Հայ-բոշաների գաղտնալեզուն եվ դրա ուսումնասիրության պատմությունը

Վարդան Ոսկանյան

Բանասիրական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ
Ներկայում հայերի մեջ ամբողջությամբ ձուլված հայ-բոշաները հիմնականում խոսում են հայերեն, որը և համարում են իրենց մայրենի լեզուն: Ներհամայնքային շփման ընթացքում նրանք որպես կանոն օգտագործում են Կարնո բարբառի խոսվածքները, իսկ ոչ-բոշայի հետ զրուցելիս օգտվում են հայերենի այն բարբառից կամ խոսակցական տարբերակից, որը տարածված է տվյալ վայրում[1]: Բացի այս, հայ-բոշաների շրջանում որոշ դեպքերում կիրառվում է նաև մի հետաքրքիր լեզու, որն առավել հայտնի է բոշայերեն անունով, իսկ տվյալ լեզվով այն կոչվում է լոմավրեն (լոմ, թեք ձևը լոմավ- «հայ-բոշա» և -րեն < հյ. –երեն՝ լեզու ցույց տվող վերջածանցով): Այս լեզվին համեմատաբար լավ տիրապետում է հայ-բոշաների ավագ սերունդը` հիմնականում 60-70 տարեկանից բարձր: Ավելի երիտասարդների մեծ մասը գիտի որոշ կցկտուր արտահայտություններ և բառեր միայն:
Գործառնական առումով այն գրեթե բացառապես ունի գաղտնալեզվի (тайный язык, секретный язык; secret language; Geheimsprache) կամ ծածկալեզվի (արգո) կարգավիճակ, այսինքն` խոսողները դիմում են այս լեզվին այն դեպքերում միայն, երբ անհրաժեշտ է, որպեսզի ոչ բոշան չհասկանա, թե ինչի մասին է խոսքը: Չնայած գործառութային նման սահմանափակությանը՝ այսուհանդերձ այս աղքատիկ լեզվով կարող են պատմվել զանազան անեկդոտներ և համառոտ պատմություններ, ինչպես նաև հորինվել հիմնականում կատակ բանաստեղծություններ[2]:
Կառուցվածքային տեսանկյունից լոմավրենը ներկայանում է որպես խառնալեզվի (смешаный язык, mixed language, intertwined language, Mischsprache) դասական օրինակ: Այն օգտվում է իր հիմքում հնդարիական ծագում ունեցող հիմնականում գնչուական բառապաշարից, որի մի զգալի մասը սերտ առնչություններ ունի Եվրոպայում ու Ասիայում տարածված գնչուական այլ լեզուների կամ բարբառների հետ, և արևմտահայերենի` մեծամասամբ, Կարնո բարբառի, քերականական ձևերից` կազմելով, փաստորեն, մի յուրօրինակ լեզվական խառնուրդ, որում հիմնական բառապաշարը ժառանգված է նախկին մայրենի լեզվից, իսկ քերականությունը և հնչյունական համակարգը փոխառված` մեկ ուրիշից[3]: Գնչուական բառապաշարի հիմքի վրա առաջացած նման խառնալեզուներ, որոնք հաճախ կոչվում են նաև մերձգնչուերեն կամ կեղծ գնչուերեն (Para-Romani, Para-Gypsy), գործածվում են նաև աշխարհով մեկ սփռված գնչուական ծագում ունեցող, սակայն ծայր աստիճան ձուլված մի քանի այլ էթնիկական խմբերի շրջանում և հիմնականում ունեն գաղտնալեզվի գործառույթ: Սրանցից կարելի է հիշել անգլոռոմանին (անգլերենի քերականությամբ), դորտիկան (նոր հունարենի քերականությամբ), կալոն (իսպաներենի կամ կատալոներենի քերականությամբ), բասկյան և նորվեգական գնչուների լեզուները, Իրանի արևելյան շրջանների գնչուների լեզուն (պարսկերենի քերականությամբ)[4] և այլն[5]: Այս կարգի խառնալեզուները համաժամանակյա վերլուծության տեսանկյունից դժվար է դասել լեզուների այս կան այն ընտանիքին կամ խմբին: Տարաժամանակյա կտրվածքով, եթե համեմատության համար հիմք ընդունենք հիմնական բառամթերքը և բնիկ քերականական ձևերի աղքատիկ մնացուկները, ապա լոմավրենը պետք է տեղադրել հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի նոր հնդարիական լեզուների գնչուական խմբում: Վերջինիս մեջ լոմավրենը, ի նկատի առնելով բառային և հնչյունական զուգաբանությունները, զբաղեցնում է միջանկյալ դիրք մի կողմից` մերձավորարևելյան գնչուական բարբառախմբի, իսկ մյուս կողմից՝ եվրոպական գնչուների լեզուների միջև: Այսպիսով, փաստորեն, այն կարելի է համարել կենտրոնական գնչուական բարբառ:
Հայ-բոշաների գաղտնալեզվի առաջին նմուշները` 89 բառ, գրի առնված Կարինի շրջանի հայ-բոշաներից և թարգմանված գրաբարի, մեզ է տրամադրում Մխիթարյան ուխտի անդամ Ներսես Սարգիսեանը «Տեղագրութիւնք ’ի Փոքր եւ ’ի Մեծ Հայս» ստվարածավալ աշխատության մեջ[6]: Դեռևս այս առաջին վկայության մեջ հեղինակը, խոսելով բոշայերենի գործառնության և բնույթի մասին, նկատում է, «զոր վարեն միշտ երբ զգաղտնի ինչ իրացն զրուցել կամիցին. նմին իրի յոյժ աղքատ է լեզուն այն եւ հայերէնիւ խառն», և իր բառացանկից վեց բառ, համեմատելով լատիներեն, անգլերեն, գերմաներեն, պարսկերեն և սանսկրիտյան համապա¬տասխան ձևերի հետ, նշում է, որ այս լեզվի որոշ բառեր նմանություններ ունեն «հնդկագերման» (իմա` հնդեվրոպական) լեզուների հետ (անդ.): Բոշայերենին նվիրած ընդամենը մեկ էջում հայր Ն. Սարգիսեանը, լինելով առաջինը, դիպուկ կերպով նկատում է վերջինիս թե́ գաղտնալեզու, թե́ խառնալեզու, և թե́ հնդեվրոպական լեզու հանդիսանալու հանգամանքները: Սարգիսեանի գրքի` հայ-բոշաներին նվիրված հատվածը գերմաներեն թարգմանությամբ գնչուական բարբառների հետազո¬տությանը նվիրված իր լայնածավալ աշխատության մեջ է ընդգրկել Ֆ. Միկլոշիչը[7]:
1870թ. լույս է տեսնում Օսմանյան կայսրության գնչուներին նվիրված Ալեքսանդր Պասպատիի նշանավոր “Études sur les Tchingianés ou Bohémiens de l’Empire Ottoman” գիրքը, որտեղ հեղինակը գնչուերեն-ֆրանսերեն բառարանում և ֆրանսերեն-գնչուերեն ցանկում (էջ 126-652) Tchingiané Tokat նշումով ներկայացնում է Եվդոկիայի (Թոխաթ) հայ-բոշաներից գրի առած 8 բառ, որոնցից մեկը վկայված չէ ոչ մի այլ աղբյուրում[8]:
Լոմավրենի ուսումնասիրության մի նոր մակարդակ է ներկայացնում 1887թ. հրապարակ իջած Կ. Պատկանովի (Քերովբե Պատկանյան) “Цыганы. Несколько словъ о наречiяхъ закавказскихъ цыганъ: Боша и Карачи”, որի անգլերեն թարգմանությունը 1907-1908թթ. հատվածաբար տպագրվել է “Journal of the Gypsy Lore Society” գնչուագիտական հեղինակավոր հանդեսում[9]: Հիմնվելով Ն. Սարգիսեանի և Ա. Պասպատիի վերոհիշյալ նյութերի, Ելիզավետպոլ քաղաքի դպրոցներից մեկի ուսուցիչ Իոակիմովի Ծալկայի շրջանի հայ-բոշաներից գրի առած 100 բառ և 13 նախադասություն պարունակող ցանկերի, ինչպես նաև Կ. Խալաթյանցի և Ա. Ամիրյանի Ալեքսանդրապոլի (Գյումրի) հայ-բոշաներից հավաքած 150 բառից և 35 համառոտ նախադասությունից բաղկացած մի ցուցակի վրա, Կ. Պատկանովը լոմավրենի բառապաշարը համեմատում է եվրոպական, և ասիական գնչուների լեզուների հետ և եզրակացնում, որ հայ-բոշաների լեզուն գնչուական իսկական մի բարբառ է, որի բառերի մի մասը ընդհանուր է եվրոպական գնչուների լեզվի հետ, իսկ մյուս մասը` բնորոշ միայն այս լեզվին:
1892-1997թթ. «Մուրճ» հանդեսում հայ-բոշաներին նվիրված հոդվածներով սկսում է հանդես գալ Գրիգոր Վանցեանը[10]: Դրանցում նա անդրադառնում է նաև հայ-բոշաների գաղտնալեզվին` ներկայացնելով, մասնավորապես, բոշայերեն երեք կարճ երգեր` զուգահեռ հայերեն թարգմանությամբ[11]: Վանցեանը նկատում է, որ «եթէ որ և է գաղտնի բան է ուզում խօսել բոշան իւր ընկերոջ հետ, նա գործ է ածում բոշայերէն լեզու, որ նոցա հին, մայրենի լեզւի մնացորդն է»[12] և առաջ քաշում այն ուշագրավ տեսակետը, թե «բոշաների կեանքը Հայաստանում լուսաբանելու համար մեծ նշանակութիւն կարող է ունենալ ոչ միայն բոշայերէնը, այլ և այն հայերէնը, որ գործածական է հիմակւայ բոշաների մէջ»[13]: Հիշյալ հեղինակի գրչին է պատկանել նաև հայ-բոշաների վերաբերյալ մի համապարփակ աշխատություն, որտեղ ընդգրկված էին նաև լոմավրեն բառացանկ, բանաստեղծություններ և մի ընդարձակ հեքիաթ: Ցավոք, հիշյալ աշխատությունը այդպես էլ լույս չընծայվեց, իսկ դրա գտնվելու վայրն այժմ անհայտ է: Մնում է միայն մխիթարվել այն փաստով, որ գոնե այս ձեռագրի բոշայերեն նյութը, հավանաբար ամբողջությամբ, մեզ է հասել Ֆ. Ֆինքի գրքի միջոցով (տե́°ս ստորև):
Նույն տարիներին «Հնութիւնք Ակնայ» գրքում Ակն քաղաքի հայ-բոշաների գաղտնալեզվից 68 բառ և համառոտ արտահայտություններ է ներկայացնում Յովհաննես Ճանիկեանը[14]: Հեղինակը, անդրադառնալով իր գրառած լեզվի բառապաշարին, քերականությանը և արտասանական առանձնահատ¬կություններին՝ նշում է, թե «վերոյ գրեալ բառերու մէջ կան որ հայերէնի աղաւաղեալն է. կան որ պարսկերէն կամ արաբերէն[15] են կամ այլ լեզուաց կը վերաբերին: Եւ ինչպէս յայտ է, թէ և անուանց հոլովումն ու բայից խոնարհումն հայերէն են, բայց արտասանութիւնն` տարբեր ’ի հայերէնէ` ատամանց միջէն և ռնգային էր»[16]: Ճանիկեանը, մատնանշելով, որ հայ-բոշաները, կամ հրաժարվում, և կամ մեծ դժկամությամբ են տեղեկություններ տրամադրում իրենց լեզվի մասին, ենթադրում է, որ «յիշեալ սակաւաթիւ բառերն Արկոտեան լեզուի (իմա` արգո) պէս այլոց անհասկանալի լինելու համար հնարուած են, և կամ բոշայից լեզու մի կայ թերի և աղաւաղեալ և բոշայք չեն ուզեր յայտնել»:
1896թ. «Ազգագրական Հանդէսում» զետեղված` Ջավախքին նվիրված իր ակնարկում, համառոտ անդրադառնալով հայ-բոշաներին` հայերեն թարգմա¬նությամբ բոշայերեն երկու երգի բառեր է ներկայացնում Երւանդ Լալայեանը[17]: Ըստ երևույթին, այս երգերը հորինված միևնույն բոշա աշուղի կողմից ներկայանում են որպես Գ. Վանցեանի[18] գրառած երգերի մի փոքր ձևափոխված տարբերակներ: Լալայեանը նշում է նաև, որ ինքն ունի արդեն պատրաստ «հայերէնից բոշերէն» բառարան[19], որի հետագա ճակատագիրը մեզ այդպես էլ անհայտ է մնում: 1898թ. «Ազգագրական Հանդէսի» երկու հատորներում Վրթանես Փափազեանցը հրատարակում է հայ-բոշաներին նվիրված իր ազգագրական նշանավոր ուսումնասիրությունը, որը մեկ տարի անց լույս է տեսնում առանձին գրքով[20]: Այս աշխատության «Լեզու» բաժնում[21] հեղինակը, հետևելով Ք. Պատկանեանին, բոշայերենը դիտարկում է որպես գնչուկան մի բարբառ, որը մեծապես ազդված է պարսկերենից և հայերենից[22]: «Բանավոր գրականություն» հատվածում[23] Փափազեանցը ամբողջությամբ մեջբերում է Ե. Լալայեանի և Գ. Վանցեանի հրատարակած վերոհիշյալ համառոտ երգերը՝ դրանցում կատարելով որոշ ճշգրտումներ: Լեզվի ուսումնասիրությամբ զբաղվողի տեսանկյունից սակայն այս երկի ամենաարժեքավոր մասը հավելվածի տեսքով ներկայացվող «Հայ-բոշաների լեզւի բառարանն» է, որին կից ներկայացված են թվականներ, մի քանի բառի հոլովման և խոնարհման աղյուսակներ, ինչպես նաև մի համառոտ պատմվածք և Պուշկինի «Ոսկե Ձկնիկի» մի հատվածի թարգմանությունը բոշայերեն[24]: Մոտ 400 լոմավրեն բառ ընդգրկող իր բառարանը Փափազեանցը կազմել է օգտվելով իրենից առաջ հրատարակված նյութերից, Ա. Մխիթարեանի տրամադրած բառացուցակից և սեփական գրառումներից: Չնայած բառացանկում տեղ գտած որոշ անճշտությունների, այն կարևոր նյութ է պարունակում հայ-բոշաների գաղտնալեզվի վերաբերյալ: Նույն տարում Վ. Փափազեանցի այս աշխատանքը մանրակրկիտ քննադատության է արժանանում «Մուրճ» հանդեսում տպված մի գրախոսականում[25]: Գրախոս Գ. Վանցեանը, կատարելով մի շարք իրավացի նկատողություններ և ճշտումներ, մատնանշում է նաև գրքի առավելությունները և արժեքավոր կողմերը: 1901թ. Փափազեանցի հիշյալ աշխատության ռուսերեն ամբողջական թարգմանությունը, արդեն արժանացած Մոսկվայի Կայսերական Ազգագրական Ընկերության բարձր գնահատանքին, հրատարակվում է “Этнографiческое Обозренiе” ազգագրական պարբերականում[26]: Մեկ տարի անց Մխիթարյանների «Բազմավէպում» Վ. Փափազեանը տպագրում է մի համառոտ ակնարկ, որտեղ, չավելացնելով որևէ նոր բան, հակիրճ անդրադառնում է նաև հայ-բոշաների լեզվին[27]:
1906թ. լույս է տեսնում գերմանացի գիտնական-գնչուագետ Ֆ. Ֆինքի “Die Stellung des Armenicsh-Zigeunerischen im Kreise der verwandten Mundarten” («Հայ-գնչուերենի դիրքը ազգակից բարբառների շրջապատում») ծավալուն հոդվածը, որում հեղինակը փորձ է կատարում որոշել բոշայերենի ծագումը և տեղը հնդարիական լեզուների և գնչուական բարբառների համակարգում: Դիտարկելով լոմավրենի հնչյունական համակարգը և բառապաշարը պատմահամեմատական լեզվաբանության կտրվածքով, և, փաստորեն, առաջին անգամ ստուգաբանելով մոտ 100 հնդարիական ծագում ունեցող բոշայերեն բառ, հեղինակը հանգում է այն կարծիքին (որին չի դավաճանում նաև իր հետագա երկու գործերում), թե հնդարիական լեզուների շարքում հայ-բոշաների լեզուն ունի եվրոպական գնչուների բարբառներից տարբեր ծագում. հայ-բոշաների լեզուն սերում է բուն հնդարիական պրակրիտներից` ամենայն հավանականությամբ շաուրասենիից (Śaurasenī) կամ պրակրիտները շարունակող ուշ միջին հնդարիական լեզուներից (Apabhraṁśa), մինչդեռ արևմտյան գնչուերենը հանգում է ներկայիս դարդյան լեզուների նախնին համարվող պայշաչի (Paiśācī) պրակրիտին, կամ, օգտագործելով այսօրվա եզրաբանությունը, բոշայերենն ունի հյուսիսարևմտյան հնդարիական, իսկ արևմտյան գնչուների լեզուն` դարդյան ծագում[28]: Պետք է նշել, որ Finck-ի նման եզրահանգումը հենվում է բավական թույլ հիմնավորման` միայն մի քանի բառերի վերլուծության վրա, և բացի այս` դեռևս հրապարակ չէր իջել Ա. Մաքալիստերի[29] պաղեստինյան գնչուների լեզվին նվիրված հիմնարար աշխատությունը, որն ավելի ընդարձակ նյութ էր տալու գնչուական բարբառների կամ լեզուների դասակարգման համար: 1907թ. “Mémoires de l’académie impériale des sciences de St.-Pétersbourg” շարքում լույս է տեսնում նույն հեղինակի “Die Sprache der Armenischen Zigeuner” («Հայկական գնչուների լեզուն») մենագրությունը[30]: Սա, փաստորեն, հայ-բոշաների լեզվի համակողմանի նկարագրության առաջին լուրջ գիտական փորձն է: Եզակի թերություններից կարելի է նշել այն հանգամանքը, որ հեղինակը սեփական նյութեր չի ունեցել այլ օգտվել է վերոհիշյալ հայ հեղինակների հրապարակած բառացանկերից, ինչպես նաև Վանցեանի և գերմանացի գիտնական Լեհման-Հաուփթի տրամադրած ձեռագիր նյութերից, ի հետևանք որի աշխատանք են սպրդել մի շարք սխալներ և վրիպակներ։ Պետք է նշել նաև, որ, շարունակելով իր նախորդ հոդվածում սկսած աշխատանքը, գերմանացի գնչուագետը այս գրքում հնդարիական ստուգաբանությունների թիվը հասցնում է 120 բառի: Փաստորեն, առաջին անգամ ստուգաբանվում են նաև բոշայերենի իրանական և հայկական ծագման որոշ բառեր, չնայած ստուգաբանություններից մի քանիսը չի կարելի ճիշտ համարել: Միևնույն տարում “Journal of the Gypsy Lore Society” հեղինակավոր գնչուագիտական հանդեսում տպագրվում է Finck-ի “Die Grundzüge des Armenisch-Zigeunerischen Sprachbaus” («Հայ-գնչուերենի լեզվական կառուցվածքի հիմնական գծերը») հոդվածը, որտեղ հեղինակը, հենվելով իր վերոհիշյալ աշխատության և հոդվածի վրա, չկատարելով որևէ հավելումներ կամ ճշգրտումներ ամփոփ ներկայացնում է լոմավրենի հնչյունաբանության, քերականության և բառապաշարի հիմնական ուրվագծերը[31]: Նույն հանդեսում 1908թ. լույս է տեսնում Ե. Քուհնի գրախոսականը, որում համաձայնվելով Ֆինքի հիշյալ երեք գործերում արտահայտված հիմնական տեսակետների հետ, հեղինակը կատարում է մի քանի ճշտումներ և լրացումներ[32]:
1923թ. բոշայերենի առկա բառանյութն ընդգրկվում է Ջ. Սամփսոնի “On the Origin and Early Migrations of the Gypsies” («Գնչուների ծագման և վաղ տեղաշարժերի շուրջ»): Sampson-ն իր այս հոդվածում, ինչպես նաև մի քանի տարի անց հրատարակած Ուելսի գնչուների լեզվին նվիրված մենագրության մեջ[33], զարգացնում է այն տեսակետը, որ գնչուական լեզվական միատարր զանգվածը տրոհվել է Իրանի տարածքում միայն, և, որ գնչուերենը, լինելով հյուսիս-արևմտյան հնդարիական լեզու, ուղղակիորեն չի հանգում մեզ հայտնի հինգ պրակրիտներից որևէ մեկին[34]: Ըստ հին հնդարիական gh, dh, bh և jh ձայնեղ շնչեղ բաղաձայների գնչուական լեզուներում հետագա արտացոլման, նա վերջիններս բաժանում է երկու բարբառախմբի, դրանք պայմանականորեն անվանելով ben և pհen խմբեր, ի նկատի ունենալով հին հնդարիական bhaginī- «քույր» բառում շնչեղ բաղաձայնի հետագա հնչյունական զարգացումը՝ եվրոպական գնչուների լեզվում phen, հայկական գնչուների լեզվում p‘en և մերձավորարևելյան գնչուների բարբառներում ben տարբերակներով:
1926թ. հայ-բոշաների գաղտնալեզվի բառամթերքը իր մեծածավալ “The Position of Romani in Indo-Aryan” («Գնչուերենի դիրքը հնդարիական լեզուներում») հոդվածում լայնորեն կիրառում է R. Turner-ը[35]: Նշանավոր հնդարիագետը, ստուգաբանում է մի քանի հնդարիական ծագման բոշայերեն բառեր և, կարծիք հայտնելով, որ գնչուական ողջ լեզվական զանգվածի երեք հիմնական բարբառները, որոնք նա կոչում է, համապատասխանաբար, rom, lom և dom, արդեն Հնդկական թերակղզում առանձնացել էին միմյանցից, տարաժամանակյա վերլուծությամբ, հնչյունական և բառային նոր զուգաբանությունների միջոցով առաջարկում է գնչուերենը համարել կենտրոնական հնդարիական լեզու[36]:
1928թ. Լեհման-Հաուփթը “Journal of the Gypsy Lore Society” հադեսում հրատարակում է “Beiträge zur Kenntnis der Bôscha” («Ավանդներ բոշայագիտության մեջ») հոդվածը, որում հեղինակն անդրադառնում է Ֆինքի գրքում ընդգրկված իր կողմից Էրզրումում և շրջակա գյուղերում գրի առած բոշայերեն բառերին և նախադասություններին` նոր լույսի ներքո կրկին ներկայացնելով դրանց մի մասը: Նա նաև առաջարկում է հայ-բոշաների լեզվի հանդեպ կիրառել “Mundart der nordwestarmenischen Zigeuner” «հյուսիս-արևմտյան հայկական գնչուների բարբառ» եզրը, քանի որ Հայաստանի (իմա` Մեծ Հայքի) տարածքում, մասնավորապես Վանում խոսվում էին գնչուական այլ բարբառներ ևս, որոնցից Վանի գնչուների լեզուն արտացոլող Լեհման-Հաուփթի գրի առած և Ֆինքին տրամադրած նյութերը, այդպես էլ լույս չտեսնելով, կորստի էին մատնվել[37]:
1973-74թթ. “Revue des Études Arméniennes” նշանավոր հայագիտական հանդեսում “Some Gypsy-Armenian Correspondences” («Գնչու-հայկական որոշ աղերսներ») հոդվածով հանդես է գալիս Դովսեթը: Հեղինակը հիմնականում անդրադառնում է հայերենի և եվրոպական գնչուների լեզուների միջև փոխազդեցություններին, սակայն ստուգաբանություններ է առաջարկում նաև երեք բոշայերեն բառերի համար[38]:
Մոտ կեսդարյա դադարից հետո 1976թ. իր “Островной диалект армянских цыган – Боша” հոդվածով հետազոտողների ուշադրությունը կրկին հայ-բոշաների լեզվի վրա է հրավիրում Տ. Վենտցելը: Հոդվածը ծանրաբեռնված է խնդրին պակաս առնչվող տեսական մասով, և միայն վերջին երկու էջերում է անդրադարձ կատարվում հայ-բոշաների գաղտնալեզվին ու վերջինիս առնչակցությանը մի կողմից` արևմտյան գնչուների լեզվի, իսկ մյուս կողմից` հինդիի հետ[39]: Հեղինակը ներկայացնում է արդեն հայտնի մի քանի ներգնչուական հնչյունական և բառային զուգաբանություններ: Վերջիններիս մեջ խիստ կասկած է հարուցում որպես բոշայերեն ներկայացված putərav < սկ. putra- «որդի» (с. 127) բառը: Նախ` այն վկայված չէ որևէ աղբյուրում, իսկ Վենտցելը սեփական նյութեր գրի չի առել, և բացի այս, եթե նույնիսկ հնդարիական այս բառը գոյություն ունենար հայ-բոշաների լեզվում, ապա այն պետք է ունենար *pu(r)rav ձևը` համաձայն բոշայերենում առկա և առաջին անգամ դեռևս Ֆինքի[40] կողմից մատնանշված սկ. -tr- > լոմ. -rr- / -r- հնչյունական անցման օրենքի: 1978թ. “Études Tsiganes” գնչուագիտական պարբերականում Վենտցելի հոդվածը գրախոսում է Լ. Մանուշը: Գրախոսականի հեղինակը, չունենալով որևէ դիտողություն կամ հավելում, բավարարվում է միայն հոդվածի ներկայացմամբ[41]:
1985թ. “Sind Zigeunersprachen Kreols?” («Կրեոլյան են արդյո՞ք գնչուական լեզուները») հոդվածում մերձ-գնչուական լեզուներին (Para-Romani)` այդ թվում նաև լոմավրենին է անդրադառնում Ն. Բորեթցկին: Հեղինակը, հենվելով Ֆինքի աշխատության վրա, համառոտ ուրվագծերով ներկայացնում է հայ-բոշաների լեզուն[42]: Գրեթե նույնությամբ լոմավրենը ներկայացվում է նաև այս հեղինակի և Բ. Իգլայի “Romani Mixed Dialects” («Ռոմանիի (իմա՝ գնչուերենի) խառնաբարբառները») հոդվածում[43]:
Բոշայերեն մուտք գործած հայերեն փոխառությունների խնդիրը, ինչպես նաև հայերենի ազդեցությունը լոմավրենի հնչյունական համակարգի վրա, քննարկվում են Ն. Բորեթցկիի մեկ ուրիշ` “Armenisches im Zigeunerischen։ Romani und Lomavren” («Հայկական տարրերը գնչուերենում. ռոմանի և լոմավրեն» հոդվածում[44]:
1991թ. “Études Tsiganes” ֆրանսալեզու գնչուագիտական հանդեսում լույս է տեսնում R. Benninghaus-ի “Les Tsiganes de la Turquie Orientale” («Արևելյան Թուրքիայի գնչուները») ուշագրավ հոդվածը, որի “Les Dialects Poşa et Mıtrıp” («Բոշաների և մըթրըբների բարբառները») հավելվածում, բերվում են մոտ 80 բառ (pp. 58-59) գրի` առնված այժմյան Թուրքիայում բնակվող հայ-բոշաների գաղտնալեզվից գերմաներեն և ֆրանսերեն թարգմանությամբ և զուգահեռաբար բերված համշենահայ բարբառից և թուրքերենից փոխառյալ բառերի ցանկով[45]:
1992թ. առաջին անգամ և 1995թ. երկրորդ հրատարակությամբ լույս է տեսնում գնչուական երեք լեզուներում իրանական փոխառությունների հարցին նվիրված “On the Migration and Affiliation of Dōmba: Iranian words in Rom, Dom and Lom Gypsy” («Պրոտոգնչուների միասնականության և գաղթի հարցի շուրջ. Իրանական բառերը ռոմ, դոմ և լոմ գնչուերենում») հոդվածը, որում Ի. Հանքոքը անդրադառնում է լոմավրենի իրանական փոխառություններին: Նա փորձ է կատարում գնչուների երեք ճյուղերի լեզուների փոխառյալ իրանական բառերի հիման վրա լույս սփռել վերջիններիս փոխառնչակցությունների վրա[46]։ Այսուհանդերձ ստուգաբանական մի շարք սխալները, ազդում են նաև հոդվածի եզրակացության վրա։
1993թ. “Zeitschrift der Deutchen Mirgenlandischen Gesellschaft” հայտնի արևելագիտական հանդեսում տպագրվում է Ի. Կութլիկ-Գարուդոյի “Sprachliches und Zeitliches zur Zigeunerimmigration in Armenien und Palästina im Mittelalter” («Միջին դարերում Հայաստան և Պաղեստին գնչուների գաղթը լեզվական ու ժամանակագրական տեսանկյուններից») բավական ծավալուն հոդվածը: Մի քանի բառային և հնչյունական զուգաբանությունների և պատմական տվյալների համադրությամբ փորձ է կատարվում լուսաբանել գնչուական գաղթի և Հայաստան ու Պաղեստին նրանց մուտքի ժամանակաշրջանները[47]:
2002թ. “Quaderni di Studi Armeni” շարքում լույս է տեսնում A. Orengo-ի “Mangiare il giuramento = giurare in armeno, nella romani ed in lomavren” («Երդում ուտել = երդվել հայերենում, ռոմանիում և լոմավրենում») 22 էջանոց գրքույկը, որտեղ հեղինակն անդրադառնում է լոմավրենում հայերեն որոշ փոխառությունների և պատճենումների՝ համեմատելով դրանք եվրոպական գնչուների լեզվում առկա նման ձևերի հետ[48]։
Նույն թվականին “Iran & the Caucasus” միջազգային հանդեսում հրատարակվում է տողերիս հեղինակի “The Iranian Loan-words in Lomavren, the Secret Language of the Armenian Gypsies” («Իրանական փոխառությունները լոմավրենում՝ հայկական գնչուների լեզվում») հոդվածը, որում գնչուական մյուս լեզուների և բարբառների հետ համեմատության միջոցով, մանրամասն քննության նյութ է դառնում բոշայերենի իրանական ծագման բառապաշարը[49]։

[1] Հայ-բոշաների հատկապես ավագ սերունդն ազատորեն կարող է խոսել ոչ միայն հայերենի մի քանի` հաճախ միմյանցից բոլորովին տարբեր, բարբառներով, այլ նաև թուրքերենով:
[2] Սա ամենևին չի նշանակում, թե պետք է խոսել լոմավրենով ստեղծված, լայն իմաստով, բանահյուսության մասին:
[3] Այս հանգամանքը հայ-բոշաների լեզուն խստորեն տարբերակում է հայերիս մեջ տարածված այլ ծածկալեզուներից, որոնցում խոսքի գաղտնիությունն ապահովվում է բառերն ամբողջությամբ կամ դրանց վանկերը շրջելու շնորհիվ (հմմտ.` թարսերեն ղոփ «փող»), յուրաքանչյուր վանկից առաջ կամ հետո տարբեր հնչյուններ կամ վանկեր ներմուծելով (հմմտ.` մնջերեն տըֆուն, հծծերեն զըտուն «տուն») և այլն, Հայերի և իրանցիների շրջանում նման կարգի ծածկալեզուների խնդրին մի առանձին հոդվածով անդրադարձել են Գ. Մելիքյանը և Ա. Խրոմովը, տե°ս Մելիքյան Գ., Խրոմով Ա., «Զարգարի» լեզուն իրանցիների մոտ. Բանբեր Երևանի Համալսարանի (հասարակական գիտություններ), N 1(70), 1990, էջ 200-207, տե́ս նաև Sutude M., Lahje-ye Seb-Seliyerī. Farhang-e Īrān-zamīn 10, 1962, ss. 471-477; Paul L., Die Geheimsprache von Kahak (Tafresch). Orientalia Suecana 48, 1999, ss. 105-114.; Bolūkbāšī A., Zabānhā-ye ramzī dar Īrān. Yādnāme-ye A. Tafazzoli, Tehran, 2001, ss. 109-127; Melikian G. V., On the Problem of Secret Languages and Slangs in Iran. Iran and the Caucasus 6 (1-2), 2002, pp. 189-198; Zākerī M., Ta’rīf-e barxī estelāhāt-e mohemm va asāsī dar lahješenāsī. Majmu’e maqālāt-e naxostīn hamandīšī-ye gūyeššenāsī-ye Īrān, Tehran, 2003, ss. 173-204.
[4] Այս մասին մանրամասն տե°ս Boretzky N., Sind Zigeunersprachen Kreols? In N. Boretzky, W.Enninger & Th. Stolz (eds.). Akten des 1. Essener Kolloquius über Kreolsprachen und Sprachkontakt, 43-70. Bochum: Brokmeyer, 1985. Boretzky N. & Igla B., Romani Mixed Dialects. In Peter Bakker & Maarten Mous (eds.). Mixed languages. 15 Case Studies in Language Intertwining: 35-68. Amsterdam: IFOTT, 1994. Ivanow W., On the Language of the Gypsies of Qainat (Eastern Persia). Journal and Proceedings of the Asiatic Society of Bengal (N.S.), 1914, Vol. X, No. 11, pp. 439-455. Ivanow W., Further Notes on the Gypsies in Persia. Journal and Proceedings of the Asiatic Society of Bengal (N.S.), 1920, Vol. XVI, pp. 281-291.
[5] Գնչուական ծագման բառաշերտեր են վկայված նաև թուրքական զանազան արգոներում և գաղտնալեզուներում (Տե°ս, Гордлевский В., Джарджары в Конье. Избранные сочинения, т. III, (История и культура), Москва, 1962, cc. 426-431; Caferoğlu A. Geygelli Yürüklerin Kullandıkları. Anadolu Ağızlarından Toplamalar, VII Bölüm, İstanbul, 1943, ss. 195-198; Kyuchukov H., Bakker P., A Note on Romani Words in the Gay Slang of İstanbul. Grazer Linguistische Studien, 51, 1999, pp. 95-98; Bläsing U., Ein Beitrag zu Zigeuner-Jargons, Geheimsprachen und zum argotischen Wortshatz in der Türkey: Einige Bemerkungen zu Gaferoğlus Liste aus dem Wortschatz der Elekči bei Alačam (Bolu). Iran and the Caucasus 6 (1-2), 2002, ss. 119-184.) միջինասիական (Տես, Оранский И., Новые сведения о секретных языках (арго) Средней Азии, I. Этнографическая группа “кавол” в Кулябе и ее арго. Краткие сообщения Института народов Азии XL, 1961, сс. 62-71; Оранский И., Новые сведения о секретных языках (арго) Средней Азии, II. Материалы для изучения арго этнографической группы “джуги” (Гиссарская долина). Иранская филология (Труды научной конференции по иранской филологии), Ленинград, 1964, сс. 62-73; Оранский И., Новые сведения о секретных языках (арго) Средней Азии, III. Этнографическая группа “чистони”, ее диалект и арго. Индийская и иранская филология (Вопросы диалектологии), Москва, 1971, сс. 66-99; Оранский И., Таджикоязычные этнографические группы Гиссарской долины (Средняя Азия). Москва, 1983; Троицкая А., Abdoltili – Арго цеха артистов и музыкантов Средней Азии. Советское Востоковедение V, Москва-Ленинград, 1948, сс. 251-274), իրանական (Gobineau von A., Die Wanderstämme Persiens. Zeitschrift der Deutchen Mirgenlandischen Gesellschaft, 11, 1857, ss. 689-699; Wirth A., A Persian Gypsy Vocabulary. Journal of the Gypsy Lore Society (3rd S.), 6(2), 1927, pp. 88-95; Amanollahi S., Norbeck E., The Luti. An outcast Group of Iran. Rice University Studies, 2(61), 1975, pp. 1-12; Amanollahi S., Norbeck E., A Note on the Secret Language of the Traditional Musicians of Iran. Journal of the Gypsy Lore Society (4th S.), 1(4), 1978, pp. 283-286), աֆղանական գնչուանման ազգագրական խմբերի գաղտնալեզուներում (Տե°ս Pstrusinska J., Magati: Some Notes on an Unknown Language of Northern Afghanistan. Journal of the Anthropological Society of Oxford, 2(17), 1986, pp. 135-139; Rao A., Marginality and Language Use: The Example of Peripatetics in Afghanistan. Journal of the Gypsy Lore Society (5th S.), 1, 1995, pp. 69-96.) և իրանական դերվիշների ժարգոններում (Տես, Ivanow 1922, 1927 Ivanow W., An Old Gypsy-Darwish Jargon. Journal and Proceedings of the Asiatic Society of Bengal (N.S.), Vol. XVIII, N 7, 1922, pp. 375-383; Ivanow W., Jargon of the Persian Mendicant Darwishes. Journal and Proceedings of the Asiatic Society of Bengal (N.S.), Vol. XXIII, N 1, 1927, pp. 243-245; Ромаскевич А., К вопросу о жаргонах иранских дервишей. Иранские языки I, Москва-Ленинград, 1945, сс. 141-144): Այսուհանդերձ, հիշյալ ծածկալեզուները պետք է տարբերակել մերձգնչուական խառնալեզուներից, չնայած առանձին դեպքերում լեզվի այս երկու ձևերի հստակ սահմանազատումն անհնար է: Գնչուերեն որոշ բառեր վկայված են նաև Սվեդիայի և Մալաթիայի հայերեն բարբառների ժարգոնային ոճում (Տե́ս Dowsett C.J.F., Some Gypsy-Armenian Correspondences. Revue des Études Arméniennes (N.S.), Tome X, 1973-1974, pp. 59-81): Ոչ ստանդարտ խոսքում գնչուական բառաշերտի մասին մանրամասն տե́ս Matras Y., (ed.) The Romani Element in Non-standard Speech. Wiesbaden, 1998:
[6] Սարգիսեան Ն., Ինքնուրոյն Բանք զԲոշայից Կարնոյ. Տեղագրութիւնք ’ի Փոքր եւ ’ի Մեծի Հայս, էջ 81-82: Վենետիկ, 1864, էջ 82:
[7] Miklosich F., Beiträge zur Kenntnis der Zigeunermundarten, Bd. IV. Proben von Zigeunermundarten, Wien, 1881, ss. 281-283.
[8] Paspati A. G., Études sur les Tchingianés ou Bohémiens de l’Empire Ottoman. Constantinople: Imprimérie Atoine Koroméla 1870, (reprinted: Osnabrück, 1973) p. 221.
[9] Տես Patkanoff K. P., Some Words on the Dialects of the Transcaucasian Gypsies: Boša and Karači. Journal of the Gypsy Lore Society (N.S.), 1907-1908, 1, pp. 229-257; 2, pp. 246-266, 325-334.
[10] Տե°ս Վանցեան Գ., Հայ բոշաներ, Մուրճ, 1892, N 7-8, էջ 1047-1064, N 9, էջ 1310-1321; Վանցեան Գ., Պատմական ակնարկ բոշաների անցեալից, Մուրճ, 1894, N 7-8, էջ 1066-1088; Վանցեան Գ., Հայեր բոշաներից, Մուրճ, 1897, N 10, էջ 1394-1403:
[11] Վանցեան Գ., Հայ բոշաներ, Մուրճ, 1892, N 9, էջ 1320-21, Վանցեան Գ., Հայեր բոշաներից, Մուրճ, 1897, N 10, էջ 1402:
[12] Վանցեան Գ., Հայ բոշաներ, Մուրճ, 1892, N 9, էջ 1320:
[13] Վանցեան Գ., Պատմական ակնարկ բոշաների անցեալից, Մուրճ, 1894, N 7-8, էջ 1086:
[14] Ճանիկեան Յ., Հայ բոշայք կամ մաղագործք, Հնութիւնք Ակնայ, Թիֆլիս, 1895, էջ 61-63: Ճանիկեանի գրառած բոշայերեն բառերն ու արտահայտությունները նույնությամբ մեջբերված են նաև Ա. Քէչեանի «Ակն և Ակնցին» գրքի առաջին հրատարակության մեջ (1943, էջ 54-55):
[15] Պետք է նշել, որ Յ. Ճանիկեանի բառացանկում հաստատապես արաբական ծագում ունեցող որևէ լոմավրեն բառ վկայված չէ:
[16] Ճանիկեան Յ., Հայ բոշայք կամ մաղագործք, Հնութիւնք Ակնայ, Թիֆլիս, 1895, էջ 63-64:
[17] Լալայեան Ե., Ջաւախք, Հայ բոշաներ, Ազգագրական Հանդէս, գիրք Ա, 1896, էջ 181, վերահրատարակված Լալայան Ե., Ջավախք, Հայ բոշաներ, Երկեր, հտ. 1, Երևան, 1983, էջ 87:
[18] Վանցեան Գ., Հայ բոշաներ, Մուրճ, 1892, N 7-8, էջ 1047-1064, N 9, էջ 1310-1321:
[19] Լալայեան Ե., Ջաւախք, Հայ բոշաներ, Ազգագրական Հանդէս, գիրք Ա, 1896, էջ 184-185, վերահրատարակված Լալայան Ե., Ջավախք, Հայ բոշաներ, Երկեր, հտ. 1, Երևան, 1983, էջ 92-93:
[20] Փափազեան Վ., Հայ-բոշաներ, Ազգագրական Հանդէս, 1898, գիրք Գ, էջ 74-90; գիրք Դ, 203-275; Փափազեանց Վ., Հայ-բոշաներ (Ազգագրական ուսումնասիրութիւն), Արտատպած Ազգագրական Հանդէսից, Թիֆլիս, 1899: Մոտ մեկ դար անց այս աշխատության որոշ հատվածներ Գ. Ասատրյանի առաջաբանով և ծանոթագրություններով տպագրվում են «Իրան-նամէ» արևելագիտական հանդեսի երեք համարներում (տե°ս 1995, NN 3, 4, 5): Աշխատության գերմաներեն թարգմանությունը, առանց բառարանի և հավելվածների, մի շարք այլ կրճատումներով հանդերձ տպագրվել է “Pogrom” հանդեսում:
[21] Փափազեանց Վ., Հայ-բոշաներ (Ազգագրական ուսումնասիրութիւն), Արտատպած Ազգագրական Հանդէսից, Թիֆլիս, 1899, էջ 56-61:
[22] Պարսկերենի ազդեցությունը ապացուցելու համար Փափազեանցի մեջբերած լոմավրեն բառերի մի զգալի մասը (տե́ս էջ 57) բնիկ հնդարիական ծագում ունեն:
[23] Փափազեանց Վ., Հայ-բոշաներ (Ազգագրական ուսումնասիրութիւն), Արտատպած Ազգագրական Հանդէսից, Թիֆլիս, 1899, էջ 73-76:
[24] Փափազեանց Վ., Հայ-բոշաներ (Ազգագրական ուսումնասիրութիւն), Արտատպած Ազգագրական Հանդէսից, Թիֆլիս, 1899, էջ 85-99: Պետք է նշել, որ բոշայերեն առանձին բառեր և արտահայտություններ են ներմուծվել նաև Վ. Փափազյանի հայ-բոշաներին նվիրված գեղարվեստական գործերում (տե́ս, օր.` «Խաթ-Սաբա», «Սանթօ» և այլ պատմվածքներ):
[25] Վանցեան Գ., Գրախօսութիւն` Փափազեանց, Վ. 1899. «Հայ-բոշաներ» Ազգագրական ուսումնասիրութիւն), Թիֆլիս, Մուրճ, 1899, N 9, էջ 1079-1081:
[26] Папазiанъ В., Армянскiе боша (цыганы). Этнографическiй очеркъ. Этнографiческое Обозренiе 2:, 1901, cc. 93-158.
[27] Փափազեան Վ., Հայ-բոշաներ և նրանց ուսումնասիրութեան գործը, Բազմավէպ, 1902, թիւ 47, էջ 163-170։
[28] Հարկ է նշել, որ Paiśācī կամ Piśāca պրակրիտը, որի անվանումը հատկապես 19-րդ դարավերջին զուտ ենթադրաբար կիրառություն էր ստացել որպես դարդյան լեզուների ընդհանուր նշանակյալ, համաձայն այն վարկածի, որ այդ պրակրիտը կարող էր խոսվել ներկայիս դարդյան լեզուների տարածման արեալում, որևէ կերպ չի կարող համարվել դարդյան լեզուների նախնի: Պայշաչին տարբեր հետազոտողների կողմից տեղադրվել է Հնդկական թերակղզու գրեթե բոլոր կողմերում և ըստ ամենայնի այս անվան տակ գրանցվել է ոչ հնդարիացիների (դրավիդներ, իրանցիներ) հնդարիական խոսքը: Śaurasenī պրակրիտը իր անվան համար պարտական է Հնդկաստանի հյուսիս-արևմուտքում գտնվող Շաուրասեն մարզին: Այն հանդիսացել է հնդկական դասական դրամայի հիմնական լեզուն (idem):
[29] Macalister R. A. S., The Language of the Nawar or Zutt, the Nomad Smiths of Palestine. Gypsy Lore Society Monographs, No. 3. London, 1914.
[30] Finck F. N., Die Sprache der Armenischen Zigeuner. Mémoires de l’académie impériale des sciences de St.-Pétersbourg VIII série, Vol. VIII, No. 5. St.-Pétersbourg, 1907.
[31] Տե°ս Finck F. N., Die Grundzüge des Armenisch-Zigeunerischen Sprachbaus. Journal of the Gypsy Lore Society (N.S.), 1907a, 1, ss. 34-60.
[32] Տես, Kuhn E., Review of Finck, F. N. 1907. Die Sprache der Armenischen Zigeuner. Mémoires de l’académie impériale des sciences de St.-Pétersbourg VIII série, Vol. VIII, No. 5. St.-Pétersbourg. Journal of the Gypsy Lore Society (N.S.), 1908, 2, pp. 67-74.
[33] Sampson J., The Dialect of the Gypsies of Wales. London, 1926.
[34] Sampson J., On the Origin and Early Migrations of the Gypsies. Journal of the Gypsy Lore Society (3rd S.), 1923, 2(4), pp. 162-194. Sampson J., The Dialect of the Gypsies of Wales. London, 1926.
[35] Turner R., The Position of Romani in Indo-Aryan. Journal of the Gypsy Lore Society (3rd S.), 1926, 5(4), pp. 145-189. Հայ-բոշաների գաղտնալեզվի բառանյութը ընդգրկված է նաև այս հեղինակի “A Comparative Dictionary of the Indo-Aryan Languages” խոշորածավալ բառարանում:
[36] Տե°ս Turner R., The Position of Romani in Indo-Aryan. Journal of the Gypsy Lore Society (3rd S.), 1926, 5(4), pp. 145-189.
[37] Տե°ս Lehman-Haupt C. F., Beiträge zur Kenntnis der Bôscha. Journal of the Gypsy Lore Society (3rd S.), 1928, 7, ss. 184-195. Վանի գնչուներին պետք է խստիվ տարբերակել հայ-բոշաներից: Առաջինները իրենց կոչում են dom (այժմ Վանում ապրող քրդերը սրանց անվանում են mirtib), մահմեդական են և խոսում են բոշայերենից տարբեր` մերձավորարևելյան գնչուների բարբառներին մոտ կանգնած լեզվով: Ցավոք, գնչուների այս խմբից տարբեր ժամանակներում գրի առնված և հրատարակված նյութերն ընդամենը մի քանի տասնյակի հասնող բառեր են միայն, որոնք, այնուամենայնիվ, բավարար են, որպեսզի այս բարբառը նույնացվի, այսպես կոչված, ղարաչի գնչուների լեզվի հետ։ Հավանաբար, հենց այս պատճառով էլ Finck-ը Վանի գնչուների լեզվին առնչվող նյութը դուրս է թողել իր աշխատանքից:
[38] Տես Dowsett C.J.F., Some Gypsy-Armenian Correspondences. Revue des Études Arméniennes (N.S.), 1973-1974, Tome X, pp. 59-81.
[39] Տես Вентцель Т. В., “Островной” диалект армянских цыган – Боша. Лингвистическая география, диалектология и история языка, Ереван, 1976. сс. 119-127.
[40] Finck F. N., Die Stellung des Armenicsh-Zigeunerischen im Kreise der verwandten Mundarten. Rudolf Haupt. Buchhandlung und Antiquariat. Katalofg 9. Indien und Iran. Halle, 1906, s. 8.
[41] Տե°ս Manuš L., Review of T. Ventzel. Le dialecte des Tsiganes arméniens appelés Bochas. La géografie lingustique, la dialectologie et l’histoire de la langue, Erivan, 1976, p. 119-127 (en russe). Études Tsiganes, 24(1): 58.
[42] Տե°ս Boretzky N., Sind Zigeunersprachen Kreols? In N. Boretzky, W. Enninger & Th. Stolz (eds.). Akten des 1. Essener Kolloquius über Kreolsprachen und Sprachkontakt, Bochum, 1985, ss. 43-70.
[43] Boretzky N. & Igla B., Romani Mixed Dialects. In Peter Bakker & Maarten Mous (eds.). Mixed languages. 15 Case Studies in Language Intertwining, Amsterdam, 1994, pp. 35-68.
[44] Boretzky N., Armenisches im Zigeunerischen (Romani und Lomavren). Indogermanische Forschungen, 100, 1995, ss. 137-155.
[45] Տե°ս Benninghaus R., Les Tsiganes de la Turquie Orientale. Études Tsiganes 37(3), 1991, pp. 47-60. Black G. F., The Gypsies of Armenia. Journal of the Gypsy Lore Society (3rd S.), 6, 1912-1913, pp. 327-330.
[46] Տես Hancock I. F., On the Migration and Affiliation of Dōmba: Iranian Words in Rom, Lom and Dom Gypsy. International Romani Union Occasional Papers, 8, 1992; Hancock I. F., On the Migration and Affiliation of Dōmba: Iranian Words in Rom, Lom and Dom Gypsy. In Y. Matras (ed.). Romani in Contact. The History, Structure and Sociology of a Language: 25-51. Amsterdam, 1995.
[47] Տե°ս Kutlík-Garudo I. É., Sprachliches und Zeitliches zur Zigeunerimmigration in Armenien und Palästina im Mittelalter. Zeitschrift der Deutchen Mirgenlandischen Gesellschaft, 143, 1993, ss. 265-286.
[48] Տե°ս Orengo A., “Mangiare il giuramento” = “giurare” in armeno, nella romani ed in lomavren. Quaderni di Studi Armeni I., Pissa, 2002.
[49] Տե°ս Voskanian V., The Iranian Loan-Words in Lomavren, the Secret Language of the Armenian Gypsies. Iran and the Caucasus, 2002, 6 (1-2), pp. 177-188.

Աղբյուր՝ ԱՐԵՎԵԼԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑԵՐ (Գիտական հոդվածների ժողովածու) VII, ԵՐԵՎԱՆ, ԵՊՀ, 2012
Հոդվածը վերահրատարակվել է հեղինակի համաձայնությամբ:
http://middleorient.com/?p=4539