1930-ականների Թուրքիայում ո՞վ էր դերսիմցին

Այշե Հյուր

1932 թ. Ժանդարմերիայի գլխավոր հրամանատարության Դերսիմի գաղտնի զեկույցում ասվում է. «Հայերը երբեք չեն գերազանցել Դերսիմի բնակչության 20 տոկոսը: Ասորիներն ու արաբները որևէ հետք չեն թողել: Այն ժամանակից ի վեր, ինչ օսմանյան պետությունն սկսեց դերսիմցիների դեմ պայքարը, Դերսիմն սկսեց ավելի մեծ քայլերով առաջանալ դեպի քրդականություն»: Անցյալ տարի «Քեմալականների և իթթիհադականների՝ ալևիների և բեկթաշիների նկատմամբ վարած քաղաքականությունը» վերնագրով հոդվածիս մեջ բարձրացրած թեման ցանկանում եմ շարունակել, քանի որ պարզ է դառնում, որ Դերսիմի վերաբերյալ քննարկումների արդյունքում գնալով ավելի է կարևորվում այն: Այսպիսով՝ կարծում եմ՝ կարող եմ ավելի լուսաբանել 1937-1938 թթ. Դերսիմի միջամտության գաղափարական ետին պլանը:

Ըստ Ժանդարմերիայի գլխավոր հրամանատարության 1932 թ. Դերսիմի գաղտնի զեկույցի, որը միայն հարյուր օրինակով է տպվել և բաժանվել միայն իրավասու շրջանակներին, «Դերսիմցիների ցեղային վիճակը» բաժնում ասվում է. «Բավականին դժվար է հստակ սահմանել դերսիմցիների ցեղային վիճակը: Ներկայիս Դերսիմի ժողովուրդը, որը նվաճել է Արևմտյան Դերսիմը, միաձայն հայտարարում է, որ իրենք եկել են Խորասանից: Արևելյան Դերսիմում նման պնդում դեռևս չի նկատվում…»:

Այնուհետև զեկույցի անհայտ հեղինակն սկսում է թվարկել «տեղեկություններ», որոնք, հայտնի չէ, թե ինչ աղբյուրի վրա են հիմնվում: (Միություն և առաջադիմություն կուսակցության օրոք քրդերի մասին մտացածին պատմության գրքերի վերաբերյալ կարող եք ընթերցել հետևյալ հոդվածս՝ http://www.radikal.com.tr/yazarlar/ayse_hur/ittihat_ve_terakkinin_kurd_politikalari-114374810):

Հեշտ չէ հակիրճ ներկայացնել 20 էջից բաղկացած այս բաժինը, սակայն մեջ բերեմ որոշ ակնբախ սահմանումներ: Հեղինակն իր խոսքն սկսում է հետևյալ նախադասությամբ. «Համաձայն այն փաստի, որ Անատոլիայի ամենահին բնակիչները եղել են հիթիթները, որոնք դեպի արևմուտք առաջանալիս անցել են Դերսիմի հովտով ու հանդերով, հավանաբար, պետք է ընդունել, որ դեպի արևմուտք շարժվելիս հետնորդներ են թողել»: Այնուհետև հաջորդ էջում հեղինակը հիթիթների թեզին ավելացնում է թուրքմենականության թեզը. «Սրա հետ մեկտեղ՝ այսօր Փլյումերի, Օվաջըքի և անգամ Նազիմիեի շրջաններում բնակչության մեջ թուրքմենական տիպի հանդիպելու հավանականությունը մեծ է (…) Փլյումերի շրջանի ցեղախմբերի (աշիրեթների) անուններից, ժողովրդի սեփական ինքնաընկալումից և արևելքից արևմուտք փոխվող զգացումներով կարելի է ապացուցել, որ Դերսիմը ասլան թուրք է»:

Հեղինակը մի քանի էջ հետո կրկին փոխում է խոսքը և ասում. «Դերսիմի ժողովուրդը խորեզմցի է»: Այնուհետև փորձում է բացատրել, թե ովքեր են խորեզմցիները: Նշելով, որ խորեզմցիների մի մասը թուրք է, մի մասն էլ պարսկերեն խոսող թյուրքական ցեղ է, հավելում է, որ Յուսուֆը, ով 1071 թ. Մանազկերտի ճակատամարտում սպանել է Ալփ Արսլանին, խորեզմցի է: Այսպիսով՝ հեղինակը խորեզմցիների վերաբերյալ բացասական կարծիք է առաջացնում ընթերցողի մոտ:

Միգուցե զազա՞ են

Սակայն հեղինակն այստեղ էլ չի կանգ առնում և մի նոր միտք է ավելացնում. «Լեզուն, որով այսօր խոսում են դերսիմցիները, ոչ թե քրդերեն, այլ զազայերեն է: (…) Պարզվում է, որ զազաները թուրքեր են, և որ իրականում, ինչպես որ պնդում են պատմաբանները, խորեզմցիներ են, որոնց լեզուն մասամբ պարսկերեն և մասամբ թուրեքերեն է: Քանի որ քրդերի հետ սերտ հարաբերությունների մեջ են նրանց լեզվի բառաֆոնդում եղած թուրքերեն բառերը կամ իրանացվել կամ էլ մոռացվել է»:

Միաժամանակ հեղինակի այն միտքը, թե «եթե չլիներ սուլթան Սելիմի ցասումը, ապա մեր այս գեղեցիկ Թուրքիայում միգուցե և հնարավոր չէր լինի մի սուննի մուսուլմանի անգամ հանդիպել», ցույց է տալիս այն մտածելակերպը, որն այսօր երրորդ կամուրջն անվանում է սուլթան Սելիմ Ահեղի պատվին:

Հեղինակը զազաներին, որոնց համարում է, որ ծագել են օղուզների Ժազիկ ցեղից, բաժանում է երկու խմբի` զազաներ, որոնք ապրում են Լիջեում, Բալուում և Ճապաղջրում, և զազաներ, որոնք ապրում են Դերսիմում: Այնուհետև այս երկու խմբի վերաբերյալ գրում է. «Սրանց դավանանքի լեզուն թուրքերենն է: Ծիսակատարության մասնակիցներն ստիպված են թուրքերեն խոսել: Սա հարկադրանք է, որը ալևի զազաները դարեր շարունակ արհամարհել են, թեև թրքականությունից այդքան էլ չեն հեռացել: Դերսիմի ալևիների մեջ պատասխան չստանալու պայմանով կարելի է ցանկությունդ թուրքերեն արտահայտել: Ուշագրավ և տխուր կետն այն է, որ թեև 20-30 տարեկանից բարձր յուրաքանչյուր անհատի կարելի է փոխադարձաբար հասկանալ և դարդերով կիսվել, սակայն թուրքերենն ամբողջովին զազացվել է, իսկ 10 տարեկանից ցածր երեխաների մոտ թորքերենն ընդհանրապես բացակայում է»:

Միգուցե հայ կամ ասորի՞ են

Այնուհետև հեղինակը պատմելով, թե զազա կանայք որքան ցանկասեր են (քանի որ սա մի առանձին թեմա է, չեմ մանրամասնում), կրկին մտքափոխվում է և ասում. «Շրջանը, որտեղ գտնվում են զազաները, պատմությունը վկայում է, որ երբեմն եղել է Հայաստանի կազմում: Գոյություն ունի նաև պնդում, թե զազաներն ասորի են»: Սակայն հեղինակն այս երկու թեզի վրա կանգ չի առնում, արագ անցում է կատարում թրքության թեզին:

Ո՛չ, ո՛չ, խառը խումբ է

Ինչպես նշեցի հոդվածի սկզբում, հեղինակը, խոսելով Արևելյան Դերսիմի մասին, որի «բնակիչները չեն ընդունում, որ եկել են Խորասանից», բնականաբար Արևմտյան Դերսիմի բոլոր աշիրեթներին, որոնք «միաձայն ընդունում են, որ եկել են Խորասանից», թուրքմեն է ներկայացնում, սակայն բաժնի վերջում կարիք է զգում ասել հետևյալը. «Դերսիմի լեռների, հովիտների ու գագաթների անունները, որքան էլ որ հարուցեն այն տեսակետը, որ հայրենիքի այս հատվածի բնակիչները ծագումով թյուրք են, սակայն փրկության ապաստան են եղել արևելքից, հյուսիսից, հարավից և արևմուտքից եկած տարբեր ազգերի զավթիչ հոսանքներից փախչողների համար: Շրջան, որն ապաստանել է նաև իրենց իշխանության տակ գտնվող թյուրք, պարսիկ, ասորի, հայ և արաբ ազգերի թոռներին»:

Ցավոք քրդեր են

Զեկույցի հեղինակը վերջապես ստիպված է լինում ընդունել «դառը» ճշմարտությունը. «Հայերը (…) երբեք չեն գերազանցել Դերսիմի բնակչության 20 տոկոսը: Իսկ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո, իրենց հետքերը թողնելով, մահացել են: Ասորիներն ու արաբները որևէ հետք չեն թողել: Թուրքերը թողել են իրենց անուններն ու երեխաներին, իսկ պարսիկները՝ ծայրահեղ շիիզմը՝ իրենց լեզվի և սեիդների հետ միասին: (Այն ժամանակից ի վեր, ինչ օսմանյան պետությունն սկսեց դերսիմցիների դեմ պայքարը, Դերսիմն սկսեց ավելի մեծ քայլերով առաջանալ դեպի քրդականություն): Հանրապետությունը հանդիպեց լեզվի տեսանկյունից՝ 70 տոկոս, ընկալման տեսանկյունից 20 տոկոս քրդացած դերսիմցիների:

Հեղինակը բաժինն ավարտում է հետևյալ նախադասությամբ. «Դերսիմն այսպես ուսումնասիրելուց հետո որոշվեց կորցնելու վտանգի տակ հայտնված և երակներում մեծավ մասամբ թյուրքական արյուն ունեցող մեծ ժողովրդական զանգվածին դեպի ազգային կյանք վերադարձնելու համար անմիջապես բարեփոխումներ և միջոցներ ձեռնարկել» (էջ 29-49):

Անշարժ գույքի տեսուչ Համդի բեյի 1926 թ. զեկույցում, որ տեղ է գտել հետագա բաժիններում. ասվում է. «Դերսիմը գնալով քրդացվում է», «Դերսիմը քրդականության հակմամբ վարակված վտանգվոր թարախապալար է» (էջ 198 և 201): Նույն տարում Դիարբեքիրի վալի (հետագայում՝ նաև Էլիազիկի) Ջեմալ Բարդաքչըն ասում է, որ Դերսիմում «չի հանդիպել թուրքերեն չիմացող քուրդ տեսակի»: Ըստ նրա՝ «սուննիներն ալևիներին քուրդ են անվանում, ալևիները սուննիներին՝ թուրք»: Ըստ Առաջին ընդհանուր տեսուչ Իբրահիմ Թալի բեյի՝ գոյություն ունի լոկ «դերսիմցի» դասակարգում: Իսկ նույն տարում Գլխավոր շտաբի պետ Ֆևզի Չաքմաքը խոսում է քրդականությունից, որը «պետք է տարրալուծել թյուրքականության մեջ»: Համաձայն Ներքին գործերի նախարար Շյուքրյու Քայայի՝ «Սեիդ Ռիզան և հայդարանցիները թուրք և հանրապետական են, և ճիշտ չէ ուրիշ քրդերի ավազակությունները վերագրել նրանց»: Թե ովքեր են այս «որոշ քրդերը», չի պարզաբանում:

Քրդերի վերաբերյալ գրված ամենաընդգրկուն գրքերից մեկը եղող «Շեյխ, աղա, պետություն» աշխատության հեղինակ, հոլանդացի մարդաբան Մարտին վան Բրեյնեսսենի համաձայն՝ զեկույցում տեղ գտած այս մտքերը պետք է որ վերցված լինեն Հասան Ռեշիդ Թանքութի «էթնոքաղաքականություն» աշխատությունից, որը վերջինս գրել է 1925 թ. Շեյխ Սայիդի ապստամբությունից հետո, երբ անձամբ Մուսթաֆա Քեմալի հրահանգով Դերսիմ էր գործուղվել՝ որպես Արևելյան նահանգների հասարակական պահպանության խորհրդական և Թուրքական օջախների համակարգող: Ռեշիդ Թանքութը մանուկ հասակում որբացել է և որդեգրվել Մարաշի էլբիստանցի մի քուրդ ալևի ընտանիքի կողմից: Նրա աշխատությունները 1925-1961 թթ. գաղտնի զեկույցների տեսքով նախ՝ ներկայացվել են Մուստաֆա Քեմալին, այնուհետև՝ նրա մահվաից, հետո ԺՀԿ-ին: Հասկանալի է, որ այս տեսակետները կարևոր դեր են խաղացել Դերսիմի վերաբերյալ պետության կարծիքի ձևավորման մեջ:

Սակայն հետաքրքիր է, որ վարչապետ Իսմեթ Ինոնյուի 1935 թ. օգոստոսի 21-ի Քրդական զեկույցում հաճախ հանդիպում են հետևյալ արտահայտությունները՝ «քրդական քաղաքներ», «քրդական գյուղեր», «քրդական շրջաններ, «թյուրքականությանը հակված քրդեր»: Այսինքն՝ «քուրդ» անունով էթնիկ խմբից է խոսք գնում:

Սակայն 1936 թ. Առաջին ընդհանուր տեսչության տեսուչ Աբիդինը (Օզմեն) այս քրդերի նկատմամբ ձեռնարկվելիք միջոցառումներն այսպես է ներկայացնում. «Անհրաժեշտ է այնպես անել, որ նրանք, ում ցանկանում եք թուրքական համայնքի մեջ ձուլել, քրդերենի փոխարեն թուրքերեն խոսեն: Ձուլելու համար պետք է հետևողական լինել քրդերեն խոսքի վերաբերյալ: Պետք է կտրականապես արգելել, որպեսզի «հասարակական կենտրոններում (Մուստաֆա Քեմալի նախաձեռնությամբ բացված պետական հաստատություններ, որոնք ստեղծված էին ժողովրդի շրջանում հետադիմությունը վերացնելու, կրթելու և լուսավորելու համար-Ակունքի խմբ.) բոլոր պաշտոնյաները, պետական ատյանները, հաստատություններում աշխատող պաշտոնյաներն ու ծառայողները քրդերեն խոսեն: Եթե որևէ գործով պետական մարմնին դիմած գյուղացին թուրքերեն չգիտի, ապա գյուղացու հետ չպետք է քրդերեն խոսել, գյուղացին ստիպված պետք է լինի ոչ պաշտոնյա թարգմանիչ բերել: Քրդերեն խոսղների համար պետք է նյութական և բարոյական պատիժներ կիրառել (մեջբերումը՝ Ի. Բեշիքչիի, էջ 57):

Կրթության ճանապարհով ձուլում

Դերսիմի առաջին գործողությունն սկսելուց երկու ամիս անց՝ 1937 թ. հունիսի 4-ին, Ներքին գործերի նախարար Շյուքրյու Քայայի կողմից Մշակույթի նախարարությանը գրված «Դերսիմի աղջիկ և տղա երեխաներին գիշերօթիկ դպրոցներում տեղավորելու» վերաբերյալ գրության մեջ «կրթության» հարցը հետևյալ ձևով է քննվում (այնպես, ինչպես բնօրինակում է).

«Մշակույթի նախարարությանը

Մտածվել է այս օրերին` Դերսիմում սկսված բարեփոխումների մթնոլորտում, այնպիսի վայրերում, որոնք հոծ բնակեցված են թուրքերով և հեռու են Դերսիմից, բացել աղջիկների և տղաների գիշերօթիկ դպրոցներ, որտեղ կտեղավորեն և հավասար կդաստիարակեն 5 տարին լրացած Դերսիմից բերված աղջիկ և տղա երեխաներին: Այնուհետև սրանց իրար հետ կամուսնացնեն և իրենց ծնողներից մնացած ունեցվածքով և հողակտորում մեկական թուրքական բույն կհյուսեն, հետևաբար այս ձևով թուրքական մշակույթը Դերսիմում հաստատուն ձևով կարմատավորվի: Քանզի Դերսիմի ժողովուրդը հայտարարել է, որ Խորասանից է եկել և թուրք է, սակայն քուրմանջի կոչվող և ջարդված պարսկերենով խոսող մարդկանց հետ հաճախակի շփումների արդյունքում օրեցօր ավելի է հեռացել մայրենիից, և շիականությունը, ալևիականությունն ու բեկթաշիականությունը սրանց մոտ մեծ պահանջարկ են ունեցել:

Դերսիմցիները թուրքերի և քրդերի արանքում մնացած համայնք են, որը խոսում է քրդերի պես, սակայն դեռևս նրանց բնավորությունը չի յուրացրել, փորձում է իր հավատքներով հաղթել նրան: Ամենացավալի կետն այն է, որ Դերսիմի մայրը սկսել է Դերսիմի հորից առաջ քրդանալ: Ամենակարևոր պատճառը կայանում է նրանում, որ տղամարդիկ իրենց շրջապատի հետ հարաբերությունների արդյունքում թուրքերեն են սովորել, մինչդեռ կանայք, քանի որ իրենց շրջապատից չեն հեռացել, մի բառ անգամ թուրքերեն չեն խոսում և հետևաբար իրենց երեխաներին թուրքերեն չեն կարողանում սովորեցնել:

Այդ իսկ պատճառով մեր նախարարությունը կարծում է, որ այս ժողովրդական զանգվածին, ում երակներով հոսում է թյուրքական արյուն, դեպի հետ, այսինքն՝ դեպի ազգային ակունքներ վերադարձելու համար ձեռնարկվելիք միջոցառումների շրջանակում պարտադիր և անհրաժեշտ է փոքր երեխաներին նման գիշերօթիկ դպրոցներում դաստիարակել, ուստի խնդրում է պետության թույլտվությունը:

Ներքին գործերի նախարար

Շ. Քայա»:

Ինչպես տեսնում եք, գրության մեջ որպես «միջոց» կրկնում է Ժանդարմերիայի գլխավոր հրամանատարության՝ Դերսիմի զեկույցի ձևակերպումը (ժողովրդական զանգվածին, ում երակներով հոսում է թյուրքական արյուն, դեպի հետ, այսինքն՝ դեպի ազգային ակունքներ վերադարձնել): Թուրքական դպրոցների կրթությունը նկատվում է որպես ձուլման ուղի:
«Քրդական աչքով չնայենք, սիրենք և ցավենք նրանց համար»

Սակայն «Սոն փոսթա» թերթի 1937 թ. հուլիսի 19-ի համարում Միություն և առաջադիմություն կուսակցության «ձախ» թևից Մուհիդդին Բիրգենը գրում է. «Դերսիմում մի նոր հայրենիք չենք նվաճում, դերսիմցին մեր թշնամին չէ: Եկեք նրանց մասին այսպես չխոսենք և այս մարկանց, որոնց վաղը մյուս օրը տեսնելու ենք որպես մեր մեջ շրջող գաղթականների, այսպես՝ որպես «քուրդ» չնայենք: Անգամ նրանց սիրենք և ցավենք նրանց համար»:

Մի կողմից՝ հեղինակի՝ Դերսիմի նկատմամբ կառավարության վարած ներքին գաղութացման քաղաքականության քննադատությունը («դերսիմցին մեր թշնամին չէ»), մյուս կողմից էլ՝ ապագա աքսորի լուրը (մարդկանց, որոնց վաղը-մյուս օրը տեսնելու ենք որպես մեր մեջ շրջող գաղթականների), ինչպես նաև քրդականությունը, ինչպես որ այսօր հայերի համար են օգտագործում՝ «կներեք, քուրդ է» հռետորաբանությամբ քննելու, սակայն վերջում ցավելու հետ կապելու հանգամանքը այդ ժամանակվա մտավորականների մոտ գերիշխող մտայնության ցուցիչն է:
«Թան» թերթի 1937 թ. օգոստոսի 5-ի համարում Լյութֆի Էրենելը «Քուրմանջիներ» գլխագրով հոդվածում, որտեղ ամփոփագրում նշում է՝ «Սրանք քրդականության հետ որևէ առնչություն չունեն», ներկայացնում է քրդականության-թրքականության հարաբերությունների այբբենական բանաձևը, որը հետագա տարիներին տարածում էր ստանալու: Բացի այս՝ կարծես թե մի քրդի է հղում կատարում. «Պատմում էր մի զգոն քուրդ աղա. եթե թուրք բառի առաջին և վերջին տառերը տեղերով փոխեք, կստանաք քուրդ բառը, որը բացարձակ ստրկությամբ կապված է սեիդի և աղայի հողին: Միաժամանակ կապված է նաև թուրքին (սովորույթով, խելքի կերտվածքով): Այս հատկանիշներն ու ապրելու պայմանները դերսիմցու կյանքին համապատասխանեցնելու համար սխալմամբ այստեղի ժողովրդին քուրդ են անվանել: Իրականում քուրդ նշանակում է հարվածող, ավերող, թալանող»: (Այս հոդվածի մյուս կարևոր կետն էլ այն է, որ հեղինակը հայտնում է, որ Ալփդողան փաշան թունավոր գազի հոսք բացելիս ասել է. «Մեր պարտքն է պետության մեկնած ձեռքը կոտրողին այնպիսի վիճակի մեջ գցել, որ չկարողանա օրենքի վրա բռնանալ»: Սա էլ համարեք «Դերսիմում գազ կիրառե՞լ են» քննարկմանը հղում, որին առաջիկայում կանդրադառնամ):

Թյուրքականության և թուրքերենի թեմայով վերջակետը դնում է Ալփդողանը: Դիմենք «Քուրուն» թերթի 1937 թ. հունիսի 20-ի համարին. «Ասում են՝ Թունջելիի բնակչության մի մասը քուրդ է: Սխալ է: Թունջելիում քուրդ չկա: Այս ժողովուրդը ժամանակին Խորասանից եկած թյուրքական ցեղեր են: Եթե այստեղի ցեղերի անուններին ուշադրություն դարձնեք, անմիջապես պարզ կդառնա, որ բոլորը թյուրքական են (… ժողովրդի կատարած հոգևոր երգերն ամբողջությամբ թուրքերեն են, սակայն քանի որ սելջուկների ժամանակաշրջանում պետական լեզուն եղել է պարսկերենը, սրանց խոսքին խառնվել է պարսկերենը և թուրքերենի հետ միաձուլվելով՝ վերածվել է ջարդված լեզվի, որը կոչում են քրդերեն: Իրականում այս լեզուն լեռնային թուրքերենն է: Քուրդ և քրդերեն գոյություն չունի: Ինչպես որ Թունջելիի բնակչությունն է թյուրքակական, այնպես էլ նրանց լեզուն է թուրքերեն: Վերջակետ»:

Ո՛չ թուրք են, ո՛չ էլ քուրդ. հատուկ ցեղից են

Սակայն այլ կերպ մտածողներ էլ կան: Օրինակ՝ 1937 թ. հունիսի 29-ի «Հաբեր» թերթում Յուսուֆ Մահզար Էրենը գրում է. ««Կան մարդիկ, որոնք դերսիմցիներին թուրք են համարում»: Ես երբեք նրանց թուրք չեմ համարել: Թուրքը չի կարող լինել քոչվոր, պրիմիտիվ, արյունարբու, անխիղճ: Ըստ իս՝ սրանք մի ցեղից են, որը շատ հին ժամանակներից ի վեր լոկ լեռներն է ճանաչել, և քանի որ ոչ մեկի հետ չեն առնչվել, չեն ոչնչացել»: Փաստորեն հեղինակը փորձում է ասել, որ «քրդերը քոչվոր, պրիմիտիվ, արյունարբու, անխիղճ են»:

Դերսիմցիները մուսուլմա՞ն են

Այդ ժամանակվա հեղինակները հանդես են եկել հետաքրքիր պնդումներով նաև կրոնի հարցում: Օրինակ՝ ԺԳՀ-ի Դերսիմի անանուն հեղինակը գրում է. «Ալևիականության ամենավատ կողմը, որը պարզաբանման կարիք ունի, այն անդունդն է, որը գոյություն ունի ալևիականության և թյուրքականության միջև: Այս անդունդը ղզլբաշության դավանանքն է: Ղզլբաշները սուննի մուսուլմաններին չեն սիրում, ատելություն են տածում, նրաց հավիտենական թշնամիներն են: Սունիներին հիշատակում են որպես հույն: Ղզլբաշները հավատում են, որ հոգևոր երգն իր մեջ ուժ է կրում և սուննիներն իրենց իմամներին կտտանքների ենթարկելով սպանել են: Այդ իսկ պատճառով սուննիներին թշնամի են: Սա այնքան է խորացել, որ ղզլբաշը թուրք և սուննի, ղզլբաշ և քուրդ բառերը նույն կերպ է ընկալում: Դերսիմի ալևիները նույնպես Սվազի, Թոքաթի, Ջանիկի, Աֆյոն Գարահիսարի ալևիների նման սուննիներին ստորացնում են՝ ասելով՝ մի հասիր եզդու մոտ, հոտը կներծծվի մարմնիդ մեջ:

Այս ասույթով արտահայտվում է ալևի/ղզլբաշների՝ սուննիների նկատմամբ տածած ատելությունը: Վերևում կարդացիք Շյուքրյու Քայայի՝ Մշակույթի նախարարությանն ուղղված նամակը: Դերսիմցիները «շիա, ալևի, բեկթաշի են», սակայն Շյուքրյու Քայան այս եզրերը չեզոք լեզվով է օգտագործում:

Ի տարբերություն նրա՝ Յունուս Նադին «Ջումհուրիեթ» թերթի 1937 թ. հունիսի 18-ի համարում լույս տեսած իր հոդվածում գրեթե գովաբանում է Դերսիմի հավատքը. «Դերսիմցիները պատկանում են ալևիականության ջաֆերիա տարիքաթին և իմամ Ջաֆեր Սադըքի հետևորդներն են: Ընկերս՝ Քադիր Քոփը, ով երկուհիմնարար աշխատանք է պատրաստել Արևելքի մշակութային և պատմական վիճակի վերաբերյալ՝ «Անատոլիայի արևելքն ու հարավ-արևելքը», «Հետազոտություններս ու մտքերս», դերսիմցիների կրած ազդեցության մասին ինձ ասաց. «Դերսիմցիները, ովքեր ծագումով թյուրք են, ինչպես ցանկացած թյուրքական երկրում, և թե՛ կրոնի և թե՛ դավանանքի հանդեպ ցանկացած թյուրքի վերաբերմունքում, վերցրել են ամենաազատական կողմը: Շամանիզմի ազատական հատկանիշներ պարունակող ալևիականությունն այն ժամանակ, երբ բոլոր թուրքմենները չկարողացան այն հավատք դարձնել, այսօրվա դերսիմցիների երեկվա նախահայրերին էլ է թարիկատ ընդունել: Այդ պատճառով է, որ սուննի մուսուլմանների և նրանց միջև կրոնական և դավանաբանական պայքար է սկսել»:

Դերսիմցիները շամանիստ կամ անիմի՞ստ են

Օսմանյան-վաղ հանրապետական շրջանի Դերսիմի սիրողական ուսումնասիրող (!), Կուտինայի պատգամավոր Նահիտ Հաքքըն (Ուլուղ) «Հաբեր» թերթի 1937 թ. հունիսի 19-ի համարում «Դերսիմցիների կրոնը սեիդների պահարանն է» վերնագորով հոդվածում գրեթե ծաղրի է ենթարկում Դերսիմի հավատալիքները. «Փոքրիկ գլխով Դերսիմցին ամռանը դժոխային արևի տակ խանձվելիս երբ աղբյուր է տեսնում, սկսում է երկրպագել այդ աղբյուրը: Ժայռ, երեկոյան ճանապարհ ցույց տվող լուսին, հսկայական ընկուզենի տեսնելիս անգրագետ դերսիմցին շոյում է իր մորուքը: Խոնարհվում կամ ծնկի է գալիս և երկրպագում»: Իսկ «Ջումհուրիյեթ» թերթի 1937 թ. հունիսի 29-ի համարում Յուսուֆ Մազհարը (Արեն) (սա այն հեղինակն է, ով 1930 թ. Արարատի ապստամբության ժամանակ ավետեց, որ Զիլանի հովիտը լցված է 15 հազար քրդի դիակով) համեմատաբար ավելի մարդկային է: Ըստ նրա՝ «կրոնը, որ պատյանում սկսել է որպես ալևիականություն, պտղից մինչև կորիզ տարատեսակ տարօրինակ հավատալիքներ (ծառ, լեռից հոսող ջուր, արև) ներառելով և տարբեր քարերի երկրպագելով՝ սկսել է տրանսֆորմացվել»: «Սոն փոսթա» թերթի 1937 թ. սեպտեմբերի 22-ի համարում Լաթիֆ Էրենելը հասցնում է մահացու հարվածը՝ «Դերսիմում սովորական մաշիկին անգամ երկրպագում են»:

Միգուցե դերսիմցիները քրիստոնյա՞ են

1937 թ. հունիսի 18-ի «Աքշամ» թերթում այս անգամ թիրախ է ընտրվում հոգևոր առաջնորդը. «Սեիդ Ռըզայի կյանքը գաղտնիք է: Ասում են՝ հաշիշ է ծխել: Այնտեղի հավատալիքների համաձայն՝ տունը, ուր նա մտնում է, այդ տան անդամներն այլևս նզովված չեն լինի(… Դերսիմում տարվա մեջ երկու անգամ մեղքերի ընդհանուր թողություն է կատարվում: Հեղինակը չի բավարարվում գրելով, թե Սեիդ Ռիզան իսլամի կողմից մեղք համարվող թմրանյութեր է ծխել՝ գրելով, թե ղզլբաշների հավատքը արհամարհում է իսլամը, անուղղակի հղում է կատարում նաև մեղքերի թողության քրիստոնեության սովորույթին): «Թան» թերթի 1937 թ. օգոստոսի 16-ի համարում Լյութֆի Էրենելը մի քայլ առաջ է գնում. «Դերսիմցու համար ամենամեծ աղետը բանադրանքն է»:

«Հաբեր» թերթի 1937 թ. հոկտեմբերի 8-ի համարում լույս տեսած՝ «Սեիդ Ռիզայի խաչն Անկարայում է» վերնագրով լուրը Սեիդ Ռիզային մեկ քայլով ևս մոտեցնում է քրիստոնեությանը. «… Ամենավառ երևակայություն ունեցողներն անգամ չէին կարող պատկերացնել, որ այս կրոնի շառլատան Սեիդ Ռիզայի վրանում եղել է հայերեն գիրք, գերմաներեն բառարան, տարբեր գույների և չափերի խաչեր, հայերեն գրություններով խաչեր, որոնց մեջ՝ Հիսուսի բթամատի ոսկորը»:

Սակայն սրանով էլ չի վերջանում: «Քուրում» թերթի 1937 թ. հոկտեմբերի 11-ի համարում հեղինակը Սեիդ Ռըզային համեմատում է հայտնի Pierre L’Ermite-ի հետ, ով 11-րդ դարում, Եւրոպայում շրջելով, խաչակիրների Առաջին արշավանքի համար կամավորներ էր հավաքագրում: Ըստ հեղինակի՝ Pierre L’Ermite-ը սարսափելի, անխիղճ, սակայն անկեղծ մեկն էր: Մինչդեռ Սեիդ Ռըզայի մոտ դա էլ չկա. «Հարյուրավոր տարիներ շարունակ շահագործել են տգիտության մութ հանքը: Հոգիները փորել են որպես ջրհոր: Մարդ սպանելը, օջախի ծուխը մարելը մի հսկայական հայրենիքի սովորույթ է դարձել: Այնտեղի ժոովուրդը որքան դառը ճակատագիր ունի, որ այս քահանայի սերունդը խաչ կրող կաս-կարմիր նզովյալներին երկրպագել է: Հավատացել են, որ մարգարեի ցեղից են սերում: Բերանից դուրս եկած բառերը համարել են երկնքից հնչած աստծո խոսք: Այս տեսակը հազար տարին մեկ դժվար է հանդիպում»:

Հավատքների միջև «թյուրքականության պատնեշը»

Մարտին վան Բրեյնեսսենը իր «Իր ծագումը ժխտողն ապօրինածին է» հոդվածում ասում է. «Քրդերի վերաբերյալ քեմլիզմի տեսակետը մշտապես ներքին տարաձայնություններով լեցուն է եղել: Մի կողմից պաշտոնական տեսակետը պնդում է, որ նրանք թուրք են, մյուս կողմից էլ, քանի որ թուրք չեն, նրանց երբեք չի վստահել և նրանց ձուլելով՝ թուրքերին ոչ բնորոշ առանձնահատկությունները վերացնելու համար մտադրված նախաձեռնությամբ է հանդես եկել: Ալևի քրդերի նկատմամբ դիրքորոշումը շատ ավելի պարադոքսալ և անհետևողական է եղել: Ալևի լինելու պատճառով մի կողմից՝ նրանց ողջունել են, քանի որ իսլամի իրական թուրքական տարբերակի հետևորդ են և քեմալիզմի լաիցիզմի սկզբունքի բնական դաշնակիցները, մյուս կողմից էլ՝ նրանց զազայականությունն ու քրդականությունը օտար և անվստահելի է համարվել: Այն փաստը, որ ալևի քրդերի ծիսական արարողությունների լեզուն թուրքերենն է, թվում է, թե հուսադրող է նրանց հեշտությամբ ձուլելու համար, սակայն պետության նկատմամբ ալևի քրդերի ընդդիմության պատմությունը նրանց չափազանց կասկածելի է դարձնում»:

Հասան Ռեշիդը (Թանքութ) անձամբ Մուստաֆա Քեմալին ներկայացրած իր գաղտնի զեկույցներից մեկում այս մարդկանց իրարից անջատելու համար առաջարկել է «թուրքական պատնեշ» կառուցել, քանի որ քրդերի աշխարհագրական շրջանը հյուսիսում՝ զազա ղզլբաշների, արևմուտքում՝ ալևի-ղզլբաշ քուրմանջիների և արևելքում շաֆիի քրդերի է բաժանվում: Ինչպես նշեցի վերևում, քեմալական ռեժիմը, որը դերսիմցիների ինքնության հարցում չի կողմնորոշվել, սակայն բավականին հստակ գիտի, թե նրանք ինչ պետք է լինեն, պետք է որ ձեռնարկված այս «միջոցն» անբավարար համարած լինի, որ 1937-1938 թթ. իրագործեց «Դերսիմի ցեղասպանությունը»:

Դերսիմի գործողությունները ցեղասպանությու՞ն էին

«Դերսիմի գործողությունը», որը տևել է 1937 թ. մարտից մինև 1938 թ. սեպտեմբերը, թե՛ սպանվածների թվի (վերջին տվյալների համաձայն՝ սպանվել է 11806 հոգի) և թե՛ դերսիմցի Նեզահաթ և Քազըմ Գյունդողան ամուսինների բանավոր պատմության և վավերագրական ֆիլմի արդյունքում պարզ դարձած դերսիմցի աղջիկներին թուրքական ընտանիքներում որդեգրելու, ինչպես նաև վարժապետ Սըդըք Ավարի՝ «քաղաքակրթելու» պատրվակով հավաքած աղջիկների տսանկյունից 1948 թ. ցեղասպանության կոնվենցիայի 2 հոդվածի Ե կետի համաձայն կարելի է համարել ցեղասպանություն: (Սըդըք Ավարի գործունեութն վերաբերալ հոդվածս կադալ այստեղ http://www.taraf.com.tr/yazilar/ayse-hur/avar-ne-olur-kizimi-goturme/7767): (1948 թ. ցեղասպանույան կոնվենցիայի թեմայով հոդվածս կարդալ այստեղ http://www.radikal.com.tr/yazarlar/ayse_hur/1915e_ad_verememek_aghed_medz_yeghern_soykirim-1187604):

Գրականության ցանկ

1. Doğu Anadolu’da Toplumsal Mühendislik, Dersim-Sason (1934-1946), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2010 (Ժանդարմերիայի գլխավոր հրամանատարության Դերսիմի վերաբերյալ զեկույցը սրա մեջ է), Taha Baran, 1937-1938 Yılları Arasında Basında Dersim, İletişim Yayınları, 2014.
2. Martin van Bruinessen, “Aslını İnkar Eden Haramzededir” (Քանի որ կարծում եմ, թե թուրքերեն թարգմանության մեջ որոշ սխալներ կան, անգլերեն բնօրինակի հղումն եմ դնում http://www.hum.uu.nl/medewerkers/m.vanbruinessen/publications/Bruinessen_Aslini_inkar_eden_haramzadedir.pdf okumak için tıklayın).
3. Martin van Bruinessen, Ağa, Şeyh ve Devlet, İletişim Yayınları, 2013.
4. İsmail Beşikçi, Tunceli Kanunu 1935 ve Dersim Jenosidi, İsmail Beşikçi Vakfı Yayınları, 2013.

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը
Akunq.net