«Հրդեհը» որպես ցեղասպանությունն ամբողջացնող տարր

Ֆերդա Բալանջար

«1916 թ. Անկարայի հրդեհը: Աղետի տրամաբանությունը» գրքի հեղինակներ Թայան Էսինի և Զելիհա Էթյոզի հետ խոսեցինք ոչ միայն 1916 թ. Անկարայի հրդեհի, այլև որպես հասարակության ինժեներության մեթոդ կիրառվող հրդեհների և դրանց հետևանքների մասին:

«1916 թ. Անկարայի հրդեհը: Աղետի տրամաբանությունը» գիրքը, որն ուսումնասիրում է 1915 թ. անկարաբնակ հայերին աքսորի ենթարկելուց 1 տարի անց սկսված հրդեհը, լույս տեսավ այս շաբաթ «Իլեթիշիմ» հրատարակչության տպագրությամբ: Ուսումնասիրող Թայլան Էսինի և Անկարայի համալսարանի քաղաքական գիտությունների ֆակուլտետի դասախոս դոկ. Զելիհա Էթյոզի կողմից գրված աշխատությունը չի սահմանափակվում միայն 1916 թ. Անկարայի հրդեհի ուսումնասիրությամբ: Գրքում 1914-18 թթ.Անատոլիայի տարբեր քաղաքներում տեղի ունեցած հրդեհները նույնպես ուսումնասիրվում են պատմական փաստերի շրջանակներում: Գիրքը պարզապես հետևյալ հարցի պատասխանն է փնտրում. Անկարայի հրդեհն ու այլ քաղաքների հրդեհներն այդ ժամանակաշրջանի իշխանության բնակչության ինժեներության, եթե ավելի պարզ խոսենք, հայերին և հույներին երկրից վտարելու, նրանց հետ վերադարձը խոչընդոտելու ծրագրի մի մա՞սն էր: Աշխատությունն այս հարցի և խնդրի առնչությամբ կարևոր բացահայտումներ է անում:

Գրքում նախ՝ Դիարբեքիրի, այնուհետև՝ Անկարայի նահանգապետ Մեհմեդ Ռեշիդից (Շահինգիրայ) բացի, ում անունը, 1915 թ. Հայոց ցեղասպանություն ասելիս, առաջինն ես մտաբերում, տեղ է տրվում նաև ցեղասպանության ընթացքում կարևոր դերակատար, ժամանակաշրջանի Անկարայի Անվտանգության տնօրեն Մուսթաֆա Դուրաքի (Սաքարյա) և Անկարայի հրդեհը գրի առած միակ գրող Ռեֆիք Հալիթ Քարայի կենսագրական մանրամասնություններին: Գրքի հավելվածների մեջ տեղ են գտել նաև անկարաբնակ կաթոլիկ հայերի վկայությունները ներառող հեռագրերի ու խնդրագրերի օրինակներ, Կարապետ Թերզիյանի` 1969 թ. Բեյրութում հայերեն տպագրված «Իսթանոզի հայերի պատմություն» գրքից թարգմանված «Վշտալի տարիներ` 1915-1921» վերնագրով գլուխը: Հետևաբար այսօր բախվել ենք մի թեմայի, որի մասին հավելյալ չի խոսվում:

Գրքի հեղինակներ Թայան Էսինի և Զելիհա Էթյոզի հետ խոսեցինք ոչ միայն 1916 թ. Անկարայի հրդեհի, այլև որպես հասարակության ինժեներության մեթոդ կիրառվող հրդեհների և դրանց հետևանքների մասին:

Ինչպե՞ս ծնվեց «1916 թ. Անկարայի հրդեհը» գիրքը ստեղծելու միտքը:

Զելիհա Էթյոզ: Իմ դոկտորական թեզը 19-րդ դարի Անկարայի սոցիալ-մշակութային կյանքի վերաբերյալ էր: Թեզի վրա աշխատելիս կարճ ժամանակահատված աշխատել եմ «Public Record Office»-ում և հետաքրքրվելով այդ ժամանակաշրջանում Անգլիայի հյուպատոսի տեղակալների գրած զեկույցներով` հանդիպեցի այնպիսի զեկույցների, որոնցում խոսվում էր հատկապես դարաշրջանի վերջին քառորդում նահանգի տարբեր գավառներում ու գավառակներում մուսուլման և քրիստոնյա բնակչության միջև գոյություն ունեցող լարվածության և ընդհարումների մասին, սակայն քանի որ էականորեն չէին առնչվում թեզիս շրջանակներին, չկարողացա անել դրանց կրկնօրինակները: Եվ քանի որ ինչպես Անկարայի, այնպես էլ խարխուլ Միջին անատոլական գյուղաքաղաքի զարգացման խնդրի առնչությամբ գերակա պաշտոնական տեսակետը` այն է` բուրժուա դասակարգ չի եղել կամ եղել է ոչ մուսուլման կոմպրադորային բուրժուազիա, շատ խնդրահարույց էր, հետևաբար ինձ մոտ համոզմունք առաջացավ ուշադիր և մանրամասն ուսումնասիրել սրանց վերաբերյալ այլ թեմաներ:

Այս համոզմունքով ասելով, թե գործը պետք է սկսեմ փոքրամասշտաբ ձեռնարկումներով` Թայլան Էսինի հետ մեր ուսումնասիրությունների ոլորտները համընկան և միավորվեցին. Նա անկարացի էր և քիչ թե շատ հետաքրքրվում էր Անկարայում կյանքի անցյած ձևերի վերաբերյալ ուսումնասիրություններով ու տեղեկություններով: Մեր սկզբնակետը դարձավ 1916 թ. Անկարայի հրդեհը, որի շուրջ սպեկուլյացիաներ և անորոշություններ կային:

Թայլան Էսին: Դասական ժամանակաշրջանի համար հայտնի են հատկապես Ստամբուլի հրդեհները: Երբ են սկսվել` չգիտեմ, բայց «հրդեհի ասք» կոչվող չափածո «ժանր» կա: Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին յուրաքանչյուր քաղաքի հրդեհը գիտեր այդ քաղաքի առնվազն երկրորդ, երրորդ սերունդը, որպես ասեկոսե` շրջում էին դրա տարատեսակները: Պատմվում էր նաև, որ դրանք հրկիզումներ են եղել: Մենք միայն որոշեցինք ուսումնասիրություն կատարել այն «գաղտնիքի» շուրջ, որի մասին բոլորը գիտեն: Երբ իմացանք, որ հատկապես Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին ուրիշ քաղաքներում ևս «մեծ հրդեհներ» են եղել, որոշեցինք ավելի խորքը նայել: Աքսորի մանրամասները քիչ թե շատ հայտնի էին, սակայն հրդեհների հետ կապված քիչ, իսկ այն մասին, որ երկուսի միջև կապ կար, ավելի քիչ մանրամասնություն կար:

Ժամանակաշրջանի օսմանյան աշխարհագրության յուրաքանչյուր վայրը` Իզմիտից մինչև Դիարբեքիր պարուրած կասկածելի հրդեհների ընդհանրությունն ի՞նչն էր:

Թայլան Էսին: Այս հրդեհների ամենաակնհայտ ընդհանուր առանձնահատկություններն էին.

1. Քաղաքներում կամ համեմատաբար մեծ բնակավայրերում ծագելը (սա կարող է կապված լինել նաև գրանցամատյաններ պահելու և թաքցնելու հետ):

2. Վնաս հասցնել այն թաղամասերին, որտեղ հիմնականում խտացած են քրիստոնյաները:

3. Բացի Դիարբեքիրից` պաշտոնական փաստաթղթերում բացահայտված չէ հրդեհների նպատակային տարրը. չնայած սրան` երկրորդական աղբյուր-ասեկոսեներից հայտնի է, որ մեծ մասը հրկիզումներ են եղել: Հրդեհը կասկածներից ու հաշտությունից հետո անհատական դիմումների հիման վրա հետաքննության թեմա է դարձել, սակայն քանի որ դրանք անարդյունք են եղել կամ արխիվներում չեն գտնվել արդյունքները, հանցագործներն անհայտ են մնացել:

Զելիհա Էթյոզ: Դասական ժամանակաշրջանում հրդեհի բռնկումը, շուկաների ու տների այրվելը, հպատակներին պատկանող ունեցվածքի թալանը փադիշահների և վեզիրների տեսանկյունից սարսափազդու էր: Ենիչերները հրդեհն ու թալանը շատ անգամ իրենց դժգոհությունն արտահայտելու համար էին սկսում. փադիշահին սպառնում էին այրել շուկան և թաղամասերը, եթե իրենց պահանջները չբավարարվեին և բավականաչափ պարգևավճար չստանային: Իսկ 19-րդ դարից հետո պետության դրությունը փսխվում է, մեր առջև արդեն նոր ձևավորվող ժամանակակից ժողովուրդ-պետություն է, սակայն նոր իրավիճակը, մի կողմից ժողովրդին հեշտ ղեկավարվող դարձնելով, դժվարացնում է ժողովրդի նկատմամբ վերահսկողությունը, հետևաբար նաև սկսվում է ժողովրդին ուրիշ միջոցներով վերահսկողության տակ պահելու ճանապարհների փնտրտուքը: Օրինակ` սխալ չի լինի, եթե ասենք, որ վերաբնակեցումը` պարտադրված աքսորի նման տեղահանում և նորից բնակեցում հանդիսացող տեղաբաշխումը, Աբդուլհամիդի և Միություն և առաջադիմության ժամանակաշրջանում կիրառման ամենատարածված միջոցն էր: Կարող է հավակնոտ թվալ, սակայն հրդեհներն էլ արդեն բնակեցման քաղաքականությունն ամբողջականացնող, հեշտացնող որակներ էին ձեռք բերել:

«ԿԱՐԾՈՒՄ ԵՆՔ, ՈՐ ՀՐԴԵՀԸ ԼՔՅԱԼ ԳՈՒՅՔԵՐԸ ԿԻՍԵԼՈՒ ՀԱՐՑՈՒՄ ԿՈՆՖԼԻԿՏԻ ՑՈՒՑԻՉ Է»:

Հրդեհները ՄԱ ղեկավարներով և տեղական կառավարիչներով սահմանափակելը ճի՞շտ է: Ո՞րքան ազդեցություն ունի այն տեղի ունեցած հասարակական կոտորածներում:

Թայլան Էսին: Չկան վկաներ, և չի կարելի սպասել, որ հանցագործների առնչությամբ պաշտոնական զեկույցներ կգտնվեն (միակ բացառությունը Դիարբեքիրի հրդեհն է): Հրդեհի մասին զեկուցող պաշտոնական փաստաթղթերն անորոշ ու փակ են: Այս իրավիճակում հնարավոր չէ անգամ ենթադրել հանցագործներին: Ձեռքի տակ եղածը միայն որոշ հանցանշաններ են, որոնցով կարող ենք հետևություն անել: Անվանի անձանց, ժողովրդի և մյուլքերի ամիրաների, վերջիններիս և Ստամբուլի միջև հարաբերություններն ու լարվածությունները կարևոր տվյալներ են: Իսկ երկրորդ ապացույցն ինքը հրդեհն է: Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ լքյալ գույքրի մի մասը լուծարելով Ստամբուլ են ուղարկվել, մի մասն էլ թողնվել է բռնագրավված վայրում շենքերի կառուցմանն ու կահավորմանը: Իսկ հրդեհը, կարծում ենք, լքյալ գույքերը կիսելու հարցում կոնֆլիկտի ցուցիչ է: Եթե այս տեսակետը ճիշտ է, ապա բոլոր նրանք, ովքեր կոնֆլիկտի կողմնակից էին, այդ քաոսային միջավայրում պոտենցիալ մեկական գաղափարակիրներ են, ովքեր ցանկանում էին վերացնել նաև «վերացնելու» թույլտվությունը:

Զելիհա Էթյոզ: Մնաց այն, որ Ֆալիհ Ռըֆքըի գրածը ցույց է տալիս, որ եթե անգամ օգտագործեն հարևանների թողած գույքը, այնուհանդերձ կենսաձևին նախանձով ու կարոտով նայող բոլոր հայրենակիցները պատասխանատու կարող են լինել: Ինչ-որ իմաստով կարող ենք խոսել «ընդհանուր հանցանքի» մասին, կարող ենք բնութագրել ինչպես այն իրականացնողներին, այնպես էլ նրանց, ովքեր դա չեն արել:

Այն արտահայտությունը, թե «Խարխուլ անատոլական մի գյուղաքաղաքից ժամանակակից մայրաքաղաք ստեղծեցինք», հանրապետական գաղափարախոսների կողմից հաճախ է կիրառվում: «1916 թ. Անկարայի հրդեհի» հեռանկարից ելնելով` այս արտահայտությունն ինչպե՞ս եք արժևորում:

Զելիհա Էթյոզ: Երբ մեկ անգամ ևս նայում ենք 19-րդ դարին, Անգորան, իհարկե, եւրոպական քաղաքների մեծության չէ, անկասկած, և անշուշտ կրում է «անկում ապրող» կայսրության խնդիրների ու դժվարությունների հետքը, սակայն չի կարող բնութագրվել որպես խարխուլ անատոլական գյուղաքաղաք, մինչդեռ կարող է բնորոշվել որպես քայլ առ քայլ «խարխուլ վիճակի հասցված» քաղաք: Միայն այս օրինակն եմ ուզում բերել. դարասկզբում Անգորան դեռ իր ձեռքում էր պահում մոհերի մենիշխանությունը, 1830-ական թթ. մոհերի բրդատու ոչխարաբուծությունը արգելվում է մոհերի հիմնական արտադրողներին` հայերին և հույներին, ինչի հետևանքով շեշտակիորեն ընկնում է մոհերի արտադրությունը, հետո արգելքը հանվում է, սակայն եղածն եղած էր: Նման շատ օրինակներ կարելի է բերել: Կամ կարելի է հիշեցնել կյանքի այն որակների մասին, որոնք չէին համապատասխանում քաղաքի խարխուլ նկարագրին, օրինակ` քաղաքի խորհրդում ընդգրկված հույների և հայերի պայքարը, որ քաղաքի ստեղծած աղբյուրները ոչ թե կենտրոնին, այլ քաղաքի զարգացմանը պետք է հատկացվեն: Հետևաբար «խարխուլ» նկարագիրը բավականին հաստ վարագույրի դեր էր կատարում, որը խանգարում էր նայել քաղաքի անցյալին: Ավելին` հրդեհը, վերացնելով նաև չնայած խիստ վարչարարական ընթացակարգերին ու գործադրումներին դեռ մնացած «հարստությունը» մաքրելու, «ոչնչացնելու» թույլտվությունը, այս խարխուլ անատոլական գյուղաքաղաքը բնութագրելու համար «ստույգություն» ձեռք բերեց:

Թայլան Էսին: Սա ակնարկում է այն մասին, որ ամեն նոր բան զրոյից կարող է ստեղծվել, նույնիսկ անհրաժեշտ է, որ այդպես լինի: Մնացորդների վրա նոր և հույս տվող որևէ բան չի կարող ստեղծվել: Պատմությունը, լեզուն, արտաքին տեսքը և այլն, հանրապետության Անկարայի ասքն այս դրույթի զուգահեռներն են: Սակայն եթե գործը դիտարկենք, ոչ թե դրա բացահայտումը ցանկացողի տեսանյունից, այլ բացահայտման ընթացքից, ավերումների, բռնությունների ու կործանումների վրա ի՞նչ կարող է կառուցվել: Անշուշտ, որ այս սերմի պտուղը: Այն, ինչի մեջ մենք այսօր ապրում ենք, բռնության և ավերումի գալարից բացի ուրիշ ի՞նչ է: Բնությունը, կանայք, քաղաքը, կենդանիները, կազմակերպվել ցանկացող հասարակությունը, նույնիսկ բռնություն գործադրողներն անգամ մի ժամանակ բռնության են ենթարկվել, բռնությունից չեն կարողացել խուսափել, չենք կարողանում խուսափել: Մի կողմ թողնենք զրոյից ինչ-որ նոր բան ստեղծվել-չստեղծվելը, «զրոյացման» գործունեության ձեռք բերած ձևը միշտ ի հայտ է գալիս որպես կողմնակի արտադրանք և շարունակում է իր գոյությունը:

ՄԱ-ի` կապիտալի ազգայնականացման քաղաքականությունը հանրապետության ժամանակաշրջանում շրջանառվո՞ւմ է: Հանրապետության ստեղծման ժամանակաշրջանում նույնպես նման հրդեհներ տեսնում ե՞նք:

Զելիհա Էթյոզ: Հույներից և հայերից մնացած գույքի «վերջաբանի» հարցում, 1920 թ.-ից սկսած, հատկապես 1922-1925 թթ. օրենսդրական փոփոխությունները, ըստ էության, նպատակ էին հետապնդում կանխել իրավունքի պնդումները, միաժամանակ նաև կարգավորում էին խնդրո առարկա գույքերի անցումները, այդ պատճառով «քմահաճ» «ազգային գույքի վարչակարգը» յուրացվել է նաև հանրապետական կադրերի կողմից: Օրինակ` Ու. Ումիթ Ունգյորի և Մեհմեդ Փոլաթելիի «Բռնագրավում և ոչնչացում» անվամբ աշխատությունն այս հարցում ուշադրության արժանի աղբյուրներից է: Բացի այդ` ես մտածում եմ, որ անհրաժեշտ է անդրադառնալ ինչպես հայերից ու հույներից մնացած գույքի թալանին ու այդ թալանի ձևերին, այլև նրանց պատկանող մշակութային արժեքների «ազգային կոտորածին»` ամենանուրբ ձևակերպմամբ` «դրանք իրենց սեփականությունը դարձնելուն»:

Թայլան Էսին: Առաջինի համար կարելի է հիշատակել Նևզաթ Օնարանի երկհատորյակը և Թ. Աքչամի և Ումիթ Քուրթի «Օրենքների ոգին» աշխատությունը: Ինչ վերաբերում է երկրորդ հարցին` այո: Սակայն այս թեմայով որևէ աշխատություն չկա: Այստեղ 3 տեսակ հրդեհ կարող է լինել` աքսորից վերադարձը խոչընդոտող հրդեհներ, հունական ռազմաճակատի հրդեհներ, Ստամբուլի և Իզմիրի հրդեհներ, որտեղ հանրապետության հռչակումից և բնակչության փոխանակումից հետո ոչ մուսուլման բնակչությունը դեռ կարողանում էր թաքնվել:

ՔԱՂԱՔԱՅԻՆ ՀՐԴԵՀՆԵՐ (1914-1918)

Ամասիա, «Սելաղզը», 1914 թ. մարտի 12 և 1915 թ. հուլիսի 21

Ամասիայում ուսումնասիրվող ժամանակահատվածում նույն կարգի երկու հրդեհ է բռնկվել՝ մեկը՝ 1914 թ. աքսորից առաջ, իսկ մյուսը աքսորը սկսվելուց հետո («դատարկ հայկական տները»): Առաջին հրդեհը բռնկվել է Սելաղզըում, իսկ երկրորդը տարածվել է մի կողմից ՝մինչև «Բեյազիդ և նրա շրջակայքը», մյուս կողմից` մինչև Դերե թաղամաս: Հաստատվել է, որ 14 թաղամասերում 2 հազար տուն է այրվել:

Քասթամոնու, Ջեբրայիլ թաղամաս, 1914 թ. մայիսի 3

Ջեբրայիլը Քասթամոնուի ոչ մուսուլմանական թաղամասն է: Կենտրոնում գտնվող 34 թաղամասերի մեջ երկրորդ մեծ թաղամասն է: Հրդեհի ժամանակ Քասթամոնուի քրսիտոնյաները դեռ չէին աքորվել: Քասթամոնուի Ջեբրայիլ թաղամասի հրդեհը Ամասիայի, Դիարբեքիրի կամ Անկարայի նման մեծ ավերածություններ չի թողել:

Թոքատ, շուկա, 1914 թ. մայիս և 1916 թ. հունվար

Հալիս Ջինլիօղլուն «Սվասի ժողովրդական բանահյուսություն» ամսագրի 1977 թ. Հունվարի 48-րդ համարում տպագրված «Թոքատում մեծ հրդեհի ասքը» վերնագրով հոդվածում մանրամասնություններ է ներկայացնում. «Այսօրվա Ջումհուրիեթ հրապարակն ընդգրկող թաղամասն ու շուկան վառվեց… Հրդեհն այրեց Սուլու փողոցից մինչև Ալի Սաբրի ձմեռային կինոթատրոնի լայն հրապարակը` Թոքատի ամենագեղեցիկ շուկան…»: Նշված Սուլու փողոցն առևտրի կենտրոն է եղել, որտեղ մեծամասնություն են կազմել հայ արհեստագործները և որը մոտ է եղել հայկական բնակավայրերին: 1916 թ. հունվարի 2-ին այրվում է «երկդռնանի տպագրատուն, 2 տուն և որոշ խանութներ»: Ավերածությունը շատ ավելի մեծ է:

Դիարբեքիր, Հացահատիկի շուկա, 1914 թ. օգոստոս

Ամենալավ փաստագրված և ամենամեծ ավերածությունների պատճառ դարձած հրդեհներից մեկն է: Այս հրդեհի ժամանակ պետության կողմից քննվել է պետական պաշտոնյաների անփութության, չարաշահումների, նույնիսկ չար մտադրությունների հավանականությունը. Ներքին գործերի նախարարության կողմից 1914 թ. սեպտեմբերի 3-ին նահանգ ուղարկված հեռագրում նշվում է, որ հրդեհը տարածվել է այն պատճառով, որ հացահատիկի շուկայի, որտեղ և սկսվել է հրդեհը, գիշերային պահակները չեն կատարել իրենց պարտականությունները, մուսուլմաններին իրենց գույքը փրկելու համար աջակցություն է ցուցաբերվել, մինչդեռ խանութների քրիստոնյա տերերի թույլտվությունը չի եղել, ոստիկանապետ Մեմդուհ Բեյը արգելել է պաշտպանության տակ վերցնել հատկապես հայերի գույքը և թույլ տվել, որ քրդերն ու մուսուլմանները թալանեն հայերի խանութները, սրան մասնակցել են նաև կարգապահական բանակի զինվորները, իսկ սպաների կողմից արգելք չի եղել:

Էդիրնե, Քալեիչի, 1914 թ. օգոստոսի 24

Հրդեհը տեղի է ունեցել 1914 թ. մայիսին հույների դեմ ահաբեկման քաղաքականության գործադրման և 1914 թ. հոկտեմբերի 22-ի միջակայքում, երբ Գերմանիայի հետ տարվող բանակցությունների արդյունքում «կտրականապես արգելվեց հույների տեղահանումը և դադարեցվեց հույների դեմ ուղղված բռնությունը»: Այն, որ հույների առաջին տեղահանությունը սկսվել է Էդիրնեի նահանգից, նշվում է Թալեաթ փաշայի խորհրդարանական ելույթում: Հայտնի է, որ Էդիրնեի կենտրոնական գյուղաքաղաքներում ավելի ուշ ևս հրդեհներ են բռնկվել:

Բանդըրմա՝ գյուղ Փրեմե (Քափուդաղ), 1915 թ. հունիսի 30

566 տան բոլորը 2.500 բնակիչները հույն էին: Փրեմեն նահիյեի կենտրոն է եղել: Քափուդաղի 26.000 բնակիչներից 21.500-ը հույն էր, 3.700-ը` թուրք, իսկ մնացածը` չերքեզ և հայ:
Բուրսա՝ Օրհանգազի՝ գյուղ Յենիքյոյ, 1915 թ. օգոստոսի 23/24

Հրդեհը բռնկվել է աքսորից հետո: Տարածաշրջանում հրդեհները շարունակվել են նաև 1916-ին: Ներքին գործերի նախարարությունը 1916 թ. հուլիսի 12-ին Խուդավենդիգյար նահանգ կարգադրություն է ուղարկում` ցանկանալով «այստեղից մի կրակ է երևում, որ վկայում է` Արմուդլուի կողմերում հրդեհ է: Արագ քննել ու պարզել հրդեհ է, թե ոչ»:

Իզմիտ՝ հայկական թաղամաս, 1915 թ. օգոստոսի 27

Այն ժամանակ, երբ կառավարիչը քաղաքում չի լինում, Անշարժ գույքի հանձնաժողովի ղեկավարի կողմից (չգիտենք իրական պաշտոնյա եղել է, թե ոչ) ուղարկված երկրորդ հեռագրով պահանջվում է օգնել, քանի որ հրդեհն ուժգնանալով մեծացնում էր իր ընդգրկումը, իսկ այն հանգցնելու միջոցները բավարար չէին: Նույն օրն ուղարկված մեկ այլ հեռագրով տեղեկացվում է, որ հրդեհը հանգցվել է ենթադրաբար հարյուր վեց տուն այրելուց հետո:

Ենթադրվում է, որ Իզմիտի աքսորն սկսվել է Անկարայի հետ մոտ տարեթվին` 1915 թ. հուլիսին: 19.08.1915 թվագրված գերմանական նամակագրության մեջ նշվում է, որ Իզմիտի կաթոլիկ հայերը «ուրիշների հետ» (հավանաբար՝ Գրեգորյանների) աքսորի են ենթարկվել: Սեպտեմբերի սկզբին քաղաքային կառավարչությունից ստացված հաղորդագրությամբ տեղեկացվում էր, որ Իզմիտում հայ չի մնացել: Հայկական թաղամասն աքսորից (կամ հրդեհվելուց) հետո անվանափոխվել է Թալեաթ բեյ և Մազհար բեյ թաղամասերի և բաժանվել երկու մասի, հետագայում անվանվել է Քոզլուք:

Հաչին (Սաիմբեյլի),1915 թ. հոկտեմբերի 3

Ըստ եկեղեցական գրանցամատյանների` գավառում, որտեղ մեծավ մասամբ բնակվում էին հայեր և կաթոլիկներ, կիրակի կեսօրից հետո սկսված հրդեհը 3 ժամվա ընթացքում մոխրի է վերածում 2 հազար տուն, 5 եկեղեցի, մի քանի դպրոց և մոտ 150 խանութ: Ասեկոսեների համաձայն` Հալիչը հրկիզել է Իզզեթ Մուֆթուօղլուն Թալեաթ բեյի հրամանով` հրդեհի պոմպերի վրա նավթ լցնելով, այն տների վրա շաղ տալով:

Բանդըրմա, հայկական գյուղ, 1917թ. մարտ

Ներքին գործերի նախարարություն ուղարկած կայմակամի տեղակալի հաղորդագրության մեջ ասվում է. «Այս գիշեր Բանդըրմանի հայկական գյուղում հրդեհ է ծագել, Բանդըրմայի կայմակամությունից հարևան տներին զգուշացվել է և տեղայիններին ծանուցում է ուղարկվել հրդեհի ծագման վերաբերյալ քննություն անցկացնելու անհրաժեշտության մասին…»:

Այվալըք, 1917թ. ապրիլ-օգոստոս

5-րդ բանակի գլխավոր հրամանատարի տեղակալից 12.08.1917 թ. Ներքին գործերի նախարարություն ուղարկված 17-րդ կորպուսի հրամանատարության զեկույցում Այվալըքում ծագած հրդեհի մասին նշվում է. «… սկսվել է այն կրակից, որ Այվալըքում զինվորական գերատեսչությանը պատկանող զեյթունի ձեթը տեղափոխելու համար եկած կառապանները վառել են բանակային օճառարտադրության գործարանի շրջակայքում գտնվող լքյալ գույքերից մի դատարկ սրճարանում»:

Գելիբոլու, 1917թ. ապրիլի 18

Հրդեհն «սկսվել է ապրիլ ամսվա 18-րդ գիշերը… ալյուրի գործարում», Գալիպոլիի հույներն աքսորվել էին 1914 հունիս-սեպտեմբեր և 1915 թ. մարտ ամիսներին:

Էրդեք, 1917 թ. օգոստոսի 27

Էրդեքում 1914 թ. հույն բնակչության թիվը 30 հազար էր, 1915 թ. այն իջավ 11.500-ի: Նախ՝ աքսորի, այնուհետև՝ հրդեհի հետևանքով 1915 թ. գավառը, որը «բանակի պարտադրանքով գինի ու բեքմես էր արտադրում», «գետնին հավասարվեց»:

Թիրեբոլու, 1917

Ենթադրաբար տեղի է ունեցել 1917 թ., որի հետևանքով այրվել է գյուղաքաղաքի երկու երրորդը: Թիրեբոլուի հրդեհի համար բազմաթիվ աղբյուրներ պատասխանատու են համարում Կովկասի 37-րդ դիվիզիայի հրամանատար, միևնույն ժամանակ Թոփալ Օսմանի դաշնակից Հաջի Համդի բեյին: Համդին պաշտպանել և հովանավորել է ռազմական դատարանին հանձնված Օսմանին:

Ստամբուլ՝ Ֆաթիհ, 1918 թ. մայիսի 31

Սա 1914-18թթ. ամենամեծ հրդեհն էր, որի որի հետևանքով այրվեց 7.500 շինություն: Ջիբալի-Ֆաթիհ-Ալթըմերմեր հրդեհն սկսվեց 1918 թ. մայիսի 31-ին: Իրականում, երբ նայում ենք 1916-ից ի վեր ամրոցի պարիսպների ներսում տեղի ունեցած հրդեհների թաղամասերը ցույց տվող քարտեզին, պարզ է դառնում, որ 1918 թ. հրդեհը նախորդ տարիներին թերակղզու ամենաավերիչ հրդեհների` Աքսարայի, Ֆաթիհի և Քարագյումրուքի շրջակայքում է տեղի ունեցել:

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/10657/soykirimin-tamamlayici-unsuru-olarak-yangin

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը