«Անկարայի Չանաքքալեի մանևրը ամոթալի է»

Սերդար Քորուջու serdarkorucu@hotmail.com

Թուրքիայի Հանրապետության նախագահ Էրդողանը հայտարարեց, որ Հայոց ցեղասպանության տարելիցին՝ ապրիլի 24-ին, Չանաքքալեի (Դարդանելի-Ակունքի խմբ.) հաղթանակի համար միջազգային տոնակատարություն է կատարվելու, և հրավիրյալների շարքում է նաև Հայաստանի Հանրապետության նախագահ Սերժ Սարգսյանը: Ըստ Ումիթ Քուրթի, ով պրոֆ. Թաներ Աքչամի հետ «Օրենքների ոգին: Հետևել Ցեղասպանության հետքին` «Լքյալ գույքերի» մասին օրենքներում» աշխատության համահեղինակն է, Անկարայի որոշումը «ցավակցական ուղերձից մեկ քայլ ետդարձ» է նշանակում:

Թուրքիայում բոլորի ուշադրությունը ևս մեկ անգամ կենտրոնացավ 1915 թ. քննարկման վրա: Անցյալ տարի հայերի համար ցավակցական ուղերձով հանդես եկած Թուրքիայի Հանրապետության նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը հայտարարեց, որ ապրիլի 24-ին, երբ Երևանում՝ Ցեղասպանության հուշահամալիրում, հիշատակվելու է Հայոց ցեղասպանության 100-ամյա տարելիցը, Չանաքքալեի հաղթանակի համար միջազգային տոնակատարություն է լինելու…

Ըստ Քլարք համալսարանի պատմության ֆակուլտետի դոկտորանտ Ումիթ Քուրթի, ով պրոֆ. Թաներ Աքչամի հետ «Օրենքների ոգին: Հետևել Ցեղասպանության հետքին` «Լքյալ գույքերի» մասին օրենքներում» աշխատության համահեղինակ է և վերջերս ուսումնասիրում է, թե ինչպես է բռնագրավվել Այնթեպի հայերի անշարժ գույքը, Անկարահի որոշումը «հետքայլ էր ցավակցական ուղերձից»:

Թուրքիայում ցանկացած հարց վերջին հաշվով կապվում է Հայկական սփյուռքի հետ: Ի վերջո, անգամ «զուգահեռ կառույց» քննարկման ժամանակ մատնանշվեց սփյուռքը: Ո՞վ է այդքան քննարկված Հայկական սփյուռքը:

Հայկական սփյուռքը կազմում են նրանք, ովքեր իրենց պապերին, բարեկամներին կորցրել են Հայոց ցեղասպանության ժամանակ, տեղահանության, աքսորի ճանապարհին կամ այն վայրերում, որտեղ հասել են: Սփյուռքի մեջ են մտնում նաև այն հայ ընտանիքների ժառանգները, ովքեր, ցեղասպանությունից փրկվելով, կարողացել են ապրել Թուրքիայի սահամններից դուրս:

«ՍՓՅՈՒՌՔԻ ՀԱՄԱՐ ՄԵՂՄ/ՊԱՀՊԱՆՈՂԱԿԱՆ ՏԱՐԱՆՋԱՏՈՒՄԸ ԱՆԿԱՐԱՅԻ ԸՆԿԱԼՈՒՄՆ Է»

Ըստ էության բոլորի պապերը օսմանյան քաղաքացի՞ են:

Անշուշտ, բոլորն էլ օսմանյան քաղաքացի են: Անկարան սփյուռքին բաժանում է մեղմ և պահպանողական հատվածի և արդեն երկու տարի է, ինչ իր ընկալմամբ մեղմ համարվողների հետ փորձում է կապ հաստատել, սակայն շարժվում է «այնպիսի լավ հայեր գտնենք, որ մեզ չճնշեն» մտածելակերպով: Անագամ այս հատվածից պահանջում է, որ իր դիտարկմամբ «պահպանողական հայերին» կանգնեցնեն: Հիմնական նպատակը կայանում է նրանում, որ ցեղասպանության ճանաչման գործընթացում իր վրա ճնշում չգործադրվի, և Անկարա-Երևան հարաբերություններում ցեղասպանության հարցն օրակարգ չբերվի:

Դա հնարավո՞ր է:

Ո՛չ: Հայակական սփյուռքում անգամ «մեղմ» համարվողները ցեղասպանության հարցում ունեն նույն կարծիքը: Այս հատվածները ևս պահանջում են ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը, եթե սա չլինի, ապա չի լինի:

Ո՞րն է նրանց և «պահպանողականների» միջև տարբերությունը:

Եվրոպայում կամ Ամերիկայում ծնված-մեծացած և Թուրքիայում ծնվել-մեծանալուց հետո արտերկիր գնացած հայերի միջև տարբերություն կա: Սփյուռքում ծնվածները մեծացել են՝ իրենց ընտանիքներում լսելով միայն ցեղասպանության ամենադառը պատմությունները, աքսորի ճանապարհին իրենց պապերի կրած տառապանքները, ինչն էլ նրանց ինքության ձևավորման վրա կարևոր ազդեցություն է ունեցել: Ահա նաև այս գործընթացի արդյունքում է, որ Անկարայի ժխտողական քաղաքականությանը շատ ավելի կոշտ պատասխան են տալիս: Այդ սփյուռքի անդամներից յուրաքանչյուրի համար առաջնայինը ցեղասպանության ճանաչումն է, որից հետո մտածում են՝ կարող են այլ հարցեր քննարկել:

Ինչպես, օրինակ, տարածք և փոխհատուցու՞մ:

Տարածք պահանջողները ուժ չեն ներկայացնում, մարգինալ են: Ավելի շատ քաղաքացիության հարցն է օրակարգում: Հիմնական խնդիրը Հայոց ցեղասպանության ժամանակ մահացած բարեկամների ունեցվածքի վերադարձը կամ արժեքի փոխհատուցումը և, ընդհանրապես, փոխհատուցումն է: Օրակարգային հարցերի շարքում են նաև կրոնական հաստատությունների, եկեղեցիների և վաքֆների վերադարձման, ինչպես նաև բնակավայրերի նախկին անունների վերականգնման հարցերը:

Այս խնդիրները ներառված չե՞ն Հայկական սփյուռքի այն հատվածի տեսադաշտում, որի հետ բանակցում է Անկարան:

«Մեղմ հայեր» արտահայտությունը կիրառելիս պետք է ուշադիր լինել, որպեսզի այնպես չթվա, թե այս հատվածն ընդունում է ժխտողական քաղաքականությունը: Այս խմբերի միակ տարբերությունը համակրանք տածելն է: Քանի որ իրենք երկար ժամանակ ապրել են Թուրքիայում, գիտեն, որ այս երկրում նրանց քաղաքականությունը միայն իրենց դեմ չէ ուղղված: Ահա այս պատճառով է, որ ժողովրդականացման քայլերին մոտիկից են հետևում: Ըստ էության՝ որոշ իմաստով ավելի լավատես են: Նրանց «մեղմ» լինելու հանգամանքը պայմանավորված է նրանով, որ ճանաչում են Թուրքիան, Անկարայի գործելաոճը: Կարծում եմ, որ վերջերս «սփյուռքի» նկատմամբ տեսակետի փոփոխությունն այս հատվածի վերաբերյալ է:

Ամեն դեպքում շարունակում են «լոբբիի» վերաբերյալ խոսակցությունները: Բացի այդ՝ ոչ միայն Անկարայի, այլ նաև Քրդական բանվորական կուսակցության ճակատից: Սրա հետևում ի՞նչ կա:

Ըստ էության սխալ չի լինի, եթե ասենք, որ հայերի ու քրդերի անցյալը խնդիրների գալար է: Արևմտյան Հայաստան կոչվող և Օսմանյան կայսրությունում «վեց վիլայեթ» անվանված 6 քաղաքում բախումները մինչև 19-րդ դարի ավարտը աճել են: Այդ ժամանակ հայերն Արելյան Անատոլիայում (Արևմտյան Հայաստան-Ակունքի խմբ.) քուրդ և չերքեզ համայնքների, աշիրեթների հարձակումներին են ենթարկվում: Հունձքը թալանվում, տները հրի են մատնում: Մի կողմից՝ Ստամբուլին էին հարկ վճարում, մյուս կողմից էլ՝ քրդական աշիրեթներին խարաջ էին վճարում: Հայ աղջիկներին փախցնում և բռնաբարում էին: Անգամ որոշ հայեր նման իրավիճակում ընտրում էին հավատափոխության, այսինքն՝ իսլամացման ուղին: Հավատափոխ լինելու դեպքում և՛ շատ հարկ չես վճարում, և անվտանգության խնդիր չի լինում: Որոշ առումով անիրավության ենթարկված հայերի համար հավատափոխությունը կենդանի մնալու ռազմավարություն էր: Հետևաբար երկու հասարակության միջև խնդիրները լոկ 1915 թվականով չսկսվեցին:

«ՔՐԴԱԿԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ «ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԼՈԲԲԻ» ԱՐՏԱՀԱՅՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ՍԿՍԵԼ Է ՀԱՃԱԽԱԿԻ ՀՆՉԵԼ»

ՔԲԿ-ի ճակատից եկող պարզաբանումներից հետո թեև փորձում են «շտկել», սակայն վերջերս քրդական քաղաքականության մեջ «հայկական լոբբի» արտահայտությունը հաճախակի չի՞ հնչում:

Անշուշտ: Ցավոք գերիշխող տեսակետն այս է: Քրդական քաղաքական շարժումը Հայոց ցեղասպանության հետ առերեսման հարցում դեռևս մեծ խնդիրներ ունի: Թե՛ ՔԲԿ-ն, թե՛ քրդական քաղաքական շարժման մեջ Հայոց ցեղասպանության ժամանակ քրդերի դերի վերաբերյալ քննարկումներում նկատելի է թուրքական ազգայնականությանը բնորոշ հակազդեցություն:

Քրդերի մեջ Ահմեդ Թյուրքի գլխավորությամբ կա նաև մի հատված, որը թեև ընդունում է Հայոց ցեղասպանությունը, սակայն իրեն ոչ թե «մեղավոր», այլ «օգտագործված» է բնորոշում: Սրա մասին ի՞նչ կարող եք ասել:

Քրդերի այն արտահայտությունը, թե «օգտագործվեցինք», հայերի բնաջնջման գործընթացում նրանց ունեցած դերն ընդունելու տեսանկյունից առնվազն դրական, սակայն ոչ բավարար քայլ է: Սփյուռքում բոլորն էլ գիտեն, թե այս բնաջնջման գործընթացում ով է մեղավոր: Քրդերն ակտիվ դեր են խաղացել: Հետևաբար չի կարելի ժխտել քրդերի՝ որպես մեղավորի ունեցած դերը:

Այնուամենայնիվ, չնայած այս պատկերին՝ Թուրքիայի հասարակությունում ցեղասպանություն բառը օգտագործողները քրդական քաղաքական շարժումից են:

Քրդերից սպասվում է, որ այս խնդրի հետ ամբողջությամբ առերեսվեն, ժխտողականությունից խուսափեն, ինչպես նաև Թուրքիայի քաղաքականության փոփոխության համար ակտիվ քաղաքական գիծ որդեգրեն, քանի որ քրդերը ևս ենթարկվել են այս երկրի անողոքությանը: Նման իրավիճակում հայեը քրդերից սպասում են, որպեսզի իրենց իրավունքի պաշտպանման գործում քրդերն իրենց աջակցեն:

Ինչպե՞ս մեկնաբանվեց ցավակցական ուղերձը սփյուռքի կողմից:

Ըստ էության Էրդողանը «ցավակցական ուղերձով» ռիսկի էր դիմել: Չնայած ուղերձի բովանդակությունն անբավարար էր և մի շարք այլ հարցեր էր պարունակում, այս հայտարարությունը, որը վերջակետ դրեց պետության գաղափարախոսության մեջ առկա ժխտողականության և չնկատելու քաղաքականությանը, այս հարցը քննարկելու իմաստով կարևոր պատմական զարգացում էր, սակայն, ցավոք, շոշափելի որևէ քայլ չկատարվեց: Անգամ սպասում էին, որ Հայաստանը քայլ կատարի: Ահա այս իրավիճակն էլ սփյուռքի մոտ այս ուղերձի վերաբերյալ անվստահության զգացողություն առաջացրեց: Այս քայլը գնահատվեց մտածված քաղաքական ռազմավարություն և մանևր:

Սա ամրապնդե՞ց անցյալից եկած անվստահությունը:

Այո՛: Ըստ էության անվստահություն կա և շարունակում է լինել: Առանց շոշոափելի քայլեր կատարելու՝ վստահություն չի կարող հաստատվել: Ահա այս պատճառով է, որ սփյուռքը կատարված քայլերը շարունակում է դիտարկել որպես քաղաքական մանևր:

«ԵԹԵ ԱՐԴԱՐ ՀԻՇՈՂՈՒԹՅՈՒՆ, ԱՊԱ ՀԱՅ ԶԻՆՎՈՐՆԵՐԻ ՀՈԳՈՒ ՀԱՆԳՍՏՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱՐ ԷԼ ՊԵՏՔ Է ԱՂՈԹԵԼ»:

Ցավակցական ուղերձում ապրիլի 24-ին, որը որակվեց որպես «մեր հայ քաղաքացիների և աշխարհի բոլոր հայերի համար հատուկ նշանակություն ունեցող» օր, հիմա էլ հայտարարվեց, որ Չանաքքալեի ճակատամարտի օրն է տոնվելու: Բացի այդ՝ գլխավոր թեման էլ «համատեղ պատերազմն է»:

Այս վերջին զարգացումը ամրապնդում է ցավակցական ուղերձի վերաբերյալ հայկական սփյուռքի ընկալումը, որի մասին քիչ առաջ նշեցի: Կարծում եմ, որ այս վերջին հայտարարությունը պետք է պայմանավորել ԱԶԿ-ի՝ մոտեցող ընտրական ռազմավարությամբ: Եվ ցավակցական ուղերձից հետո Չանաքքալեի այս մանևրը, ցավոք, ամոթալի է: Կարծում եմ, որ սա ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ պատմությունը խեղաթյուրելու փորձ: Եթե «արդար հիշողությունից» եք խոսում, ապա գնացեք և աղոթեք նաև Չանաքքալեի պատերազմում օսմանյան բանակի կազմում իրենց երկրի համար կռված և զոհված հայ զինվորների, սպաների և նրանց ընտանիքների հոգու հանգստության համար: Այն զինվորների և սպաների, որոնք մինչ կռվում էին, իրենց ընտանիքները աքսորի ճանապարհին զոհվում էին: Քոջաթեփեի մզկիթում ուրբաթ օրվա աղոթքից հետո կարդացվող խութբաում այս մարդկանց համար Ֆաթիհա (Ղուրանի առաջին սուրահը-Ակունքի խմբ.) կարդալ տվեք: Գիտե՞ք, թե ինչ է «արդար հիշողությունը»: 1915 թ. օսմանյան քաղաքացի հայերի գլխին ջարդված «դեպքը», առանց նայելու, թե հայերն ինչ են արել ժամանակի իշխող կուսակցություն Միություն և առաջադիմություն կուսակցության՝ հայերին «ամբողջովին կամ էլ մասնակի» արմատախիլ անելու որոշումն էր: Այս որոշումը իկատար է ածվել գրեթե ողջ Անատոլիայում (Արևմտյան Հայաստան-Ակունքի խմբ.): Հետևաբար «հա, բայց հայերն ապստամբեցին», «մեզ թիկունքից խփեցին» արտահայտությունների հակապատմական որակավորումն անտեսում է, որ գործ ունենք ոճրագործության հետ, և սա է, որ պետք է քննենք:

Հայոց ցեղասպանության քննարկումներում ո՞րն է սփյուռքի դիրքորոշումը: Եթե ցեղասպանության վերաբերյալ տարաձայնությունները 1965 թ. ցայսօր չշարունակվեին, այս թեման կլիներ դեռևս Թուրքիայի օրակարգում:

Սփյուռքն ապրում է Եւրոպայի և ԱՄՆ-ի տարբեր վայրերում և ապրիլի 24-ին հիշատակի արարողություններ է կատարում, կան նաև հատվածներ, որոնք իրենց երկրի քաղաքականության մեջ ուժ են ներկայացնում: Եթե անգամ օրակարգ չբարձրանար, բնականաբար, ազդեցություն կունենար:

Այս առումով ո՞րն էր ԱՍԱԼԱ-ի ազդեցությունը: Քրդական շարժման մեջ ասում են՝ «եթե ՔԲԿ չլիներ, ապա քրդական խնդիրներում առաջընթաց չէր լինի»: Նման համեմատությունը ԱՍԱԼԱ-ի համար ևս կիրառելի՞ է:

Այո՛, ԱՍԱԼԱ-ի համար ևս սա շատ է ասվել: Հայոց ցեղասպանության օրակարգ բարձրանալու մեջ ակնհայտ է ԱՍԱԼԱ-ի գործողությունների ազդեցությունը: Սրանք գործողություններ էին, որոնք պետք է քննադատել, սակայն ահաբեկչությունից առաջ այս թեման օրակարգում չէր, քանի որ Հայոց ցեղասպանությունը այս հանրապետության և ռեժիմի գոյության հետ առնչվող խնդիր է: Այս պետության հիմքերը գցվել են ոչ մուսուլման փոքրամասնությունների ոչնչացման արդյունքում, և ամեն անգամ երբ այդ գործընթացի վերաբերյալ քննարկում է սկսում, անհանգստանում են:

«ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԼՈԿ ԿԵՆՏՐՈՆԻ ՈՐՈՇՄԱՄԲ ՏԵՂԻ ՉՈՒՆԵՑԱՎ»:

Ինչպես Յաշար Քեմալն է իր ստեղծագործություններում անդրադառնում, տեղացի ժողովուրդների յուրացրած հարստության մասին խոսք չի՞ գնում:

Նմանատիպ զանգվածային կոտորածը, ունեցվածքի յուրացումը, այսչափ հսկայական բնակչության տեղահանությունը կենտրոնից եկած մի որոշմամբ, հեռագրով չեք կարող իրականացնել: Ստիպված եք շրջանի բնակչությանը համոզել: Անատոլիայում հայերի գոյությունը ջնջելու գործընթացը լոկ կենտրոնից եկած որոշմամբ և ուժով չէր կարող կատարվել: Տեղական առաջնորդների դերով ու շարքային մարդկանց սադրելով հնարավոր եղավ իրականացնել այս գործողությունները: Բնականաբար այս հարցը նաև գաղափարախոսական կողմ ունի: Սակայն իմ փաստարկն այն է, որ այս հասարակական հատվածների շարժառիթը եղել է հայերին աքսորելուց և ոչնչացնելուց հետո նրանցից մնացած շարժական և անշարժ տնտեսական հարստությունները յուրացնելը:

Որքա՞ն էր օսմանյան հասարակությունում հայերի տնտեսական կարողությունը:

Հայերը բավականին մեծ շարժական և անշարժ կարողություն ունեին՝ այգիներ, տներ, առանձնատներ, դաշտեր, խաներ, բանկերում բաժնետոմսեր ու արժեթղթեր: Այսինքն՝ հսկայական հարստության մասին է խոսքը:

Այս հարստության ո՞ր բաժինը մնաց պետությանը, և որքանը՝ ներկայիս Թուրքիայում բնակվող հատվածներին:

Սա շատ լավ հարց է: Այստեղ կարող եմ պատմական համեմատություն անցկացնել. նացիստները հրեաներին ոչնչացնելուց առաջ նախ նրանց ունեցվածքը բռնագրավեցին՝ նրանց ունեզրկելով: Սա նպատակ ուներ հրեաների ողջ ունեցվածքը պետության բյուջե ուղղել: Միություն և առաջադիմության նպատակն էլ էր այդ: «Լքյալ գույքի» մասին օրենքը սրան էր ուղղված:

Նացիստները 1938 թ. տեսնելով, որ սկսել է Բյուրեղյա գիշերվա կողոպուտը, իրավիճակը վերցրեցին իրենց հսկողության տակ, սակայն ՄԱԿ-ը դա չարեց: Իրավական կարգավորում կար, սակայն տեղական մակարդակում հայերի աքսորի ժամանակ և/կամ հետագա կողոպուտի համար արգելք չկարողացավ լինել: Պետությունը արգելելու մեխանիզմ չուներ, երբ տեղական մեծահարուստներն ու ժողովուրդը յուրացնում էին հայերի ունեցվածքը: Արխիվներում գտածս որոշ փաստաթղթերի համաձայն՝ թեև հետագայում կողոպուտի մասնակիցների վերաբերյալ հարցաքննություն է սկսվել, սակայն որոշում է կայացվում, որ այս ունեցվածքին կարող են տիրանալ անգամ Լքյալ գույքի հանձնաժողովի անդամներն ու պաշտոնյաները, այսինքն՝ կարգն ընդլայնվում է:

Վերջ ի վերջո այս ունեցվածքն ու՞մ է անցնում:

Յուրաքանչյուր վայրում այս գործընթացը տարբեր ընթացք է ունենում: Եթե այսօր նայենք, կտեսնենք, որ մի ժամանակ հայերով հոծ բնակեցված բազմաթիվ նահանգներում քաղաքապետարանի շենքը հայերի ունեցվածքն է: Ժողովրդահանրապետական կուսակցության և Թուրքական օջախների շենքերը ևս հայերին են պատկանում: Բացի այդ՝ հայկական ունեցվածքը տրվել է «հայ ահաբեկիչների ձեռքով որոշ նահատակվածների ընտանիքներին»: «Ազգային ազատագրական» պատերազմի ժամանակ ռազմաճակատի պատրաստությունների համար ընդունված «Ազգային տուրքի» օրենքում ևս որոշում կա հայերի ունեցվածքն օգտագործելու վերաբերյալ:

Ինչպիսի՞ն էր իրավիճակն Այնթեպում, որի վերաբերյալ այժմ ուսումնասիրություն եք կատարում:

Ըստ էության հիպոթեզս այն էր, որ ցեղասպանության նման սոցիալական, քաղաքական, տնտեսական և մշակութային կողմեր ունեցող զանգվածային կոտորածներն ու էթնիկ զտումները չեն կարող իրագործվել առանց հասարակության աջակցության, օրինական և համաձայնության մեխանիզմների: Եթե ուշադրություն դարձնենք, ապա կտեսնենք, որ թե՛ հրեաների և թե՛ հայերի ցեղասպանության առանցքում այս հասարակական ձևը մշտապես դինամիկ է եղել: Այնթեպի դեպքում էլ այս փաստարկի վրա հիմնվեցի: Եվ ցայսօր ուսումնասիրածս փաստաթղթերի հիման վրա, որոնք մանրամասնելու եմ հետագա 1,5-2 տարվա ընթացքում, կարող եմ ասել հետևյալը՝ Այնթեպի հայերի տեղահանությունն ու կոտորածը կատարվել է տեղական էլիտայի լուրջ աջակցությամբ: Այս տեղական էլիտաները իթթիհադական կենտրոնից ստացած որոշումները մանրակրկիտ կյանքի են կոչել հայերի անշարժ և շարժական գույքն իրենց տալու խոստմամբ և շարժառիթով: Այնթեպի հայերի դեպքում էլ է այսպես եղել: Հետաքրքիրն այն է, որ Այնթեպի այդ ժամանակվա տեղական էլիտան, ում անուններն ու ինքնությունը հայտնի է, 50-60-ական թթ. կազմել են Թուրքիայի գավառական բուրժուազիայի հիմքը: Այս էլիտաներն այսօր իրենց հարստությունը դիզել են Այնթեպի հայերից մնացած այնպիսի բազմաթիվ անշարժ գույքի վրա, ինչպիսիք են ունեցվածքը, տունը, հողակտորը և այլն: Հայերին պատկանող տների մի հատվածն աշխատեցնում են որպես սրճարան, հայերին պատկանող ուղղափառ եկեղեցին վերածել են մզկիթի և, ընդհանրապես, հայերին պատկանող բազմաթիվ խաները, այգիները, դաշտենրն ու նման այլ անշարժ գույքը այս տեղական էլիտայի հարստության հիմքն են կազմում: Իրավիճակն ավելի լավ հասկանալու համար ավելի շոշափելի օրինակ բերեմ՝ ուսումնասիրության ժամանակ ձեռքս ընկած փաստաթուղթը հետևյալն է. 1915 թ. հունիսի վերջին Այնթեպի հայերին աքսորում են Դեր Զոր: Մոտ 15 000 հայ Դեր Զոր է աքսորվում Այնթեպի իթթիհադական կազմակերպության անդամների և քաղաքի՝ հարգարժան համարվող տեղական էլիտայի անմիջական ջանքերով: Աքսորն իրականցնող այս խմբերը նպատակ ունեին տիրանալ աքսորված հայերի ունեցվածքին: Այդ իսկ պատճառով գործը երաշխավորելու համար ստեղծում են գործադիր հանձնաժողով: Այս հանձնաժողովի ներկայացուցիչ, քաղաքի մեծատուններից Դաբբաղ Քիմազադեն, Նուրիբեյօղլու Քադին ու Հաջիհալիլզադե Զեքին անձամբ ուզում են իրենց աչքերով տեսնել ու համոզվել, որ Դեր Զոր գնացող այնթեպցի հայերը, որոնց ունեցվածքն ուզում էին յուրացնել, այնպիսի պայմաններում են, որ անհնար է ողջ մնալ և Այնթեպ վերադառնալ:

Նախքան 1915 թ. ինչպիսի՞ն էր հայերի և մնացած հատվածների հարաբերությունները: Լարվածություն կա՞ր:

Ըստ էության, մինչ Աբդուլ Համիդի օրոք տեղի ունեցած կոտորածները, այնթեպցի հայերը շրջանի թուրքերի, քրդերի ու արաբների հետ թեկուզ և ձևական, սակայն խաղաղ էին ապրում: Այս կոտորածներից հետո տեսնում ենք, թե ինչպես են հարաբերությունները պայթյունավտանգ դառնում: Տեղահանության հետ միասին այս պայթյունավտանգ իրավիճակը զանգվածային և կոլեկտիվ աղետի է վերածվում: Հուլիսի վերջին-օգոստոսի սկզբին սկսված տեղահանությունից առաջ շրջանում նման սոցիալ-քաղաքական մթնոլորտ ստեղծվեց, որում մեծ ազդեցություն ունեին Այնթեպի Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունը գլխավորող Ալի Ջենանին ու մյուս անդամները, պետական պաշտոնյաները, զինվորական իրավասուներն ու տեղական մեծատունները:

Պետպաշտոնյաները և՞ս կենտրոնից էին նշանակված:

Այնթեպում, նախքան տեղահանություն իրականացնելը, այս որոշմանն ընդիմացած մութասարրըֆին և զինվորական հրամանատարին պաշտոնից հեռացրել են, որովհետև այս մարդիկ դեմ էին հայերի տեղահանությանը: Ահա այս պատճառով էլ կենտրոնական կառավարությունը միջամտում է իրավիճակին՝ նշանակելով մարդկանց, ովքեր կհամապատասխանեին իր որոշուներին:

Ո՞րն էր նշանակվածների ընդհանուր առանձնահատկությունը:

Ամենակարևոր առանձնահատկությունն այն էր, որ բոլորը լիեին ՄԱԿ-ից: Իսկ սոցիալական աջակցությունն էլ շրջանի հայերի շարժական և անշարժ գույքով էին ապահովում: Այնթեպի դեպքում հայերի բնջնջման և աքսորման հարցում հասարակական աջակցության հետևում տնտեսական շարժառիթ կար:

Արխիվներում այս գործընթացի վերաբերյալ հետք կա՞:

Օսմանյան արխիվներում չկարողացա որևէ փաստաթուղթ գտնել, թե Այնթեպում Լքյալ գույքի իրավական կարգավորումներն ինչպես են գործել: Այն ժամանակ Այնթեպը Հալեպի կազմում լիվա էր, սակայն որևէ գրանցում չկա: Լքյալ գույքի հետ մեկտեղ նաև Լուծարման հանձնաժողովների փաստաթղթերն են անհասանելի: Հավանաբար այս մատյանները աքսորվածների վերաբերյալ մանրամասն տեղեկություններ են պարունակում:

1915 թ. քննարկումներում Անկարայի ամենակարևոր թեզերից մեկն արխիվների բաց լինելու թեզը չէ՞:

Սակայն որոշ փաստաթղթեր հասանելի չեն: Օրինակ գիտենք, որ Լքյալ գույքի և Լուծարման հանձնաժովների գրանցումները ֆիզիկապես գոյություն ունեն, ակայնան հասանելի են: Արխիվում բազմիցս այս հարցն ուղղել եմ, սակայն որևէ պատասխան չեմ կարողացել ստանալ: Նախ հարցս տարօրինակ համարեցին, այնուհետև ասացին՝ քանի որ փաստաթղթերը դասակարգված չեն, դրանց մասին խոսելն անգամ արգելված է:

Ի՞նչ փաստաթղթերի հիման վրա եք Ձեր ուսումնասիրությունը կատարել:

Կարող եմ ասել՝ մեծավ մասամբ հայերեն և օսմաներեն արխիվային փաստաթղթերի վրա: Հատկապես վարչապետին կից օսմանյան և հանրապետական շրջանի արխիվներում փաստաթղթեր կան 1918 թ. հետ եկած հայերին վերադարձված որոշ գույքի վերաբերյալ: Նաև բանավոր պատմության ուսումնասիրության ադյունքում իմացա, թե այնթեպցի հայերի ունեցվածքն ում ձեռքն է անցել:

http://www.radikal.com.tr/politika/ankaranin_canakkale_manevrasi_utanc_verici-1274657?utm_source=sm_tw&utm_medium=free&utm_term=post&utm_content=ankaranin_canakkale_manevrasi_utanc_verici-1274657&utm_campaign=politika&utm_date=18012015

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը