Ադաբազարի հայկական և Հայրում համայնքի եկեղեցիները

Իրֆան Նիշանջըք

Գազելլերում գտնվող եկեղեցին ժամանակաշրջանի Ադաբազարի ամենամեծ եկեղեցին է: Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին կիրակնօրյա պատարագի ժամանակ հայերի նախընտրելի եկեղեցին է: Գազելլեր թաղամասում, որտեղ հիմնադրվել է այս եկեղեցին, հավանաբար հայ բնակչության մեծաքանակության շնորհիվ է, որ Մեսրոպյան դպրոցն ամենամեծն է, գործում է նաև վերջինիս հարևանությամբ գտնվող, իր մեծությամբ կրթական կենտրոն հանիսացող Նունյան դպրոցը:

Ադաբազարի հայկական և Հայրոոմ համայնքի եկեղեցիները

Ըստ օսմանյան մարդահամարի տվյալների` Ադաբազարի գավառում 17 հազար հայ է ապրել: Հայ բնակչությունը հիմնականում բնակվել է գավառի կենտրոն հանդիսացող Ադաբազարում: 24 հազարի հասնող քաղաքային բնակչության մոտ կեսը բողոքական հայեր են: Հայերը խիտ բնակություն էին հաստատում այն թաղամասերում, որոնք ձևավորում էին այդ ժամանակաշրջանի քաղաքի կենտրոնը` հատկապես Նեմեչլերում (մեկ այլ անվանմամբ` Նեջիշլեր), Քուրթուլուշում, Մալաջըլարում և Գազելլերում:

1902 թ. քաղաքի կենտրոնում 4 հայկական եկեղեցի էր գտնվում: Անշուշտ, յուրաքանչյուր եկեղեցուն կից շրջանի աղջիկների և տղաների համար մեկական դպրոց կար: Օրինակ` Նեմեչլեր թաղամասում Սուրբ Կարապետ եկեղեցու շրջակայքում բնակվող հայ բնակչության մեծաքանակության պատճառով Ներսիսյան դպրոց և Սանդուխտյան դպրոց անուններով երկու դպրոց կար: Մալաջըլար թաղամասում հիմնվել էին Սուրբ Հրեշտակապետ եկեղեցին, Արամյան դպրոցն ու Գայանյան դպրոցը: Քութուլուշ թաղամասում, որտեղ մուսուլման ժողովրդի կողքին բնակվում էին հիմնականում լուսավորչական հայեր, Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու մերձակայքում էին նաև Ռուբինյան դպրոցը և մի քանի փողոց այն կողմ գտնվող Հռիփսիմյան դպրոցը: Գազելլերում գտնվող եկեղեցին ժամանակաշրջանի Ադաբազարի ամենամեծ եկեղեցին էր: Այս եկեղեցին Հայրոոմ համայնքի եկեղեցի է:

Ի՞նչ ասել է Հայրոոմ… Եթե ցանկանում եք, դա էլ գրենք: Հայրոոմ համայնքն ըստ էության կոլեկտիվ համայնք է: Ուղղափառ հույներից և հայերից կազմված մի համայնքի մասին եմ խոսում: Սերդիվանում, Ադաբազարում, Գազելլերում, այսօրվա Սյողութլյուին կից մի քանի գյուղերում, նաև Գեյվեի բարձրլեռնային գյուղերում մինչև 1924 թ. ապրում էին այս համայնքի ներկայացուցիչները: Ավելի ուշ, երբ փոխանակումը եղավ, ոմանք գնացին Հունաստան, ոմանք` Կրետե, Հռոդոս, ոմանք` չգիտեմ ուր: Ոմանք էլ մնացել, ապրել են մեր մեջ` մինչև մեր օրերը դառնալով մեզնից մեկը: Ոմանք էլ դարձել են մուսուլման… Ապրել են Ադաբազարում… Այսօր էլ մեր մեջ եղողների հետ շարունակում են իրենց գոյությունը` մուսուլմանաբար: Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին կիրակնօրյա պատարագի ժամանակ հայերի նախընտրելի եկեղեցին է: Գազելլեր թաղամասում, որտեղ հիմնված է եկեղեցին, հավանաբար հայ բնակչության մեծաքանակության պատճառով է, որ Մեսրոպյան դպրոցը ամենամեծն է, գործում է նաև վերջինիս հարևանությամբ գտնվող, իր մեծությամբ կրթական կենտրոն հանիսացող Նունյան դպրոցը:

Գավառի քաղաքային կենտրոն հանդիսացող Ադաբազարից հետո հայերով խիտ բնակեցված վայրը Սափանջան էր: Սափանջան նույնանուն լճի ափերին հիմնված նահիեի կենտրոն էր. այստեղ մոտ 1000 հայ էր ապրում: Նահիեյի կենտրոնի այսօրվա կայարանի շենքի հետևում գտնվող թաղամասում գործում էր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, այստեղ բնակվող ուսումնառու աշակերտների դպրոցը կոչվում էր Արամյան դպրոց, նահիեում բնակվող հայերն իրենց ապրուստը վաստակում էին գլխավորապես շերամապահությամբ, ինչպես նաև արհեստներով` մետաղաձուլությամբ, դարբնությամբ և պտղաբուծությամբ:

Ադաբազար գավառին կից հայերով բնակեցված մեկ այլ նահիեում` Հենդեքում` Հայոց գյուղում (թուրքերեն անվանումը` Էրմենիքյոյ: Մինչ այժմ հաստատված չէ, թե որտեղ է գտնվել այս գյուղը: Այս գյուղի առնչությամբ մեր փնտրտուքները շարունակվում են) է գտնվում Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին և մեկ նախակրթարան, հարակից գյուղերից Հովիվում (թուրքերեն անվանումը` Չոբանյաթաղը)` Սուրբ Կարապետ եկեղեցին, իսկ նրա կողքին՝ Վահանյան դպրոցը, Չուքուրքյոյում` Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, Գեղամում (հաստատված չէ, թե մեր օրերում այս գյուղը որտեղ է գտնվում)` Սուրբ Հովհաննես եկեղեցին և Հովհաննես դպրոցը, Արամ գյուղում (թուրքերեն անվանումը` Քըզըլջըք)` Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին և նրան կից Արամյան դպրոցը, Ֆընդըքլըում` Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին և Մեսրոպյան դպրոցը, Ֆերիզլիում` Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին և Ռուբինյան դպրոցը, Դամլիքում` Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին, նրա կողքին էլ` Ստեփանոսյան դպրոցը, Դամլըք Յենիքյոյում, որտեղ ապրել են Բոշա անվամբ հայտնի մոտ 50 գնչու հայեր, Սուրբ Կարապետ եկեղեցին և նրան հարակից Յեղիայան դպրոցը, Էլմալը գյուղում` Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին և Լուսավորչյան դպրոցը, Քողուքփելիթում` Սուրբ Գեղամյան եկեղեցին և Գեղամյան դպրոցը, Բաչքըքյոյում` Զաքարյան եկեղեցին:

1902-1912 թթ. գործել է հայկական 18 եկեղեցի և 21 դպրոց:

Շատ եկեղեցիներ ունեցել են կամ Սուրբ Աստվածածին, կամ Սուրբ Հրեշտակապետ, կամ Սուրբ Ստեփանոս, կամ էլ Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ անունները, իսկ դպրոցները` կամ Ռուբինյան, կամ Հռիփսիմյան, կամ Արամյան, կամ Գայանյան, կամ էլ Հովհաննես, ինչպես նաև Զաքարյանյան անունները: Ինչևէ, սրանք բոլորը Ադաբազարի հայկական եկեղեցիներն են, և եթե որևէ մեկի տեղը գիտեք, ցանկանում եմ հանդիպել ու լսել` անշուշտ փաստաթղթերի հետ միասին:

Ձեր պապերի, հայրերի, մեծ եղբայրների, ապագա հայրերի Հայրության տոնը շնորհավոր: Երջանիկ օրեր եմ մաղթում:

http://www.aksamhaberleri.com.tr/adapazari-ermeni-ve-hayroom-cemaati-kiliseleri.html

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը