Տիարպեքիրի հայերը

«Արցախը երազանք էր մեզ համար` իրականութիւն դարձաւ»:
«Ծնուել եմ 1960 թ., Տիարպեքիրում: Տարրական կրթութիւնս‘ մինչեւ երրորդ դասարան, ստացել եմ այնտեղի նախակրթարանում: Երբ ինը տարեկան էի, ընտանիքս ինձ ու քրոջս ուղարկեց Ստամբուլ, որպէսզի հայերէն սովորենք: 1973 թ. վերադարձայ Տիարպեքիր: Ես ազգային պատկանելութիւնս յատկապէս գիտակցեցի Հրանդ Տինքի մահուան ժամանակ: Շատ էի դժուարութիւններ քաշել, բայց ամենամեծ տառապանքն ապրեցի Հրանդ Տինքի սպանութեան ժամանակ: Երբ առաջին անգամ Հայաստան գնացի, այնպէս էի զգում, կարծես մայր հողում լինէի: Բոլորովին չեմ կարող արտայայտել այդ զգացումս, որ ունեցայ առաջին պահին… Ինձ շատ էր դուր եկել, որ այնտեղ ոստիկանն անգամ հայերէն էր խօսում, եւ բոլոր ցուցանակները հայերէն էին: Կարծես վերադառնում ես քո արմատներին…» (23-31 էջեր):
«Ես ծնուել եմ 1966 թ., Տիարպեքիրում: Երբ 6 տարեկան եմ եղել, ընտանեօք հանդերձ տեղափոխուել ենք Ստամբուլ: Այստեղ մեր տեղափոխուելու միակ պատճառն այն էր, որ հայրս շատ էր ուզում հայկական դպրոց ուղարկել մեզ: Ինքը մէկ բառ իսկ չգիտէր հայերէնով, եւ միակ երազանքն էր, որ իր երեք երեխաները հայերէն սովորեն: Թէեւ հայրս հայերէն չգիտէր, սակայն մեծ սիրով էր կապուած հայոց լեզուին: Տիարպեքիրում չեմ մեծացել, բայց անընդմէջ Տիարպեքիրի մասին պատմութիւններ եմ լսել թէ՛ հօրս, եւ թէ մօրս կողմից: Մեծացել եմ Քատըքէօյում (շրջան Կ.Պոլիսում, նախկինում‘ Քաղկեդոն-Մ.Ա.): Տարրական եւ միջնակարգ կրթութիւնս ստացել եմ մասնաւոր հայկական դպրոցում, ապա‘ այցելել Քատըքէոյի օրիորդաց վարժարանը: Արդէն 27-28 տարի է, ինչ բնակւում եմ Լոս Անճելեսում: Քրիստոնէութիւնն ու հայութիւնն անքակտելի են: Եթէ քրիստոնէութիւնը չլինէր, այսօր հայ չէր մնայ: Այստեղ‘ ԱՄՆ-ում, ոմանք ասում են, թէ «հայերը, քրիստոնեայ լինելով, շատ բան են կորցրել»: Նրանք չգիտեն սեփական պատմութիւնը: Եթէ քրիստոնեայ չլինէինք, հայ էլ չէինք մնայ: Քրիստոնէութիւնն է մեզ պահպանել…» (37-43 էջեր):

«Մկրտիչ Մարկոսեանը մօրական կողմից ազգական է ինձ: Նրա «Կեաւուր թաղն» ընթերցելով‘ աւելի լաւ ճանաչեցի Տիարպեքիրը: Տիարպեքիրցի հայ լինելը լրիւ ուրիշ բան է: Հնարաւորինս աշխատում եմ պահպանել այնտեղի աւանդոյթները: Վեց տարեկանից յետոյ այլեւս չեմ գնացել այնտեղ: Սակայն գնալու եմ առաջին իսկ առիթի դէպքում: Շատ ուրախացայ, երբ իմացայ, որ Սուրբ Կիրակոս եկեղեցին վերանորոգուել է…» (68-69 էջեր):

«Ծնուել եմ 1951 թ., Տիարպեքիրում: Տանն եմ մկրտուել: Երեւի այն ժամանակ տանն էին կնքւում: Յիշում եմ, որ եղբայրս էլ էր տանը մկրտուել: Շատ գեղեցիկ արարողութիւն էր. սպիտակ, երկար շրջազգեստ էի հագել: Տիարպեքիրում տէր էին կանգնում հայկական ինքնութեանը: Չգիտեմ‘ պատճառն ընտանիքներում տարեցների առկայութիւնն էր, թէ ոչ, սակայն աւանդոյթները պահպանւում էին…» (97-100 էջեր):

«Տիարպեքիրցի եմ թէ՛ հօրական, եւ թէ մօրական կողմից: Որպէս հայ‘ իւրաքանչիւրս պէտք է մէկական քայլող թանգարան լինենք: Պէտք է պահպանենք մեր լեզուն եւ մշակոյթը: Անձնապէս կարծում եմ, որ հայ լինելը ենթադրում է տէր կանգնել պատմական գիտակցութեանը եւ հայկականութեան ոգուն: Դա կապուած չէ միայն այդ լեզուով խօսելու հետ: Այս երկրում կան մարդիկ, ովքեր հայերէն չիմացողներին այնպէս են նայում, կարծես նրանք հայ չլինեն: Երբ մտածում եմ, թէ վերջիններս ինչերի են դիմացել‘ հայութիւնը պահպանելու համար, այդ վերաբերմունքն անհեթեթ է թւում ինձ: Լեզուն հիմք չէ, որ մարդ իրեն հայ համարի: Ես ուզում եմ աւելի լաւ հայերէն խօսել, պէտք է բոլորս խօսենք, սակայն եթէ չես կարողանում խօսել, դա դեռ չի նշանակում, որ դու աւելի պակաս հայ ես: Եթէ որեւէ մարդ իրեն հայ է զգում, ուրեմն հայ է: Որքանով որ լսել եմ, վերջին տարիներին Թուրքիայում կան իսլամացուած հայեր, ովքեր ցանկանում են վերադառնալ իրենց ինքնութեանը: Եթէ նրանք իրենց հայ են զգում, մենք ի՞նչ իրաւունք ունենք նրանց ասել‘ «Ո՛չ, դուք հայ չէք»…» (107-111 էջեր):

«Տիարպեքիրցի եմ, 37 տարեկան: Ծնողներիս վեցերորդ զաւակն եմ: Մենք եօթ երեխայ ենք‘ 5 տղայ, 2 աղջիկ… Տարրական կրթութիւնս ստացել եմ քաղաքում: Դպրոցում Սունա անուամբ մի ընկերուհի ունէի: Հայութիւնն այնպէս էր թաքցնում, որ յետոյ եմ իմացել, որ նրա էլ է հայ: Բանակում ծառայութիւնս աւարտելուց յետոյ այցելեցի Տիարպեքիրի բոլոր եկեղեցիները: Երբ Սուրբ Կիրակոս գնացի, աւերակ էր: Երբեք չեմ մոռանում. շատ էի տպաւորուել: Տիարպեքիրի տների մեծ մասը պատկանում է հայերին: Այստեղ շատ հայեր կային: Բոլորը‘ լուռ, որովհետեւ լռեցրել էին բոլորին…» (157-160 էջեր):

Սրանք հատուածներ են Ստամպուլում գործող «Հրանդ Տինք» հիմնադրամի կողմից 2012 թուականին հրատարակուած «Լռութեան ձայնը-2. խօսում են տիարպեքիրցի հայերը» (կազմող‘ Ֆերտա Պալանջար) գրքից:

Յիրաւի, վերջին տարիներին նոր զարգացումներ են արձանագրւում Տիարպեքիրի հայերի կեանքում: Այնտեղի կարծես անհետացած հայերն սկսել են դուրս գալ ստուերների տակից: Եւ այս հարցում էական դեր է կատարել 2011 թուականին վերաբացուած‘ Մերձաւոր Արեւելքի ամենամեծ եկեղեցին‘ հոյակերտ Սուրբ Կիրակոսը: Եւ թէեւ սոյն եկեղեցում մինչ այժմ ոչ մի հոգեւորական չի նշանակուել, սակայն այստեղի հայերը յաճախ են այցելում եկեղեցի, նշում Հայ առաքելական եկեղեցու տաղաւար տօները եւ հնարաւորութեան դէպքում նաեւ մկրտութեան եւ պսակադրութեան արարողութիւններ կազմակերպում այստեղ: Ի տարբերութիւն Աղթամար կղզու Սուրբ Խաչ եկեղեցու, որը վերաբացուել է որպէս թանգարան, Սուրբ Կիրակոսը վերաօծուել է որպէս գործող եկեղեցի, սակայն մինչ այժմ այն չունի եկեղեցական սպասաւոր: Պոլսոյ Հայոց պատրիարքարանն այդ փաստը բացատրում է Թուրքիայում Հայ առաքելական եկեղեցու հոգեւորականների պակասով:

Վերջին տարիներին Տիարպեքիրի Սուրի շրջանի քաղաքապետարանի ջանքերով Սուրբ Կիրակոսում կազմակերպուեցին հայոց լեզուի դասեր, որոնց մասնակցեցին 7-65 տարեկան 30-ից աւելի հայեր: Ի դէպ, 2014 թուականի Օգոստոսին հայերէնի դասընթացի մասնակիցներից եւ այլ տիարպեքիրցի հայերից բաղկացած շուրջ 50 հոգանոց մի խումբ‘ Սուրբ Կիրակոս եկեղեցու հիմնադրամի ղեկավար Գաֆուր Թուրքիայի եւ քանատահայ դաշնակահար Րաֆֆի Պետրոսեանի առաջնորդութեամբ, այցելեց Հայաստան‘ Սփիւռքի նախարարութէան «Արի տուն» ծրագրի շրջանակներում:

Սուրբ Կիրակոս եկեղեցու վերաբացման շնորհիւ մէկ այլ կարեւոր զարգացում էլ է գրանցուել Տիարպեքիրի հայերի կեանքում: Խօսքը, թէկուզ եւ աննշմար, այնուամենայնիւ փոքրիկ մի համայնքի ձեւաւորման մասին է: Նրանք Կիրակի օրերին յաճախ են հաւաքւում են եկեղեցում ու նախաճաշեր կազմակերպում այստեղ: Վերջին նախաճաշին 110 մարդ է մասնակցել: «Ակօս» շաբաթաթերթում տպագրուած մի հրապարակման համաձայն‘ «զգում եմ, որ այստեղին եմ պատկանում», «լաւ է, որ եկեղեցին վերակառուցուեց, ինձ մոխրից վեր յառնածի պէս եմ զգում», «անձնագրումս մուսուլման է գրուած, սակայն ազգային զգացումներս ամբողջութեամբ հայի են»,- ասում են նրանք:

Այդ միջոցառումներին պարբերաբար մասնակցող‘ արմատներով սասունցի, ներկայում Տիարպեքիրում բնակուող Կարօտ Սասունեանը, նման մի նախաճաշի անդրադառնալով, մի առիթով գրում է. «Շուրջ 60 հոգի էր մասնակցում այս նախաճաշին: Այդ 60 հոգին ներկայացնում էր 600 հոգու: Ով ասես թէ չկար այնտեղ‘ էլ սասունցի, էլ լիճ եցի, հազրոցի, օմերլիցի, սիլուանցի, պէյրութցի, էրպիլցի… Ներկայ էին նաեւ այնպիսի արուեստագէտներ, ինչպիսիք են տիարպեքիրցի Բեդրի Այսելին, լիճեցի ուտի վարպետ Երուանդը… Տարիների կարօտով‘ այդ միջոցառմանը մէկտեղուել էր թէկուզ եւ քիչ թուով, բայց շատ մարդկանց ներկայացնող հսկայական մի համայնք: Սակայն առկայ էր մի թերութիւն. չկար այդ համայնքի նախաճաշն օրհնող եւ պատարագ մատուցող որեւէ տէր հայր: Նախաճաշի աղօթքը կարդաց հայերէնի դասեր մատուցող ուսուցիչը: Ինքս ինձ սկսել էի հետեւեալ հարցերն ուղղել. արդեօք քանի՞ տէր հայր կար Ստամպուլում: Եւ քանի՞ հոգանոց համայնք կար այնտեղ: Միթէ՞ ամէն Կիրակի վաթսուն հոգանոց համայնք կարելի է գտնել այնտեղ, որը հաւաքուել է մէկ եկեղեցում: Կամ էլ‘ քանի՞ տէր հայր է հասնում ամէն հոգուն: Ես իրաւացի փաստարկներ ունէի այդ հարցերը տալու համար: Մի ժամանակ բնակչութեան մեծամասնութիւնը կազմող հայերի ապրած այս քաղաքում 1915 թ. յետոյ այնքան քիչ հայ էր մնացել, որ գրեթէ չեղածի հաշիւ էր: Մնացածներն էլ ծպտուել էին մահմետական քրտի ինքնութեան տակ: Այդ ամէնից յետոյ նման հոծ համայնքի մէկտեղուելը, իրօք, մեծ երանութիւն էր մեզ համար: Մեզ տրուել էր այս առիթը, եթէ անգամ դրա տակ քաղաքական շահեր էին թաքնուած: Մենք էլ, դրանից օգտուելով, պէտք է այստեղի մեր համայնքի թուի աւելացման յոյսով ջանքեր գործադրէինք, որպէսզի Սուրբ Կիրակոսի դուռն այլեւս չփակուէր‘ առկայ գաղտնի հայ բնակչութեան պահպանման համար: Կարծում եմ‘ մենք ջանքեր պէտք է գործադրենք եկեղեցին դատարկ եւ անտէր չթողնելու ուղղութեամբ, որպէսզի այստեղ զգացնել տանք մեր գոյութիւնը…»:

Այս բոլոր թեմաների շուրջ զրուցեցինք երեք տիարպեքիրցի հայերի‘ Գաֆուր Թիւրքայի, Կարօտ Սասունեանի եւ Արթին Տիյարպաքըրի հետ: Հարցազրոյցն իրականացրեցինք համացանցի միջոցով, թուրքերէն լեզուով:

Մելինէ Անումեան.- Ներկայացէք խնդրեմ: Ո՞վ էք: Որտե՞ղ էք ծնուել: Հիմա որտե՞ղ էք ապրում: Որտե՞ղ էք աշխատում: Ի՞նչ գործերով էք զբաղւում:

Գաֆուր Թիւրքայ (Օհաննես Օհանեան).- Անունս Գաֆուր Թիւրքայ է: Ծնուել եմ 1965 թ. Բաթմանի նահանգի Քոզլուք գաւառի Դոյգուլու գիւղում: Մինչեւ 5-6 տարեկան այդ գիւղում մնալուց յետոյ փոխադրուել եմ դարձեալ Քոզլուք գաւառին ենթակայ Բեքիրհան գիւղաքաղաքը, որտեղ եւ անցել են մանկութիւնս, պատանեկութիւնս եւ երիտասարդութիւնս: Ուսանել եմ այստեղի տարրական ու միջնակարգ դպրոցներում: Սովորել եմ նաեւ Բաթման նահանգի կենտրոնում գտնուող վարժարանում: Համալսարանական կրթութիւնս ստացել եմ Էսքիշեհիր քաղաքի Անատոլու համալսարանի Ձեռնարկատիրութէան ֆակուլտետում: 28 տարի է, ինչ ապրում եմ Տիարպեքիրում (Տիգրանակերտ): Ունեմ ապահովագրական ընկերութիւն եւ զբաղւում եմ ապահովագրութեան գործով: Նաեւ Ապահովագրողների միութեան նախագահն եմ, ինչպէս նաեւ այդ մասնագիտութեան հետ առնչուող‘ Թուրքիայի ապահովագրողների դաշնութեան ղեկավար խորհրդի անդամ եմ: Աշխատել եմ տարբեր ժողովրդավարական կազմակերպութիւններում: Արդէն երկրորդ անգամ է, որ Ժողովրդավարական հասարակութեան համագումարի մշտական խորհրդի անդամ եմ ընտրուել: Ներկայում Տիարպեքիրի Սուրբ Կիրակոս հայկական եկեղեցու հիմնադրամի ղեկավարն եմ:

Կարօտ Սասունեան.- Իր ինքնութիւնը, ինքն իրեն որոնող մի «անցաւոր» հայ եմ: Ամէն մի նորածնի նրա ընտանիքը որեւէ անուն է դնում‘ նրա ցանկութիւնից անկախ: Ինձ էլ պապիս մայրը, որն ապրեց մօտ 115 տարի, Բեհչեթ անունն է դրել, որը նշանակում է‘ երջանիկ, քանի որ ես հօրս առաջնեկն էի: Սակայն իմ ինքնութեան հանդէպ զգացածս կարօտի պատճառով ես էլ ինձ Կարօտ անուանեցի: Ազգանունս էլ Սասունեան է, քանի որ սասունցի եմ: Ծնուել եմ Սասնայ Փասուր գիւղում, որը ներկայում Տիարպեքիրին ենթակայ Խուլփ գաւառն է: Մեծացել եմ Փասուրում: Արդէն 25 տարի է, ինչ բնակւում եմ Տիգրանակերտում: Ունեմ երկու արու զաւակ‘ Ատակը եւ Սասունը: Աշխատում եմ Տիգրանակերտի մի մասնաւոր ընկերութիւնում: Յատկապէս Էրգրում (Էրգիրը հայարեն է ասում, նկատի ունի Արեւմտէան Հայաստանը-Մ.Ա.) ուսումնասիրութիւններ եմ անում մեզ հետ, այսինքն‘ հայերի հետ կապուած ամէն ինչի վերաբերեալ: Լուսանկարում եմ այն ամէնը, ինչ մնացել է, յատկապէս‘ անհետանալու վտանգի տակ գտնուող մեր մշակոյթի մի մասը եղող եկեղեցիները…

Արթին Տիյարպաքըր.- Ես երրորդ սերնդի հայ եմ: Հօրական կողմից պապս ու տատս որբ էին մնացել, մօրական կողմից տատս էր որբացել: Հօրական կողմս Տիարպեքիրի Հըճիքա գիւղից է, իսկ մօրական կողմս‘ Տիարպեքիրի Ջիրնիք գիւղից: Ներկայում ապրում եմ Տիարպեքիրի կենտրոնում եւ զբաղւում տպագրական գործով:

Մելինէ Անումեան.- Եր՞բ եւ ինչպէ՞ս իմացաք ձեր հայ լինելու մասին եւ ի՞նչ ապրումներ ունեցաք այդ պահին:

Գաֆուր Թիւրքայ- Հայ լինելուս մասին մանկուց եմ տեղեակ եղել, որովհետեւ ընտանիքս իր բոլոր անդամներին կորցրել է Հայոց ցեղասպանութէան ժամանակ. փրկուել է միայն 3 երեխայ: Հօրական պապս փրկուել է, երբ մօտաւորապէս 8-ից 10 տարեկան է եղել եւ շարունակել է ապրել որպէս մահմեդական: Մեր տանն արդէն 3 սերունդ գիտակցւում է հայկական ինքնութիւնը, եւ մեզ ասուել է այդ մասին, երբ դեռ երեխայ տարիքում ենք եղել: Թէեւ ապրել ենք մահմետական միջավայրում, սակայն միշտ իմացել ենք մեր հայ լինելու մասին:

Կարօտ Սասունեան- Երեւի գենետիկական տրաւմայից է, որ գիտակցական տարիքիցս սկսած‘ միշտ իմացել եմ իմ հայ լինելու մասին: Սակայն հայ լինելս հասկացել եմ հետեւիցս խօսք գցած տարեց քրտերից‘ դեռեւս 5-6 տարեկանում, երբ ծղօտէ թղթից պատրաստուած «այբբենարանը» մեր ձեռքում պինդ բռնած‘ արաբերէն սովորելու էինք գնում մոլլաների մօտ: Նման պահերի նրանք ասում էին. «Ալթէի որդին, Կարպիսի թոռն իբր «Ղուրան» է սովորելու, իմամ է դառնալու, մենք էլ նրա հետեւում շարք կանգնելով‘ նամազ ենք անելու»: Նրանց այդ հայհոյանքներն ու վիրաւորական խօսքերն ինձ հարկադրեցին, որ իմանամ ով լինելս: Պապիս հարցրի‘ «Ալթեն ո՞վ է, Կրպոն ո՞վ է»: Պատասխաններն իմանալուց յետոյ ձեռքիս մնացած գրքոյկը պատռեցի եւ այլեւս երբեք ձեռքս չվերցրի: Մուսուլմանութեանս վերջ էի տուել‘ այդ ուղղութեամբ դեռ առաջին քայլերս չնետած: Եւ 5-6 տարեկանիցս սկսած‘ որոնում էի ինձ, այսինքն‘ հայութիւնս: Ինչ ապրումնե՞ր եմ ունեցել: Ի հարկէ երջանկութիւն եմ ապրել, որովհետեւ տարբերւում էի իմ շրջապատում եղած քուրտ մսագործների երեխաներից: Ոչ մի ընդհանուր կողմ չունէինք: Մենք ցանում ու հնձում էինք, նրանք‘ հրկիզում եւ կործանում, կոտորում: Հիմա էլ են այդպէս անում:

Արթին Տիյարպաքըր.- Մեզ ասուել է մեր հայ լինելու մասին դեռ մեր գիտակցական տարիքից: Մեր կողմերում պաֆիլէ նշանակում է‘ հայկական ծագում ունեցող: Քանի որ կրթութիւնից հեռու էինք, առանձնապէս չգիտէինք, թէ ինչ էր դա նշանակում: Գիտէինք, թէ քիւրտ ենք: Ի դէպ, հայկական արմատներով գրեթէ բոլորն իրենց քիւրտ են համարում: Որպէս երրորդ սերնդի հայեր‘ նրանք մասնակցել են քրտական շարժմանը եւ սկսել ըմբռնել իրենց ծագումը‘ աշխարհում տեղեկատուական տեխնոլոգիաների զարգացման շնորհիւ: Երբ հասկացայ իմ ազգի նշանակութիւնը, սկսեցի աւելի լաւ ընկալել, թէ ինչպիսի խաղեր եւ ինտրիգներ են տարւում համայն աշխարհում եւ մեր տարածաշրջանում, յատկապէս հայերի առնչութեամբ:

Մելինէ Անումեան.- Ի՞նչ է ձեզ համար նշանակում հայ լինել եւ, յատկապէս, հայ լինել Թուրքիայում:

Գաֆուր Թիւրքայ.- Մի կողմից Թուրքիայում հայ լինելը խիստ բարդ է: Գիտեմ, որ համայն աշխարհի հայերը շատ դժուարութիւններ են կրել: Սակայն Թուրքիայում եթէ տեղեակ են քո հայ լինելու մասին, նոյնիսկ եթէ մուսուլման ես, դա պատճառ է, որ կեանքդ դժուարութիւններով լեցուն լինի: Քեզ միշտ վատ կը վերաբերուեն, միշտ‘ կը ստորացնեն: Եթէ մանուկ ես, չես կարողանայ միւս երեխաների հետ կռուել: Ծեծ ուտողը միշտ դու կը լինես: Քանզի հասարակութեան աչքին դու միշտ օտար ես: Գրեթէ չես կարողանայ քեզ պաշտպանել, երբ ունեցուածքդ իւրացնեն, հետդ անարդար վարուեն: Մի խօսքով, գլուխդ միշտ կախ կը լինի: Այս երկրում ոչ մի բնագաւառում տարեկիցներիդ հետ հաւասար լինելու հնարաւորութիւն չես ունենայ:

Կարօտ Սասունեան.- Ինձ համար հայ նշանակում է արեւ, հող, ջուր, կեանք (վերջին բառը հայերէնով է ասում-Մ.Ա.)… Թուրքիայում հայ լինել նշանակում է ֆըլլէ (քրտերը հայերին ֆըլլէ են անուանում-Մ.Ա.) լինել, կեաւուր (ըստ իսլամի‘ անհաւատ-Մ.Ա.) լինել, ապօրինի ծնունդ լինել, յանցաւոր լինել: Նշանակում է նաեւ ձգտել ապրել, եթէ քո անունով ես ապրում: Հայ լինել Թուրքիայում նշանակում է‘ մինչ մահ ապրել քո մայր հայրենիքում: Նշանակում է‘ կամուրջ (կամուրջ բառը հայերէնով է ասում-Մ.Ա.) լինել Անդովկի եւ Արարատի միջեւ…

Արթին Տիյարպաքըր- Հայութունն այստեղ նշանակում է օտարից օտար, այսինքն‘ ոչ մի կողմից չընդունուած: Անգրագէտ եւ կեղծ իսլամականութեամբ տարուած եղողները հայերին համարում են աշխարհի ամենավատ արարածները: Այս շրջանի բնակչութեան մեծ մասի, անգամ ծագումով հայ եղողների տեսակէտն է դա:

Մելինէ Անումեան.- Տիարպեքիրի Սուրբ Կիրակոս եկեղեցու վերաբացումը ի՞նչ փոփոխութիւններ բերեց տիարպեքիրցի հայերի կեանքում: Արդեօ՞ք նրանք կարողանում են մկրտուել այնտեղ:

Գաֆուր Թիւրքայ- Տիարպեքիրում Սուրբ Կիրակոս եկեղեցու վերաբացումը շատ դրական ազդեցութիւն ունեցաւ տիարպեքիրցի հայերի հոգեւոր կեանքի վրայ: Առնուազն նրանք ունեցան մի վայր, որտեղ կարող են հաւաքուել: Մինչ այդ հայկականութեան մասին խօսելը գրեթէ անհնար էր դարձել: Եկեղեցու բացումից յետոյ հայկականութեան մասին հնարաւոր դարձաւ խօսել իւրաքանչիւր հարթակում: Եկեղեցու վերաբացման հետ հայերն սկսեցին մկրտուել այնտեղ: Մինչ այժմ առնուազն 20 հոգի է կնքուել այս եկեղեցում:

Կարօտ Սասունեան.- Եկեղեցին առայժմ միայն հանդիպման վայր է, հասցէ, որտեղ մէկտեղւում են ինձ պէս‘ իրենց ինքնութիւնը որոնող հազարաւորները: Մկրտութեան մի քանի արարողութիւն եղել է, թերեւս‘ ցուցադրական: Տէր հայր (տէր հայր բառը հայերէնով է ասում-Մ.Ա.) չունեցող սոյն եկեղեցում Ստամպուլից եկած քաղաքաբնակ քահանաները տարեկան մէկ կամ երկու անգամ իրենց ներկայութեամբ պատուելով‘ լրիւ քաղաքական նպատակների ծառայող ցուցադրական պատարագ են մատուցել… Այդքանը միայն: Սակայն ընդհանուր հանդիպման վայր դառնալու հանգամանքը մեր նոր հայրենակիցներին օգնեց իրենց ազգականներին գտնելու հարցում: Եւ դա եւս շատ դրական հանգամանք է: Աւելի լուրջ, ծրագրաւորուած կերպով եւ նիւթական շահից հեռու եղող գիտակցութեամբ տէր կանգնել եկեղեցուն: Դա մեծ օգուտ կը տայ աստեղի հայերիս իրական թիւը բացայայտելու առումով…

Արթին Տիյարպաքըր.- Եկեղեցու լինելու փաստը այստեղ մէկտեղում է մեզ եւ որոշ առումով հիմք ստեղծում հայ ազգակիցների զարթօնքի համար: Եկեղեցում մկրտուածներ կան, սակայն մեր կարծիքով‘ քրիստոնէութիւնը չպէտք է հիմք ընդունուի ներկայ պահին:

Մելինէ Անումեան.- Հնարաւո՞ր է արդէն խօսել Տիարպեքիրում հայկական համայնքի առկայութեան մասին:

Գաֆուր Թիւրքայ- Այո՛, կարող ենք ասել, որ այստեղ այլեւս հայկական համայնք գոյութիւն ունի, որովհետեւ շատ լաւ աշխատանքներ ենք անում: Օրինակ, ամէն ամսուայ մի Կիրակի օրը նախաճաշեր ենք կազմակերպում Սուրբ Կիրակոս եկեղեցում: Եթէ այդ նախաճաշերին սկզբում 5-6 հոգի էր մասնակցում, ապա հիմա մասնակիցների թիւը հասել է 100-ի: Վերջին 3 տարիներին տօնել ենք նաեւ Զատիկը: Շատ հանդիսաւոր տօներ ենք նշել: Մեր հիւրերի հետ միասին մասնակիցների թիւը հասել է 800-ի եւ անգամ անցել դրանից:

Կարօտ Սասունեան.- Թէեւ փոքրաթիւ, սակայն արդէն համայնք կայ այստեղ: Համայնք, որի անդամների թիւը մեծանում է ամէն անցնող օրուայ հետ: Ինչպէս քիչ առաջ էլ ասացի‘ եթէ նիւթական շահից հեռու եւ հոգեւորի վրայ հիմնուած աշխատանքները շարունակուեն, արդէն իսկ առկայ այդ համայնքը թէ՛ մնայուն կը դառնայ, եւ թէ կը մեծանայ: Ես առայժմ հետեւեալն ասեմ. արհեստավարժ կերպով սկսեցին այդ գործը, սակայն սիրողական ձեւով շարունակելու պատճառով ներկայ պահին ինքն իրեն մխիթարող փոքրիկ համայնքը դոփում է տեղում: Իր պէս չմտածողին հայ չհամարող, Ստամպուլի վրայ կենտրոնացած մտայնութիւնը թէ համայնքը կը պառակտի եւ թէ արգելք կը դառնայ առկայ պոտենցիալի ձեւաւորմանը: Այնինչ, ներկայիս վիճակը դա է ցոյց տալիս:

Արթին Տիյարպաքըր.- Քանի որ ես նոր եմ իմացել, թէ ինչ է նշանակում հայ լինել, կարծում եմ, որ ծանօթացածս, այսպէս կոչուած, համայնքի դիտորդների, այդ անձանց նպատակը հաստատապէս սեփական շահն է, այսինքն‘ մի անպտուղ հայկական համայնք կազմաւորելով‘ իրենց ներկայացնելը:

Մելինէ Անումեան.- Յայտնի է, որ Տիարպեքիրի Սուրբ Կիրակոս եկեղեցում հայերէնի դասեր են կազմակերպւում: Ինչպէ՞ս էք արժեւորում այդ դասընթացը: Ուրիշ ի՞նչ պէտք է ձեռնարկել, որպէսզի տիարպեքիրցի հայերը հնարաւորութիւն ունենան հայերէն սովորելու:

Գաֆուր Թիւրքայ- Տիարպեքիրում հայերէնի դասընթացը ես եմ կազմակերպել: Շատ մեծ յուզմունքի ալիք ստեղծեցինք: Նախ 35 հոգի դիմեց: Երկրորդ շրջանում այդ թիւը հասաւ 65-ի: Վերջին մէկ տարում չկարողացանք անել: Սակայն ներկայ պահին ջանքեր ենք գործադրում այդ ուղղութեամբ: Մենք պէտք է շարունակական դարձնենք այդ դասերը: Այս հարցում ակնկալում ենք նաեւ արտերկրում ապրող մեր հայ բարեկամների նպաստը: Կարելի է աջակցութիւն ապահովել աշխարհի հայկական հիմնադրամներից: Շատ մեծ գումարի կարիք չկայ: Փոքր թուի մասին է խօսքը: Այսպէս, մէկ տարուայ դասընթացի ծախսը 25 հազար տոլար է կազմում: Քանզի ուսուցչին կարելի է բերել Ստամպուլից: Նրա աշխատավարձը, գրենական պիտոյքները, բոլոր ծախսերն այդքան են կազմում: Կարծում ենք, որ դա շատ մեծ գումար չէ:

Կարօտ Սասունեան.- Շատ լաւ քայլ է արուել, բայց շարունակական չեղաւ: Դա, անշուշտ, խիստ դրական մեկնարկ էր: Սակայն այն շարունակութիւն չունեցաւ, քանի որ նախաձեռնուել էր սեփական հնարաւորութիւններով եւ այստեղի քրդական քաղաքապետարանի աջակցութեամբ, որն իրականում քաղաքական նպատակներ էր հետապնդում: Այսինքն, հայերէնի ուսուցչի միջոցով հայոց լեզուի դասընթացը եթէ քաղաքապետարանից անկախ աջակցութիւն ստանար, դա շատ մեծ դեր կը խաղար այդ դասերի շարունակական լինելու հարցում: Այդպէս է լինում, երբ գործին օտարն է խառնւում: Հայոց լեզուի դասընթացը երկու անգամ կազմակերպուեց եւ աւարտուեց‘ նշածս պատճառների բերումով:

Արթին Տիյարպաքըր- Նախկինում արուել էր: Ես գործընթացին քաջատեղեակ չլինելու պատճառով տեղեակ չեմ դրանց բովանդակութէան մասին: Սակայն ներկայ պահին նման դասընթաց չկայ, կամ էլ չեն ցանկանում կազմակերպել:

Մելինէ Անումեան.- Ինչպիսի՞ միջոցառումներ են կազմակերպում Տիարպեքիրի հայերը: Ըստ ձեզ, ուրիշ ինչե՞ր պէտք է նրանք անեն‘ հայկական ինքնութիւնը պահպանելու համար:

Գաֆուր Թիւրքայ- Վերեւում էլ եմ նշել այդ մասին. մենք ամիսը մէկ անգամ նախաճաշեր ենք կազմակերպում: Գարնանային եւ ամառային ամիսներին ընտանեօք հանդերձ փիքնիքների ենք գնում: Փիքնիքի համար վայր ընտրելիս նախընտրում ենք այնպիսի տեղեր, որոնցում առկայ են հայկական պատմութիւնը յիշեցնող տարրեր: Երբեմն ճաշկերոյթներ ենք կազմակերպում: Համայնքի մեր ընկերների հարսանիքներին, թաղումներին եւ նման այլ օրերի աշխատում ենք միասին լինել: ՀԱՅ ինքնութեան պահպանման համար ամենաէական բանը լեզուն է: Լեզուն սովորելը, տուեալ ժողովրդի պատմութիւնն իմանալը, նախկինում եղած սոցիալական կառուցուածքը պատկերացնելը խիստ կարեւոր են: Չպէտք է մոռանալ, որ Ցեղասպանութիւնից փրկուածները, արդէն 99 տարի է, ինչ կանգնած են մէկ այլ ցեղասպանութէան‘ ուծացման վտանգին դէմ յանդիման:

Կարօտ Սասունեան.- Թէեւ ոչ յաճախ, սակայն եկեղեցու ղեկավարութեան որոշմամբ‘ սահմանափակ թուով որոշակի անձանց կողմից կազմակերպւում են կիրակնօրեայ նախաճաշեր ու զբօսանքներ: Այստեղ 100 տարի հայ ինքնութիւնը պահպանել կարողացած մարդիկ այսուհետ եւս, առանց որեւէ մէկի աջակցութեան, կարող են պահպանել իրենց արմատները: Որպէսզի այդ մարդիկ կարողանան բացայայտ կերպով արտայայտել իրենց իրական եսը, նրանց պէտք է ընդունել ներկայիս վիճակով‘ այնպէս, ինչպէս որ կան: Այսինքն‘ եթէ մուսուլման են, պէտք է նրանց ընդունել հէնց մուսուլման ինքնութեամբ: Եթէ մահմետական հայերին առանց արհամարհելու, առանց ստորացնելու, առանց վերեւից նայելու ընդունեն եւ իրենց գիրկն առնեն, նրանք իրենց իրական ինքնութիւնը կը պահպանեն, եւ դա կը բորբոքի «մոխրի տակ անթեղուած կրակը»:

Արթին Տիյարպաքըր.- Սկզբնապէս մի քանի միջոցառում արուեց: Ես էլ մասնակցեցի, բայց հետագայում հասկացայ, որ դրանց նպատակը, չհասկացողներին իրենց հետեւից տանելով, ոմանց աչքին թօզ փչելն է, եւ ինձպէսներին էլ այլեւս չեն հրաւիրում:

Մելինէ Անումեան.- Դուք կապեր ունէ՞ք հայաստանցի հայերի հետ:

Գաֆուր Թիւրքայ- Այո՛: Արդէն իսկ 50 հոգանոց խմբով Հայաստան էինք այցելել, եւ այդ այցի շնորհիւ կապերը զարգացան: Մենք յարաբերութիւններ ունենք Սփիւռքի նախարարութեան, փոխնախարարի եւ նախարարի խորհրդականի, ինչպէս նաեւ‘ պատգամաւորների հետ: Օրինակ, անցած տարի Տիապեքիրից Հայաստան են գնացել 2 ուսանող‘ հայոց լեզու եւ հայ գրականութիւն ուսանելու նպատակով: Նրանց ծախսերը նախարարութիւնն է ստանձնել: Կարելի է նմանատիպ աշխատանքներ տանել: Այսպէս, Հայաստանի համապատասխան նախարարութիւնները կարող են ամէն տարի 5 ուսանողի ծախսերը հոգալ: Մենք էլ կարող ենք ուղարկել այդ ուսանողներին: Այդ աշխատանքը կարճ ժամանակահատուածում շատ դրական արդիւնքներ կը տայ:

Կարօտ Սասունեան.- «Քաֆ լերան (առասպելական լեռ, որն իրականում գոյութիւն չունի, նկատի ունի Արարատը-Մ.Ա.) հետեւում գտնուողների» հետ շփումներ ունենում եմ, քանի որ ազգականներս այնտեղ են ապրում: Յաճախ ենք շփւում: Այցելում ենք իրար: Բացի այդ, առիթ եմ ունենում նոր ընկերներ ձեռք բերել եւ ազգականների հանդիպել:

Արթին Տիյարպաքըր- Ունեմ շատ լաւ, ըմբռնում ունեցող եւ դիւրազգաց ընկերներ, որոնց հետ ծանօթացել եմ «ֆեյսպուք» սոցիալական ցանցի միջոցով:

Մելինէ Անումեան.- 2014 թուականին Սփիւռքի նախարարութիւնը, «Արի տուն» ծրագրի շրջանակներում, ապահովել էր, որպէսզի շուրջ 50 հոգանոց տիարպեքիրցի հայերից բաղկացած մի խումբ այցելի Հայաստան: Ձեր կարծիքով, Հայաստանի Հանրապետութէան կառավարութիւնն ուրիշ ինչե՞ր կարող է ձեռնարկել տիարպեքիրցի հայերի համար:

Գաֆուր Թիւրքայ- «Արի տուն» ծրագրի շրջանակներում, կարելի է ամէն տարի 40-50 հոգանոց խումբ հրաւիրել Տիարպեքիրից: Շատ լաւ կը լինի, եթէ հայաստանեան կառավարութիւնը կարողանայ հոգալ նրանց այցի ծախսերը, քանի որ 99 տարի շարունակ այդ փոխադարձ այցերի բացակայութեան պատճառով իրարից կտրուած Թուրքիայի հայերի եւ Հայաստանի հայերի միջեւ մեծ շփումներ կը լինեն: Քանզի, մեր կարծիքով, այդ երկու հայկական խումբը մէկը միւսից խիստ կտրուած է ապրել: Համոզուած եմ, որ նրանց պէտք է այդ կերպ իրար հետ հանդիպելու հնարաւորութիւն ընձեռել:

Կարօտ Սասունեան.- Սփիւռքի նախարարութեան կողմից ձեռնարկուած այդ ծրագիրը դրուատանքի արժանի գործ է, որը չպէտք է սահմանափակուի միայն Տիարպեքիրով եւ պէտք է շարունակական լինի: Եթէ այն փոխադարձ կերպով շարունակուի եւ առաւել ընդգրկուն լինի, աւելի մեծ յաջողութիւն կ’ունենայ: Այդ ծրագրի շրջանակներում Հայաստան այցելած տիարպեքիրցի հայերը յայտնեցին, որ իրենց շատ լաւ են ընդունել, եւ իրենք անգամ իրենց ակնկալիքները գերազանցած հիւրընկալութիւն են վայելել: Եթէ երկկողմանի մշակութային միջոցառումների, քննարկումների, առեւտրի, ցուցահանդէսների եւ նմանատիպ այլ միջոցառումների թիւն աւելանան, ու դրանք շարունակական բնոյթ կրեն, ծրագիրը կը հասնի իր նպատակին:

Արթին Տիյարպաքըր- Այդ միջոցառմանը ես էլ էի հրաւիրուած: Որոշ պատճառներից ելնելով‘ չկարողացայ գնալ:

Մելինէ Անումեան- Ուզո՞ւմ էք որեւէ բան յաւելել:

Գաֆուր Թիւրքայ- Այն ամէնը, ինչ վերը նշեցի, պէտք է հասցնել համայն աշխարհի հայութեան գիտակցութեանը: Համոզուած եմ, որ այդ ուղղութեամբ շատ անելիքներ ունեն Ձեզ պէս մտաւորականները եւ գիտնականները, ինչպէս նաեւ‘ հասարակութեան առջեւից գնացող բոլոր հատուածները: Հաւատացած եմ‘ որքան յաճախակիանան մեր ջերմ յարաբերութիւնները, այնքան շատ աւելի լաւ բաներ կ’անենք: Չմոռանանք, որ այդ ամէնը մեր բոլորի գործն է… Յաջողութիւն եմ մաղթում Ձեր աշխատանքներին: Ողջոյններով‘ Գեաֆուր Թիւրքայ (Օհաննէս ՕՀԱՆԵԱՆ):

Կարօտ Սասունեան- «Մենք, այսինքն‘ Էրգրում ապրող հայերս կրիայի նման ենք: Ամենափոքր շարժման դէպքում ներփակւում ենք մեր պատէանում»: 100 տարի է, ինչ անկախ ամէն տեսակի դժուարութեան‘ կարողացել ենք, մեր ինքնութիւնը պահպանելով, այսօրուան հասնել: Հայրենիքին պահակութիւն անելով‘ պարտաւոր ենք անել այն ամէնը, ինչ հարկաւոր է‘ Անդովկի եւ Արարատի միջեւ եղած կամրջի շինարարութիւնը շարունակելու համար: Արցախը երազանք էր մեզ համար. իրականութիւն դարձաւ: Մոխրի տակ անթեղուած կրակը բորբոքելով‘ երազում ենք, որ Մեծ Հայաստանը (Մեծ Հայաստանը հայերէնով է ասում-Մ.Ա.) եւս դադարի երազանք լինել: Մեր պապերն ասում էին‘ «երբ մի օր աշխարհը Հայաստան դառնյա, արի գերեզմանիս մօտ եւ ինձ ասա դրա մասին: Ահա այն ժամանակ ոսկորներս կը վերածնուեն…» (նախադասութիւնը հայերէնով է ասում-Մ.Ա.): Մեր նմանները սկզբունք են դարձրել այդ խօսքերը:

Արթին Տիյարպաքըր- Շատ բան կայ աւելացնելու…

Զրուցեց՝ Մելինէ Անումեան
http://horizonweekly.ca/news/details/61215