել: Պետական լիազորներից բացի` օսմանյան հողերում կրոնական ծառայություն իրականացնողները ջանում էին ցեղասպանության դեմ որևէ բան անել: Նրանցից ամենահայտնին Յոհաննես Լեփսիուսն է: 1915թ. ամռանը Ստամբուլ գալով` հանդիպում է Էնվեր փաշայի հետ: Այս հանդիպումը ևս կազմակերպում է Հյումանը: Այս հանդիպումից հետո Լեփսիուսը Գերմանիա է գալիս: Աշխատում է հրատարակել ցեղասպանության վերաբերյալ իր զեկույցը, սակայն երբ Գերմանիայում արգելվում է նրա զեկույցը, ստիպված է լինում լքել Գերմանիան:

Կայի՞ն գերմանացի լիազորներ, ովքեր ցանկանում էին դեմ դուրս գալ, կանխել այս իրավիճակը:

Այդ ժամանակաշրջանում Էրզրումում՝ Շոյբներն-Ռիխտերը, Հալեպում՝ Ռոսսլերը և Մուսուլում՝ Հոլսթեինն իրենց ծառայությունն էին իրականացնում` որպես Գերմանիայի դեսպան: Երեքն էլ դեմ դուրս եկան այն ամենին, ինչ իրագործվում էր հայերի նկատմամբ: Բազմիցս Ստամբուլ և Բեռլին հեռագրեր են ուղարկել, որոնք պատմում էին, թե ինչ էր կատարվում շրջաններում: Շոյբներն-Ռիխտերն եթե նույնիսկ դեսպանի պարտականություն էր ստանձնել, էությամբ զինվորական էր: Մոտիկից հետևում էր շրջանի Երրորդ բանակի գործունեությանը: Ստամբուլ ուղարկած հեռագրում հայտնում էր, որ հայցը, ինչպես Էնվեր փաշան է շեշտում, ռազմական խնդիր չէր٫ և տարածաշրջանում հայերը ռազմական սպառնալիք չէին ստեղծել: Ըստ նրա` աքսորվում էին կանայք, երեխաներ ու տարեցներ, ովքեր սպառնալիք չէին հանդիսանալու: Սակայն հեռագիրն անտեսեցին: Նույն կերպ անտեսվեցին Ռոսսլերի ու Հոլսթեինի հեռագրերը: Նույնիսկ որոշ ժամանակ անց Շոյբներն-Ռիխտերին լռեցնելու համար փոխեցին նրա պաշտոնավարման շրջանը:

Տեսակետ կա, որ եթե պատժվեր Հայոց ցեղասպանությունը, տեղի չէր ունենա Հոլոքոստը: Ի՞նչ եք մտածում սրա մասին:

Ըստ իս` սրանք ուղղակիորեն անհամեմատելի են: Օսմանցիները վախենում էին, որ հայերը կհամագերծակցեին ռուսների հետ: Տեսել էին, որ Բալկանյան պատերազմում ուրիշ ազգերը٫ ռուսների հետ միավորվելով, իրենց դեմ էին ուղղվել: Սա անշուշտ որ չի օրինականացնում իրագործվածը: Իսկ նացիստական վարչակարգում հրեաների դեմ ուղղված բռնությունների տակ նման վախ չկար: Այնտեղ իրագործվածը զուտ ռասիզմ էր:

Չկա՞ն գերմանացի լիազորներ, ովքեր Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ պաշտոնավարում էին Օսմանյան կայսրությունում և հետո օժանդակեցին նացիստներին:

Այո՜, նման անուններ կան: Ֆրանց վոն Պապենը նրանցից մեկն է, ով պատերազմի վերջում Օսմանյան կայսրությունում շտաբի սպա էր և հետո մեծապես աջակցեց նացիստական վարչակարգին: Հյումանը նույնպես դրանցից մեկն է: Հյումանը պատերազմից հետո 20-ական թթ. նացիստական կուսակցությանը մեծապես աջակցած «Deutsche Allgemeine Zeitung» անվամբ թերթի սեփականատերն էր: Այս թերթը դեմ է եղել 1921թ. Բեռլինում Թալեաթ փաշայի սպանությունից հետո Թեհլերյանի ազատ արձակմանը: Դրանից հետո թերթում Շելլենդորֆը, օսմանյան առաջին բանակային շտաբի հրամանատար Օտտո վոն Ֆելդմանը և Երրորդ բանակային շտաբի հրամանատար Ֆելիքս Գուսը հոդված են հրատարակել այն մասին, թե ինչու էր անհրաժեշտ կոտորել հայերին:

ՉԻ ԽՈՍՎՈՒՄ, ԹԵ ԳԵՐՄԱՆԻԱՆ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ 100-ՐԴ ՏԱՐԵԼԻՑԻՆ ԻՆՉ Է ԱՆԵԼՈՒ

Այսօր Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ Գերմանիայի դիրքորոշումը ո՞րն է լինելու:

2005թ. Գերմանիայի խորհրդարանում քննարկվեց Հայոց ցեղասպանությունը և մի հայտարարություն հրապարակվեց, ըստ որի` Գերմանիան սխալ էր համարում այն, ինչ արել էր այդ ժամանակաշրջանում և որպես պետություն ցավում էր դրա համար: Այդ ժամանակահատվածում Գերմանիան եթե մտածում էլ էր, որ դա ցեղասպանություն է եղել, Թուրքիայի հետ հարաբերությունների պատճառով ցեղասպանություն չասաց: Այսօր էլ նույն մտածելակերպն է գերիշխող: Ես, իրականում, չեմ նայում, թե սա ինչպես կանվանվի: Միայն թե Գերմանիան ավելին պետք է անի:

Գրեմանիան այս հարցում ի՞նչ կարող է անել:

2015 թ. ապրիլին Գերմանիան Երևանում ցեղասպանության հիշատակմանը որևէ բարձրաստիճան պաշտոնյայով չի մասնակցելու: Կանցլեր Մերկելն այս հարցի շուրջ դեռևս չի էլ մտածել: Չեմ կարծում, որ արտաքին գործերի նախարար Ֆրանկ-Վալտեր Շտայնմայերը մտածել է: Գուցե կմասնակցի Հայաստանում Գերմանիայի արտակարգ և լիազոր դեսպանը: Սակայն տարօրինակ է, որ Գերմանիայում սա անգամ չի քննարկվում: Այս գրքով, հուսամ, կկարողանամ նման քննարկում բացել:

20-րդ դարը վկայեց, որ Գերմանիան և Օսմանյան կայսրությունը կիրառության մեջ են դրել «անհանգստացնող բնակչությանը ոչնչացնելու» տրամաբանությունը: Ինչո՞ւ այս երկու երկրներում կիրառության մեջ դրվեց այս տրամաբանությունը:

Միատարր ազգ-պետություն ստեղծելու ցանկությունը ֆրանսիական հեղափոխության հետ մեկտեղ աճող ժամանակակից ազգայնամոլության արդյունքն է: 19-րդ դարի ընթացքում կենսաբանական ռասիզմը հռչակ է ձեռք բերել և ազգային պատկանելությունը կամ կապը հետզհետե սկսել է բնորոշվել կենսաբանական տերմիններով, օրինակ` ռասայի միջոցով: Այս ժամանակահատվածում տարածում գտնող սոցիալ-դարվինիզմն առաջ էր քաշում այն հիպոթեզը, որ բոլոր ազգերը շարունակական պայքարի մեջ են մյուսների հետ٫ և պայքարի արդյունքում կենդանի են մնում միայն «ամենաուժեղները»: Հասարակական միատարրությունն ու «ռասայական մաքրությունը» դիտվում են որպես այս պայքարը հաղթելու կարևոր գործոններ: Գերմանիայի և Օսմանյան կայսրության էլիտան ճգնաժամային պահերին, այն պահերին, երբ ամենաշատն էր զգում, որ հասարակությունն ու պետությունը բարեփոխումների կարիք ուներ, կիրառության մեջ դրեց այս գաղափարները:

Ինչո՞ւ է այս տեսակ «եզրափակիչ լուծումների» կիրառումը հնարավոր լինում ճգնաժամային իրավիճակներում:

Տնտեսական կամ քաղաքական ճգնաժամը բարձրացնում է վտանգի զգացումը, այսինքն` սոցիալ-դարվինիստական պայքարում հետ մնալու զգացողությունը: Մեծացվում է քաղաքական և տնտեսական համակարգը մոդեռնիզացնելու համար գործադրվող ճնշումը: Հաջողակ մրցակցի կաղապարատիպի համաձայն` անխուսափելի է դառնում սեփական հասարակությունը վերաձևավորելը: 19-րդ և 20-րդ դարերում Գերմանիայի և Օսմանյան կայսրության/Թուրքիայի մի քանի ժողովուրդներ, այս կերպ միմյանց համար օրինակ դառնալով, փորձարկեցին մոդեռնիզացման մեթոդը: Այս իմաստով շրջանառվող «խաղերի» հետևում թաքնված ճգնաժամերն ու ռազմավարությունը պարզաբանելու և ամենահաջողակը թվացող մրցակցին ձերբակալելու համար որոշվում է քավության նոխազը: Որպեսզի թաքցնեն այն, ինչ անելու են այս քավության նոխազների հետ, ճգնաժամային պահերը կարևոր հնարավորություն են ընձեռում: Այս առումով ընդդեմ մեծամասնության արմատական միջոցների աճում է հանդուրժողականությունը: Միևնույն ժամանակ պատերազմը նույնպես ծայրահեղ բռնությունների գործադրումը թաքցնելու համար կարևոր դիմակ է դառնում:

Այս տրամաբանությունը կարո՞ղ է փոխանցվել, կարո՞ղ է վերածվել պետական ավանդույթի:

Ցեղասպանության ռազմավարություններն ուսուցողական են: Կարող են փոխանցվել անհատական կամ հասարակական հիշողության կամ ուսուցիչ-աշակերտ հարաբերությունների միջոցով: Հատկապես սրա վերաբերյալ գիտական գաղափարները ուսուցիչների միջոցով հեշտությամբ մի սերնդից մյուսին են անցնում: Հասարակությունները նույնպես մեթոդներ և ռազմավարություններ են զարգացնում և սահմանում դրանց արդյունավետությունը: Այս գործողությունները, որ դիտարկվում են որպես «ճիշտ պրակտիկա», յուրաքանչյուր նոր սերնդի համար օրինակ հանդիսանալով` նորից վերահաստատվում են: Այս առումով եթե ցեղասպանության միտումը որոշ հասարակությունների համար ներունակ էլ լինի, սերնդեսերունդ փոխանցվող, ուսուցանվող է:

Այս պատճառով կարո՞ղ ենք ասել, որ Գերմանիայի գաղութատիրական գոյությունը ազդել է նացիստների վերելքի վրա:

Կարևոր նմանություններ ու տարբերություններ կան այն քաղաքականությունների միջև, որ Գերմանիան վարել է Առաջին համաշխարհային պատերազմից առաջ Աֆրիկայի, իսկ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Եւրոպայի նկատմամբ: Ամենակարևոր նմանությունը, հողերը բռնազավթելով, ռասայի հիման վրա սրբագրումներ անելու նախաձեռնությունն է: Գերմանիան ինչպես հարավարևմտյան Աֆրիկայում նախաձեռնեց ռասայական պետություն ստեղծել, այնպես էլ Արևելյան Եվրոպայում ջանաց արիական գաղութ, ռասայական գերիշխանության համակարգ ստեղծել: Սակայն٫ ի տարբերություն գաղութատիրական ժամանակաշրջանի٫ Եւրոպայում բռնությունը թիրախ դարձրեց նաև գերմանացիներին: Գերմանացիները հրեաներին ներքին թշնամի հայտարարեցին և ոչնչացրեցին: Այս կետում հակասեմականությունը և Գերմանիայում վերջինիս հարյուրամյա ավանդույթը ևս կենտրոնական դեր խաղացին: Կրկին կարևոր է ընդգծել, որ Գերմանիայի կործանարար ծրագրերը չսահմանափակվեցին միայն հրեաներով: Սինտիներն ու գնչուները, հատկապես միլիոնավոր սլավոններ ոչնչացվեցին գերմանացիների ահռելի բնակեցման-գաղութացման ծրագրի համար հարթակ բացելու նպատակով: Սակայն անշուշտ հրեաների նկատմամբ գործադրված բռնությունները սլավոնների նկատմամբ նույն մակարդակով չկրկնվեցին:

Երբ նայում ենք 20-րդ դարի առաջին կեսի ցեղասպանություններին, սովորաբար Գերմանիային որպես հանցակից ենք դիտում: Գերմանիան ինչո՞ւ է տեղ զբաղեցնում նման մեծ բռնությունների գործադրումներում:

Սա٫ անշուշտ, սկիզբ չի առնում գերմանացիներին հատուկ ռասիստական ավանդույթներից: Այս իրավիճակն ավելի շատ բխում է 1871 թ. Գերմանական կայսրության ստեղծումից հետո «հետ մնացած» գերմանական հասարակությունը մոդեռնիզացնելու և աշխարհում առաջատար դեր խաղալու պետության ցանկությունից: Ե՜վ Հերերոյի ցեղասպանությունը, և՜ Հոլոքոստը, բացի հակասեմական և նման այլ գործոններից, ծագում են այնպիսի կարգավորված և ազդեցիկ տնտեսական համակարգ ստեղծելու տրամաբանությունից, որով հնարավոր լինի մրցակցել Ֆրանսիայի կամ Մեծ Բրիտանիայի, ինչպես նաև եւրոպական այլ ուժերի հետ: Առաջին համաշխարհային պատերազմում կրած պարտությունից հետո այս ցանկությունը բավականին խտացել էր٫ և այս ցանկությունը չբավարարելու մեղքը բարդվեց քավության նոխազների վրա: Հատկապես Արևելյան Եւրոպան պաշարելու և նվաճելու Գերմանիայի քաղաքականությունն այս ուղղությամբ մեկ նպատակով`տարածաշրջանը քավության նոխազներից մաքրելու և ռասայական առումով նորից վերաձևավորելու համար կատարված քայլ էր: Ներկայում վիճահարույց թեմա է, թե Գերմանիայն որքան ակտիվ դերակատարում է ունեցել Հայոց ցեղասպանության մեջ: Նվազագույնը բացահայտ է այն, որ Գերմանիան անտեսել է հայերի դեմ ուղղված բռնությունները, քանի որ Օսմանյան կայսրության կարիքն ուներ որպես դաշնակցի: Բացի այս` կարելի է ասել նաև, որ համակրանքով էր նայում երիտթուրքերի` հասարակությունը միատարր դարձնելով մոդեռնիզացնելու նախաձեռնությանը:

Համաձայն Ձեր նշած ոչնչացնելու տրամաբանության` կարելի՞ է համեմատել Հայոց ցեղասպանությունն ու Հոլոքոստը:

Բոլոր ցեղասպանությունների իրողությունները ընդհանուր վարք և առանձնահատկություններ են պարունակում և կարող են համեմատվել, նույնիսկ պետք է համեմատվեն: Առանց համեմատելու չենք կարող հասկանալ ցեղասպանությանը բնորոշ պատմական օրինակների նմանություններն ու տարբերությունները: Հայոց ցեղասպանության և Հոլոքոստի ժամանակ, ի տարբերություն Հերերոյի ցեղասպանության և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ սլավոնների իրավիճակի, բռնությունն ուղղված է «ներքին թշնամիների» դեմ: Բացի այդ` Հայոց ցեղասպանության և Հոլոքոստի ժամանակ բռնությունը գործադրվում է մեծ պատերազմական պայմաններում: Սա էլ գաղափարական մեղադրանքի հնարավորություն է տալիս, որը փոքրամասնություններին կոդիֆիկացնում է որպես արտաքին թշնամու հետ համագործակցող ներքին թշնամի: Սակայն երկու իրողության դեպքում էլ տարբեր քաղաքական մթնոլորտներն ու գաղափարախոսությունն օրինականացնող մեթոդներ կան:

Բացի կենտրոնական քաղաքականությունից` քաղաքացիականները որքա՞ն էին զգում որպես ներքին թշնամի կոդավորելու և ոչնչացնելու տրամաբանության կարիքը:

Հայոց ցեղասպանության և Հոլոքոստի նման հանցանքներում քաղաքացիական բնակչությունը գիտակցում է անարդարությունը, որ այն զոհերը, որ ապրել են հասարակության մեջ, նրանց ոչնչացումը տեղի է ունեցել հետ մնացած հասարակությանը ուղղակիորեն կամ անուղղակի կերպով օգուտ բերելու համար: Բռնությունների չափերին, սրա ամենածայրահեղ արդյունքը հանդիացող հազարավոր մարդկանց սպանությունների մանրամասներին չեն կարող տիրապետել: Սակայն նորից մարդկության բոլոր սկզբունքների դեմ իրականացված հանցանքն անհնար է٫ որ տեղի ունենա առանց հասարակության կարևոր հատվածի` հատկապես վերնախավի մասնակցության կամ առնվազն համաձայնության:

Ըստ Ձեզ` Գերմանիան առերեսվե՞լ է իր արյունոտ անցյալի հետ:

Գերմանիան հարաբերականորեն մեծ չափով ընդունել է Հոլոքոստի պատմական հանցանքն ու պատասխանատվությունը: Նույնիսկ դրա հետևանքով հավանություն է ստացել միջազգային շրջանակների կողմից: Սակայն երբ հարցը հասնում է Գերմանիայի գաղութատիրական հանցանքներին, դրանք ընդունելու հարցում դժվարություններ են առաջանում: 2004 թ. գերմանական կառավարությունը նախարար Հայդեմարի Վիցորեկ-Զեուլի միջոցով 1904-1908թթ. իր գործած հանցանքների համար պաշտոնապես ներողություն խնդրեց Նամիբիայից և ընդունեց, որ գործած հանցանքն այսօր ցեղասպանություն է կոչվելու: Գերմանական քաղաքացիական հասարակության մի մասը դեռ շարունակում է ճնշում գործադրել պաշտոնական ընդունման, ներողության և Նամիբիայի զոհերի թոռներին փոխհատուցում վճարելու համար, սակայն սա դեռ իրականացված չէ: Նորից կարող եմ ասել, որ շարունակվելու է ճնշումը٫ քանի որ այս հարցը բաց քննարկման թեմա է դարձել٫ և հասարակության ավելի մեծաթիվ հատված է հետզհետե առերեսվում անցյալի սխալների հետ:

Երբ խոսքը վերաբերում է Հայոց ցեղասպանությանը, Գերմանիան աշխատում է շարունակել ժխտման դեմ «չեզոք» դիրքորոշումը: Հայոց ցեղասպանությունը Գերմանիայի համար անցյալի հետ առերեսվելու ո՞ր հատվածում է:

Ինչպես Հերերոյի ցեղասպանության դեպքում էր, Հայոց ցեղասպանության դեպքում ևս գերմանական կառավարությունը Հոլոքոստից առաջ որևէ ցեղասպանություն ընդունելու հարցում բավականին դժկամ է: Սա մի կողմից՝ բխում է Հոլոքոստը հարաբերական դարձնելու վախից, մյուս կողմից` Գերմանիայում բնակվող թուրքական մեծ համայնքին չօտարացնելու ցանկությունից: Ըստ իս` Գերմանիան պետք է ընդունի Հայոց ցեղասպանության ընթացքում գերմանական բանակի գործողությունների պատասխանատվությունը: Ճիշտ այնպես, ինչպես աշխատեց առերեսվել Հերերոյի ցեղասպանության պատասխանատվության հետ…

‘Eğer Almanya yardım etseydi, çok sayıda Ermeni kurtulabilirdi’ | Agos

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը