«Դասական սփիւռքի արմատները Արեւմտեան Հայաստանի մէջ են»

«Մեդիամաքս»-ի հարցազրոյցը «ԳալուստԳիւլբենկեան» Հիմնադրամի հայկականհամայնքներու բաժնի տնօրէն ՌազմիկՓանոսեանի հետ
Հայոց Ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցի շեմին «Մեդիամաքս»-ը հարցազրոյցներու շարք մը նախաձեռնած է Հայաստանի եւ Սփիւռքի մէջ ապրող մտաւորականներու հետ, որոնց միջոցով պիտի փորձենք տարբեր կարծիքներ հաւաքել այն մասին, թէ արդեօք Ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցը կրնա՞յ որոշակի «նոր սկիզբ» դառնալ հայութեան համար:
Այսօր մեր զրուցակիցն է «Գալուստ Գիւլբենկեան» հիմնադրամի Հայկական համայնքներու բաժանմունքի տնօրէն Ռազմիկ Փանոսեան: Գանատահայ Ռազմիկ Փանոսեան քաղաքագիտութեան դոկտորի կոչում ստացած է Լոնտոնի Տնտեսագիտութեան համալսարանէն: Ան 2006-ին Քոլումպիայի համալսարանի հրատարակած «The Armenians: From Kings and Priests to Merchants and Commissars» աշխատութեան հեղինակն է:
2014-ի հոկտեմբերին «Գալուստ Գիւլբենկեան» հիմնադրամի Հայկական համայնքներու բաժանմունքի նախաձեռնութեամբ Լիզպոնի մէջ հաւաքուեցան քանի մը տասնեակ հայ մտաւորականներ՝ աշխարհի տարբեր կողմերէ, որպէսզի քննարկեն, թէ ինչ կը սպասուի հայերուն 2115 թուականին:
ԱՐԱ ԹԱԴԵՒՈՍԵԱՆ.- Ինչպիսի՞ն պիտի ըլլայ 2015 թուականի Ապրիլ 25-ը: Արդեօք ան կրնա՞յ նոր սկիզբ խորհրդանշել, որուն միջոցով Հայաստանն ու Սփիւռքը պիտի փորձեն նոր հայեացք նետել իրենց ապագային:
ՌԱԶՄԻԿ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Ապրիլ 25-ը միաժամանակ ե՛ւ շարունակութիւն, ե՛ւ նոր սկիզբ պիտի ըլլայ:
Շարունակութիւն պիտի ըլլայ այն իմաստով, որ Ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցէն ետք մեզի կը սպասեն նոյն հարցերն ու մարտահրաւէրները: Միւս կողմէ, բաւական տարբեր պիտի ըլլայ, որովհետեւ եթէ մենք մեզի հարցնենք՝ «հիմա ի՞ն»չ, ատոր յստակ պատասխանը այսօր չունինք ո՛չ Հայաստանի, ո՛չ ալ Սփիւռքի մէջ:
Ապրիլի 25-ի խորհրդանշական իմաստն այն է, որ մտածենք 2115-ի մասին:
Անշուշտ, տարբեր մօտեցումներ ու կարծիքներ պիտի ըլլան: Կը կարծեմ՝ պէտք է ղեկավարութիւնը եւ ժողովուրդը միասին քննարկեն՝ ինչ պէտք է ըլլայ յաջորդ քայլը: Որպէս երկիր եւ ժողովուրդ ո՞ր ուղղութեամբ պէտք երթանք: Բնական է, որ Սփիւռքի եւ Հայաստանի տարբեր կառոյցներու, կուսակցութիւններու կարծիքները տարբեր պիտի ըլլան, բայց պէտք է նուազագոյնը համաձայնութեան գալ հիմնական հարցերու շուրջ, որոնք շատոնցէ լուծման կը սպասեն, եւ շատ աւելի լաւ, եթէ կարելի ըլլայ գտնել հիմնական համաձայնութեան կէտեր: Հարցերու պատասխանները կրնան տարբեր ըլլալ, բայց գոնէ փորձենք համաձայն ըլլալ, թէ ինչ հարցեր մեր ազգին կը յուզեն:
ԱՐԱ ԹԱԴԵՒՈՍԵԱՆ.- Բայց Հայաստանի եւ Սփիւռքի մէջ այդ հարցերու շուրջ մտաւոր բանավէճ չի ծաւալիր: Բոլորը կարծես զբաղուած են կարճաժամկէտ հարցերու լուծմամբ, եւ ապագայի տեսլականի մասին քննարկում չկայ:
ՌԱԶՄԻԿ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Կը կարծեմ, որ մէկ միասնական տեսլականի որոնումը ճիշդ չէ: Մենք որպէս ժողովուրդ կրնանք քանի մը հատ ունենալ. բազմակողմանի ժողովուրդ ենք: Բայց իսկապէս պէտք է հեռուն տեսնենք, ապագայի մասին մտածենք: Մեր նախաձեռնութեան փափաքն ատիկա է, որ կարենանք օգնական ըլլալ այդ տեսլականները պատրաստելու գործին:
Հասկանալի է, որ յաջորդ երեք ամիսներու ընթացքին անընդհատ կը լսենք 100-րդ տարելիցի մասին: Բայց անկէ ետք պէտք է մտածենք՝ ուր կ՛ուզենք երթալ: Սփիւռքի կազմակերպութիւններէն քանի մը հատը կը փորձեն տարբերակներ գտնել: Յուսամ՝ Հայաստանի կառավարութիւնն ալ կը մտածէ այդ մասին եւ ծրագիրներ կը քննարկէ:
ԱՐԱ ԹԱԴԵՒՈՍԵԱՆ.- Հնարաւոր կը համարէ՞ք Սփիւռքի եւ Հայաստանի միջեւ մշտական քննարկումներու ոչ պաշտօնական հարթակի ստեղծումը:

ՌԱԶՄԻԿ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Կը կարծեմ՝ Սփիւռքի կազմակերպութիւնները պէտք է ապակենտրոնացուած ձեւով այս գործընթացի մէջ մտնեն, ներկայացնեն իրենց 20-30 տարուան տեսլականը, եւ յետոյ քննարկում ծաւալուի: Բայց անոնք պէտք չէ ձեւական խօսակցութիւններ ըլլան, պէտք է յստակ բովանդակութիւն ունենան:
ԱՐԱ ԹԱԴԵՒՈՍԵԱՆ.- Կարծիք կայ, որ «աւանդական» կամ «դասական» Սփիւռքը միաւորող տարրերէն մէկը նոյնիքն Ցեղասպանութիւնն է, եւ 100-րդ տարելիցէն ետք անոր կարեւորութիւնը պիտի սկսի նուազիլ:

ՌԱԶՄԻԿ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Ցեղասպանութիւնը դասական Սփիւռքի ինքնութեան կեդրոնական իրականութիւնն է, բայց ոչ միայն որպէս պատմական իրողութիւն, այլեւ Թուրքիոյ կողմէ Ցեղասպանութեան ժխտման պարունակին մէջ: Ժխտողականութիւնը եւս կարեւոր դեր ունի Սփիւռքի զօրաշարժման եւ միասնականութեան գործին:
Արդեօք սա տարիներու ընթացքին պիտի տկարանա՞յ: Երբ գերդաստանին մէջ այլեւս չկայ կապը Ցեղասպանութեան վերապրողներու կամ անոնց յիշողութիւններուն հետ, թուլացման վտանգը առկայ է: Իմ սերունդս վերջինն է, որը Ցեղասպանութեան մասին լսած է մեծ հօրմէն կամ մեծ մօրմէն: Յաջորդ սերունդը այդ անմիջական կապը չունի: Իրենց համար Ցեղասպանութիւնը գաղափար է, յստակ անհատի հետ կապուած չէ:
ԱՐԱ ԹԱԴԵՒՈՍԵԱՆ.- Արդեօք Սփիւռքի նոր սերունդներուն համար անկախ Հայաստանը պէտք չէ՞ նոր միաւորիչ ուժ դառնար:

ՌԱԶՄԻԿ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Ատիկա կրնայ տեսլականի բաղկացուցիչներէն մէկը ըլլալ, բայց ոչ միակը՝ Սփիւռքի համար:
Դասական Սփիւռքի համար հայրենիքը իրենց կորուսեալ հողերն են, պապենական գիւղերն ու քաղաքները:
Հայաստանը որպէս անկախ պետութիւն կարեւոր դեր ունի ինքնութեան ձեւաւորման հարցով, բայց չմոռնանք, որ դասական Սփիւռքի մշակութային արմատները՝ լեզուն եւ կենցաղը, Արեւմտեան Հայաստանի մէջ են:
Հայ ազգային ինքնութեան իրողութիւնն այն է, որ ան միշտ Արեւելեան եւ Արեւմտեան եղած է: Անշուշտ, կարեւոր է Հայաստանի դերը որպէս մշակութային, ազգային կեդրոն, սակայն նոյնքան կարեւոր դեր ունի Սփիւռքի ինքնութիւնը, սփիւռքահայ ըլլալու գաղափարը՝ որպէս արեւմտահայերուն շարունակող սերունդներ:
Հետաքրքրական է նաեւ, թէ ինչպէս յաջորդ տասնամեակներու ընթացքին առաջ պիտի երթայ կապը պատմական հողերու հետ: Պէտք է տեսնենք՝ արդեօք Թուրքիան յաջորդ 20 տարուան ընթացքին ժողովրդավարական երկիր պիտի դառնայ, թէ ոչ: Եթէ ժողովրդավար պետութիւն ըլլայ, եւ հայերէնն ալ անոր մէջ դեր պիտի ունենայ, հայկական մշակոյթը կրնայ դարձեալ տեղ գտնել Սթամպուլի կամ պատմական Հայաստանի տարբեր վայրերու մէջ:
Կը կարծեմ՝ ապագայի տեսլականի համար այս երկմիութիւնը պէտք է շատ կարեւոր եւ հիմնական տեղ ունենայ:
ԱՐԱ ԹԱԴԵՒՈՍԵԱՆ.- Արդեօք 2115-ին միտուած ձեր նախաձեռնութիւնը շարունակութիւն պիտի ունենա՞յ, եւ ի՞նչ պիտի ըլլայ անոր արդիւնքը: Մտադի՞ր էք որոշակի փաստաթուղթ մշակել Լիզպոնի մէջ կայացած քննարկումներու արդիւնքով:
ՌԱԶՄԻԿ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Յուսամ, որ մինչեւ 2015 թուականի յունուարի վերջը զեկոյցը արդէն պատրաստ կ՛ըլլայ, եւ կը սկսինք զայն տարածել:
2015 եւ 2016 թուականներուն համար երկու ծրագիր ունինք՝ կապուած IT արհեստագիտութիւններու եւ հայկական մշակոյթի հետ: IT ոլորտին մէջ լաւ մասնագէտներ ունինք, բայց չենք կրնար IT-ն եւ մշակոյթը համադրել, կողք-կողքի բերել: Օրինակ՝ շատ քիչ հայալեզու ելեկտրոնային գիրքեր եւ ցանցային աղբիւրներ կան, մանաւանդ՝ արեւմտահայերէնով:
Երկրորդ ծրագիրը կը վերաբերի կրթական ոլորտի վերանորոգման Սփիւռքի դպրոցներուն մէջ: Շեշտը դրած ենք արեւմտահայերէնի ամրապնդման եւ յառաջխաղացման վրայ:
ԱՐԱ ԹԱԴԵՒՈՍԵԱՆ.- Ինչո՞ւ այսօր Հայաստանը անվերապահօրէն գրաւիչ չէ Սփիւռքի համար: Ո՞րն է հիմնական խնդիրը՝ Հայաստանի ներքին կացութի՞ւնը, մենաշնորհնե՞րը, անկախ դատարաններու բացակայութի՞ւնը: Թէ Սփիւռքի մէջ ալ կան որոշակի խնդիրներ, որոնք կը խանգարեն Հայաստանի հետ կապի ամրապնդումը:
ՌԱԶՄԻԿ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Ի հարկէ, որոշակի անվստահութիւն կայ: Սակայն աւելի խոր հարց ալ կայ: Խորհրդային եւ յետ-խորհրդային Հայաստանի մէջ Սփիւռքը հսկելու ցանկութիւն կար՝ ատոր անդրադարձած եմ իմ գիտական աշխատութիւններուս մէջ:
Սփիւռքը յաճախ կը դիտարկուի որպէս Հայաստանի շարունակութիւն, որ պէտք է հսկուի կամ կառավարուի: Ատիկա Սփիւռքի մէջ ընդվզում յառաջացուցած է:
Միւս կէտն ալ այն է, որ մեր ազգային ինքնութիւնը միշտ ունեցած է երկու կարեւորագոյն կեդրոն, որոնք խիստ կախուած եղած են արեւելահայերէնէն եւ արեւմտահայերէնէն եւ, համապատասխանաբար, երկու մշակութային ոլորտներէ, աշխարհայեացքներէ: Առաջին կեդրոնը Թիֆլիսն էր, որ կ՛ընդգրկէր նաեւ Ս.Փեթերզպուրկը եւ Մոսկուան: ԽՍՀՄ ձեւաւորումէն ետք այդ կեդրոնը Երեւանը դարձաւ: Երկրորդ կեդրոնը Պոլիսն էր, որ կը ներառէր եւրոպական, արեւմտեան որակը: Մեր ներկայ ինքնութիւնը այս երկու կեդրոններու մէջ հիմնուած է:
Ցեղասպանութիւնը արեւմտեան կեդրոնը գրեթէ քանդեց: Բայց չենք կրնար ըսել, որ այլեւս պէտք է միայն մէկ կեդրոն ունենանք: Շատ կարեւոր է ասիկա հասկնալ: Երկուքն ալ պէտք է պահենք, պահպանենք, ամրապնդենք ու յառաջխաղացնենք: Երկուքն ալ պէտք է երկխօսութեան մէջ ըլլան՝ առանց մէկը միւսին պարտադրելու: Երբ արեւմտեանը անյայտանայ, կը նշանակէ, որ Ցեղասպանութիւնը հասած է իր նպատակին:
Ապագան այն չէ, որ ըսենք Երեւանն է մեր միակ կեդրոնը, ոչ ալ այն, որ Երեւանը եւ Հայաստանը կարեւոր չեն մեզի համար:
Հայաստանը հայրենիքն է, կարեւոր է, բայց Սփիւռքն ալ յետցեղասպանութեան իրականութիւնն է: Մարտահրաւէր ունինք այդ հաւասարակշռութիւնը պահելու եւ փորձելու շիտակ ճանապարհ գտնել այդ երկուքին միջեւ:
http://www.yerakouyn.com/?p=71708