Ինչպե՞ս են Հայոց ցեղասպանությունն ընկալում Թուրքիայի քրդերը. ներկայացնում են քուրդ մտավորականները

Այս օրերին Երևանում են գտնվում առաջին անգամ մեր երկիրն այցելած քուրդ մտավորականներ Նամըք Քեմալ Դինչը և Այհան Ըշըքը: Նամըք Քեմալ Դինչը «Հարյուրամյա ա~խ. 1915 թ. հանրային հիշողության հետքերը Դիարբեքիրում» գրքի համահեղինակներից մեկն է և այն գրել է Ադնան Չելիքի հետ համատեղ: Ի դեպ, սույն թվականի մարտի 3-ին, ժամը 18:00-ին ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտում կկայանա Նամըք Քեմալ Դինչի և Այհան Ըշըքի` այդ թեմայով սեմինարն ու գրքի շնորհանդեսը, որ նախաձեռնել է պատմական գիտությունների դոկտոր Հարություն Մարությանը: Նշենք նաև, որ քուրդ մտավորականները Հայաստան են եկել Հրանտ Դինքի անվան հիմնադրամի աջակցությամբ և պոլսահայ «Ակօս» շաբաթաթերթի հայերեն բաժնի խմբագիրներից Բագրատ Էսթուքյանի ուղեկցությամբ: Գիրքը նախատեսվում է թարգմանել և հրատարակել նաև հայերեն: Թարգմանությունը կանի Բագրատ Էսթուքյանը: Այսօր առավոտյան պոլսահայ և քուրդ մտավորականները հյուրընկալվեցին նաև Արևմտահայոց հարցերի ուսումնասիրության կենտրոնում և գրքի վերաբերյալ որոշ մանրամասներ հաղորդեցին կենտրոնի թուրքերեն բաժնի պատասխանատու Մելինե Անումյանին:
Մտավորականները հայտնեցին, որ գրքի նպատակն է եղել բանավոր պատմության միջոցով վերարտադրել Դիարբեքիրում բնակվող քրդերի և թուրքերի` Հայոց ցեղասպանության մասին հիշողությունները: Ինչպե՞ս են նրանք հիշում և փոխանցում Մեծ եղեռնի մասին պատմությունները: Գրքի հեղինակներից Նամըք Քեմալ Դինչը շեշտեց, որ ուսումնասիրության շրջանակներում համահեղինակները հանդիպել են 3 սերունդների ներկայացուցիչների հետ:
Նամըք Քեմալ Դինչի խոսքով, վերջին 15 տարում քրդերն սկսել են ավելի շատ խոսել Հայոց ցեղասպանության մասին, որը նրանք առավելապես բնութագրում են կոտորած կամ զուլում բառերով: Քրդերը Մեծ եղեռնը բնորոշում են նաև “Kirkirin” (կոտորած)  արտահայտությամբ: Ըստ քուրդ մտավորականի` նրանք 1915 թվականի մասին խոսելիս առավելապես օգտագործում են “Ferman-ı Fılah” (հայերի վերաբերյալ սուլթանական հրաման) կամ ուղղակի` Ferman (սուլթանական հրովարտակ) արտահայտությունը, որ նրանք կիրառում են ոչ միայն Դիարբեքիրում կատարված կոտորածներին անդրադառնալիս, այլ նաև` մյուս շրջանների մասին խոսելիս:
Քրդերն այդպիսով ընդգծում են Հայոց ցեղասպանության մեջ պետության դերակատարումը, որը ոչ միայն ընդունել է կոտորածի հրամանը, այլ նաև` գործադրել այն: Մեծ եղեռնը հիշելիս Թուրքիայի քուրդ հանրությունը նաև ընդգծում է այն ժամանակաշրջանի միջազգային կոնյուկտուրան և պատերազմական դրությունը:
Գրքում ներկայացված պատմությունների հեղինակների համաձայն` Օսմանյան կայսրությունում և մասնավորապես Դիարբեքիրում հայերի կոտորածներին են մասնակցել բազմաթիվ մահմեդական դերակատարներ, այդ թվում` քրդեր:
Բանավոր պատմության մասնակիցները, ըստ գրքի համահեղինակի, անեծքով են հիշատակում այդ փաստը: Նրանց համաձայն, օսմանյան պետությունը Դիարբեքիրում հիմնել է մի պարամիլիտար զինված կազմակերպություն, որին քրդերը տալիս են “Bejik” (անջրդի արտ) անվանումը: Քրդերը նզովքով են հիշում թե այս «բեժիքները» և թե կոտորածներին մասնակից տեղացի դերակատարներին:
Նրանք շեշտում են նաև, որ Հայոց ցեղասպանության հետևանքով բազում դժբախտություններ են եկել իրենց` քրդերի գլխին` չքավորություն և այլն: Գրքում ներկայացված բանավոր պատմությունների հեղինակներն ընդգծում են, որ քրդերը ևս հետագայում ենթարկվել են կոտորածների:
Ինչպես նշեց գրքի հեղինակ Նամըք Քեմալ Դինչը, իրենք` համահեղինակները, այս պատմությունները որակել են որպես «խորհրդանշական առերեսում», ըստ որի` թեև ներկայիս Թուրքիայի քրդական հանրությունը քաղաքական առումով չի կարողանում առերեսվել Հայոց ցեղասպանության հետ, քանի որ պետությունը նման հնարավորություն չի ընձեռում նրան, սակայն քրդերն այդպիսով իրենց խղճի առջև առերեվում են Մեծ եղեռնի փաստին:
Նամըք Քեմալ Դինչն Akunq.net-ի հետ զրույցում նաև հայտնեց, որ գրքում անդրադարձ չկա փոխհատուցման հարցին, սակայն շեշտեց, որ ընդհանուր առմամբ այդ հարցի նկատմամբ տարբեր մոտեցումներ կան քուրդ հանրության շրջանում: Կան քրդեր, ովքեր կարծում են, թե հայերն այս տարածքների համատեղ տերերն են քրդերի հետ: Իսկ ավելի սահմանափակ թվով քուրդ ազգայնամոլների կարծիքով` թեև ցեղասպանություն կատարվել է հայերի նկատմամբ, սակայն քրդերը ոչ մի պատասխանատվություն չեն կրում դրա համար, քանի որ այն ժամանակաշրջանում քուրդ հանրությունը ոչ մի քաղաքական կամք չի ունեցել, և այս վայրերը այլևս «Քուրդիստան» են:
Գրքի հեղինակն ինքը համարում է, որ հայերի հանդեպ ցեղասպանություն է իրագործվել` որպես պետական քաղաքականություն, և դրան մասնակցել են նաև տեղացի դերակատարներ: Ըստ Նամըք Քեմալ Դինչի` նեղ ազգայնամոլական մոտեցումները մեծ արգելք են նման խնդիրների լուծմանը: Միայն դրանցից ազատվելու շնորհիվ հնարավոր կլինի համատեղ ապագա կառուցել:
Akunq.net